Azərbaycan respublikasi təHSİl naziRLİYİ azərbaycan döVLƏT İQTİsad universiteti magistratura məRKƏZİ

2.2. XVI — əsrlərdə Azərbaycan milli geyimləri

XVI əsr Azərbaycan milli geyim tarixində xüsusi əhəmiyyətə malik bir zaman kəsimidir. Bu dövr Səfəvi dövlətinin hakimiyyəti illərinə təsadüf edir.

Təbriz dövrünün “modalar” mərkəzinə çevrilmişdi. Bu illərdə Təbriz öz nəqqaşları, zərgərləri, dərziləri ilə məşhur idi. Burada naxışlı parçalar , ipək parçalar, bəzək əşyaları istehsal edilirdi. Bugün Moskvada, Peterburqda və bir çox dünya muzeylərində Təbriz və Şamaxı da hazırlanmış ipək parçalardan, qırmızı, yaşıl məxmərdən, qızıl, gümüş işləməli örtüklər saxlanılır. Zamanında bu sənət nümunələri Venesiya, Hollandiya və Fransaya ixrac edilirdi.

XVI əsr Azərbaycan üçün öz milli geyim məktəbinin yaradılması ilə səciyyəvidir. Bu dövr monqol istilası zamanına təsadüf edir. Buna baxmayaraq, insanlar yerli mühitə uyğun olmayan geyim və bəzək əşyalarından istifadə etmirdilər. Sənətkarlar Azərbaycanın iqliminə, təbiətinə, əhalinin zövqünə, yaşayış tərzinə uyğun olaraq, qədim ənənələri qoruyaraq yeni geyim və bəzək nümunələri yaradırdılar.

XVI əsr Azərbaycan geyim tərzinin ən səciyyəvi cəhəti baş geyimidir. Səfəvilər dövründəki baş geyimlərini öyrənən tanınmış alman tədqiqatçısı H.Hötc əyani vasitələrlə sübut etmişdir ki, bu baş geyimləri 70 il ərzində bir neçə dəfə öz formasını dəyişmişdir. H.Hötc bu dəyişikliyi arifmetik şəkildə bu cür təsvir etmişdir: 1530-cu ildə baş geyimlərinin uzunu eninə 2:1, 1535-cı ildə 3:1 və sonralar — XVI əsrin yarısında isə 1:1 nisbətdə olmuşdur. Buradan belə nəticəyə gələ bilərik ki, XVI əsrin başlanğıcından 1535-cı ilə qədər baş geyimləri uzanır, XVI əsrin ikinci yarısından isə qısalaraq əsas etibarı ilə enlənir və 1570-cı illərdə bütünlüklə əmmamənin içindən uzanan qırmızı başlıq yox olur. Baş geyimləri yalnız Təbriz üçün deyil, ölkənin digər şəhərlərində də istifadə edilirdi. XVI əsrdə Şamaxıya, Naxçıvana və digər şəhərlərə səyahət edən səyyahlar eyni baş örtüklərindən bu şəhərlərdə də istifadə edildiyini öz yazılarında qeyd etmişlər.

XVI əsrdə Azərbaycanda yalnız ucu şiş, qırmızıbaşlı əmmamələr deyil, adi bəzəksiz əmmamələrdən də geniş istifadə edilirdi. Bu əmmamələr müxtəlif parçalardan ibarət olurdu: kiçik araqçın və ya gülah adlı papaq geydikdən sonra başa dolanardı. Əmmamənin parçasının rəngi, ölçüsü, hətta başa dolanma forması da xüsusi qaydada idi. O vaxtki dövrün geyim tərzlərini də özündə cəmləşdiridi. Şah, vəzir və ya rütbəli ruhanilər isə əmmamələri fərqli idi. Onlar başlarına yaşıl rəngli əmmamə qoyardılar. Azərbaycanlı olmayanlar başqa rəngli əmmamə geyinirdilər. Məsələn: ermənilər qara və ya göy, yəhudilər sarı və s.

Əmmanənin ölçüsü onu geyinənin boyuna uyğun gəlməli idi. Çünki əmmamədən yalnız başa dolamaq üçün deyil, həm də lazım gəldikdə süfrə, qurşaq, hətta məcburiyyət qarşısında kəfən kimi də istifadə edilirdi. Alimlərin, şairlərin, rəssamların əmmamələri daha böyük və ağ rəngdə olardı. Əmmamələri başa dolamağın da xüsusi qaydası var idi. Ümumiyyətlə alimlər, şairlər, rəssamlar başa dolanan əmmanəni ucunu sol tərəfdən çiyinləri üstə salar və yalnız namaz qıldıqları zaman ucunu yenə altdan gətirib sağ tərəfdə bağlayardılar. Belə əmmamələrin yandan sallanan ucu çox vaxt naxışlarla bəzənər və aşağısı saçaqlı olardı.

Azərbaycanda XVI əsrdə çalma ilə yanaşı kiçik şlyapaya bənzər papaqlardan da istifadə edilirdi. Bu papaqlar ağ keçədən tikilırdi və üçbucaq formasında olardı. Bu dövrə aid təsviri sənət nümunələrinə baxsaq, bu tipli baş örtüklərinin bütün Azərbaycanda istifadə edildiyini görərik. Şəkidə yerləşən Şəkixanovlarin sarayındaki divar rəsmləri də buna bariz nümunədir. Təbrizdə, Bakıda və Şamaxıda bu papaqları yaşlı və dövrünün hörmətli şəxsləri qoyardılar. Vaxtilə Qarabağ xanının papağı olmuş gözəl bir “gülah” hazırda R.Mustafayev adına Azərbaycan Dövlət İncəsənət Muzeyində saxlanılır.

XVI əsrdə Azərbaycanda bir sıra müxtəlif formalı papaqlar da istifadə olunmuşdur. Bu papaqlardan çoxunu qoyun dərisindən tikilən papaqlar təşkil edirdi. Çobanlar və köçəri həyat tərzi keçirən insanlar belə papaqlardan istifadə edirdilər.

Azərbaycanda XVI əsrə aid qadın baş geyimləri öz mürəkkəbliyi ilə seçilirdi. Mövcud materiallara əsasən demək olar ki, Azərbaycanda o dövrə aid 7 növə yaxın qadın baş geyimi mövcud olmuşdur. Bunlara nümunə olaraq ; gözəl, əlvan naxışlı örpəkləri, kiçik, narın naxışlı araqçınları, çənə altından başlanan incə güllü və muncuqlu ləçəkləri, tac, çalma, kənarları xəz və ya məxmərdən tikilmiş şlyapalar.

XVI əsrdə Azərbaycanda ən çox yayılmış qadın baş geyimlərindən biri araqçın hesab edilirdi. Araqçınlar iki növü vardır: qadın və qız araqçınları. Qadınların araqçını daha mürəkkəb olub, arxa tərəfdən yaraşıqlı uzun torba ilə birləşdirilərdi. Bu torba qadınların hörüklərini qoymaq üçün nəzərdə tutulmuşdu. Bəzi araqçınlarda torba olmazdı; bunun əvəzində papağın arxası hörük kimi uzadılıb yuxarı qaldırılardı. Araqçınları qadınlar evdə, həyətdə və qonaqlığa getdikdə geyərdilər. Küçədə isə araqçının üstündən ağ çarşab örtərdilər. Azərbaycan şəhərlərində qadınların başlarına ağ çarşab örtdüyü ilə bağlı diplomat Klavixonun qeydlərində də rast gəlinir. XV əsrdə o, xüsusi heyətlə Səmərqəndə -Teymurləngin sarayına gedərkən bir müddət Təbrizdə qalmışdır və öz gündəliyində bu şəhəri belə təsvir etmişdir: ”Burada ipək və iplik parçalar, səndəl, tafta, xam ipək, mirvari və başqa bir çox şeylər satılır. Burada qadınlar üçün ətriyyat satan tacirlər də vardır. Qadınlar özləri onların yanına gəlir və ətriyyat malları alırlar. Qadınlar başlarına çarşab salır, üzlərini at tükündən toxunan rubandlə örtürlər. Beləliklə, onları tanımaq mümkün olmur.”

Kişilər namaz qılarkən araqçından istifadə edirdilər. Namaz qılan kişilərin istifadə etdiyi araqçınlar əsasən sadə ağ rəngdə olur. Namaz qılınarkən başda araqçının olması kişinin başı bağlı olmağı səbəbilə daha məqsədə uyğun idi.

Azərbaycanda XVI əsrdə üst geyimləri də müxtəlifliyi və rəngarəngliyi ilə seçilirdi. Üst geyimlərin hazırlanamsında qədim geyim ənənələrindən istifadə edilirdi. Bu ənənələr zamanla daha da zənginləşir, təkmilləşir və dekorativləşmə istiqamətində inkişaf edirdi. Ayrı-ayrı detallarda, bəzək işlərində bu dəyişikliklər daha çox hiss edilirdi.

Miniatürlər - XVI əsrin üst geyimləri barədə bizə məlumat verən ən qiymətli mənbələrdir. Miniatürlərdəki məişət detalları, sözün əsl mənasında , maddi mədəniyyətimizin əsası sayıla bilər. Bu dövrdə Azərbaycandakı varlı təbəqədən olan kişilər lap üstdən, ətəkləri, çiyin və boyun hissələri tikməli xələt geyinərdilər. Bu xələtlərin iki növü vardır. Birinci növ xələtlər məhz çiyinə atmaqdan ötrü idi. Belə xələtlərin, çiyindən çox enli, aşağı getdikcə daralan qolları var idi ki, bunlar da heç vaxt geyilməzdi; ancaq dekorativ bir element kimi yandan sallanardı. İkinci növ xələt, əksinə enli yarım qol olub əyində nisbətən kip dayanardı. Soyuq havalarda, belə xələtlərin üstündən qurşaq, yaxud üstü gümüş naxışlarla bəzənmiş kəmər bağlanardı. Xələtin astarının rəngarəng görünməsi üçün açıq rəngli parçadan istifadə edilərdi. Bu xələtlərin altından əsasən qısaqollu, çiyinləri, döşləri və qolları milli naxışlarla bəzənmiş uzun don geyinərdilər. Donların aşağı yan tərəflərində 20 sm uzunluğunda çapığı olardı ki, bu da tez - tez yeriyəndə və ya iri addım atanda maneə törətməmək üçün idi. Miniatürlərdə qırmızı, narıncı və yaşıl rəngli köynəklərə çox təsadüf edilir. Qədim dövrlərdən XIX əsrə qədər Azərbaycanda bu rəngli geyimlərdən istifadə edilirdi.

XVI əsrdə Azərbaycanda ənənəvi libas sayılan üst geyimi olan əba çox yayılmışdı. Əvvəlki dövrlərdən fərqli olaraq bu dövrdə əbalar bədəndə kip otururdu, qolları isə nisbətən dar olardı. Bu dövrə məxsus miniatürlərdə biz belə əbaların ətəklərinin kəmərə sancılaraq gəzdirildiyini də görürük. Əbanın belə gəzdirilməsi çox guman ki, əvvəllər hansısa əhəmiyyətə kəsb edirmiş. Sonralar isə bu modanın dekorativ bir elementi olaraq qalmışdır. Belə əbalar iki cür olurdu: birisi soldan sağa gətirilib sağ qolun altında qaytanla bağlanır, ikincisi isə qabaqdan düyünlənirdi.

Təbrizdə, Şamaxıda, Naxçıvanda və Bakıda XVI əsrdə varlı cavanlar qisaqollu gödək üst geyimləri geyinərdilər. Bu geyimlərdən ən çox ova gedəndə və ya uzaq bir səfərə çıxdıqda istifadə edilərdi. Kişilər ayaqları dar, yuxarı getdikcə çox enlənən şalvar geyinərlərdi. Şalvarlar da üst köynəyin parçasından tikilərdi, lakin rəngi çox vaxt göy və ya tünd-sarı olardı. XVI əsrdə kişi ayaqqabıları da müxtəlif formalı olmuşdur. Ən çox istifadə olunan kişi ayaqqabısı yumşaq dəridən tikilən dabansız (bəzən də alçaq dabanlı) və uzunboğaz çəkmələr idi. Bu dövrdə əhalinin kasıb təbəqəsi arasında ən çox işlənən ayaqqabı çarıq olmuşdur. Çarıqlar əsasən inək və ya dəvə dərisindən hazırlanırdı. Yüngül və ucuz başa gəlməsi çarığı əhalinin böyük əksəriyyətinin ayaq geyiminə çevirmişdir. Hər kəsin gündəlik geydiyi çarıqdan başqa, peşəkar çarıqçılar tərəfindən tikilən və rəngli bağları çarıqlar olurdu ki, onu adətən bayram zamanı, geyirdilər. Azərbaycanda kişi çarıqlarının "kotuğu", "quşburnu", "qızqaytaran", "kalmanı", "xəlbirqırağı", "quşgözü", "təkburun" əcəmi, "üçburun", "qarabağı" və s. kiçik biçim tərzinə və tikiş texnikasına görə fərqlənən müxtəlif növləri olmuşdur. Təbriz miniatürlərində, az da olsa, bu cür ayaqqabılara da rast gəlirik.

XVI əsrdə Azərbaycanda qadın üst geyimlərinin də müxtəlif formaları olmuşdur. Lakin bu geyimlər formalarına görə, həmin dövrün kişi geyimlərini xatırladır. Qadınlar da ,kişilər kimi çiyinlərinə bəzək üçün uzunqollu xələt salardılar. Lakin qadın xələtləri daha sadə olub az naxışlarla bəzənərdi.

Bu xələtin altından qadınlar lap dabanlarına qədər uzanan, uzun köynəklər geyinərdilər. Köynəklər yaxadan bir neçə yerdən iri düymə ilə düymələnərdi. Kişi geyimlərindən fərqli olaraq, qadın geyimlərinin yaxalığı bəzən başqa parçadan da ola bilirdi. Dahi şairimiz Fizuli əsərlərinin birində qadınların o dövrdə uzun don geymələrini, yeriyəndə ətəklərini əlləri ilə tutub getmələrini təsvir etmişdir. XVI əsrdə qadınlar kütləvi şəkildə geyindiyi əlbisələrdən biri də dabana qədər uzanan şalvarlar idi. Kişilərdə olduğu kimi, qadınların da şalvarları ayaq tərəfdən çox dar, yuxarısı hissədən isə enli olurdu. Lakin kişi şalvarından fərqli olaraq, qadın şalvarının ayaqlığı iki - üç barmaq enində başqa bir qalın parça ilə tikilərdi. Qadın şalvarları beldən büzməli olurdu ki, onun da içindən hörmə qaytan keçirib bağlayardılar. Zövqə görə bu qaytanın ucundan sallanan qotazlar müxtəlif rəngdə olardı. Üst geyimlərdə (xələt, əba, don) beldən bağlanan qurşaqlar xarakterik cəhət sayılırdı. Həm kişilər, həm də qadınlar qurşaq bağlayardılar. Qurşaqlar ipək parçadan yaxud qızılı və gümüşü saplarla toxunmuş xara parçalardan hazırlanırdı. Bu qurşaqların uzunluğu çox vaxt 4-5 m, eni isə 40-50 sm-ə çatırdı. Qurşaqların ucu enli qotazlarla bəzənərdi.

Səfəvilər dövlətinin XVII əsrə doğru zəifləməsi, dövlətin yavaş-yavaş farsların əsarəti altına düşməsi, əlbəttə ki, geyim tərzinə də təsir etmişdi.

XVII əsrdə parça istehsalının azlığına və naxışlardakı rənglərin solğunluğuna baxmayaraq, geyim tərzi XVI əsrin geyimlərindən çox da fərqlənmirdı. Bu dövrü təsvir edən miniatürlərdə öz əksini tapmışdır. Bakıda Əlyazmalar fondunda, Naxçıvanda Bəhruz Kəngərli adına ölkəşunaslıq muzeyində saxlanılan Azərbaycan miniatürləri fikrlərimizi təsdiqləyir.