Azərbaycan respublikasi təHSİl naziRLİYİ azərbaycan döVLƏT İQTİsad universiteti magistratura məRKƏZİ Əlyazması hüququnda

2. Müəssisənin risk qiymətləndirmə prosesi 
Daxili nəzarət sisteminin komponentləri müəssisədə olan riskləri qiymətləndirmək, 
bu risklər və onların verdiyi nəticələrə qarşı hər hansı bir tədbirin görülməsi barədə 
qərarlar qəbul eləmək üçün müəssisəyə aid olan bir prosesdir. (Beynəlxalq Mühasiblər 
Federasiyası (BMF) terminlər lüğəti) 
Müəssisənin risk qiymətləndirmə prosesinə daxildir. 
1. Maliyyə hesabatları ilə bağlı risklərin müəyyənləşdirilməsi 
Müəyyən hallar müəssisənin üzrə maliyyə hesabatlarında qeydlərin aparılması, 
hesabatların emalı, onların icmal şəklinə salınması və müvafiq hesabatın verilməsi ilə 
bağlı rəhbərliyin qabiliyyətinə təsir göstərdikdə maliyyə hesabatı üzrə risklər meydana 
çıxa bilər. 
2. Əhəmiyyətli risklərin dəyərləndirilməsi prosesi, onların başvermə ehtimalının 
qiymətləndirilməsi və bu riskləri aradan qaldırmaqla bağlı qərarlar: 
Müəssisənin risk qiymətləndirmə prosesi vəziyyətə uyğun olduqda auditor yanlış 
hesabat riskini daha asanlıqla müəyyən edir. 
3. Maliyyə hesabatları və kommunikasiya ilə əlaqəli biznes proseslərinin də daxil 
olduğu informasiya sistemi 
İnformasiya sistemi texniki vasitələrin tərkib hissələrindən, proqram təminatından, 
fərdlərdən, prosedurlardan və məlumatdan ibarətdir. Əllə idarə olunan sistemlərdə nə 

---

45 
infrastruktur, nə də proqram təminatı mövcud olmur. Mühasibat sistemi də daxil 
olmaqla maliyyə hesabatlarının məqsədlərinə uyğun informasiya sistemi aşağıdakıları 
həyata keçirmək üçün hazırlanan uçot və prosedurlardan ibarətdir: 
- müəssisədə olan əməliyyatlar (həmçinin, müəyyən tədbirlər və vəziyyətlər) 
barədə hesabat vermək, onları qeydiyyata almaq, yeniləmək və istifadə etmək üçün; 
- aktivlər, öhdəliklər və kapitalla bağlı hesabat vermək. 
4. Nəzarətlə bağlı fəaliyyətlər 
Rəhbərliyin birbaşa tapşırıqlarının icrasini təmin etməkdə bizə yardım edən siyasət 
və prosedurlar nəzarətlə bağlı fəaliyyətlər adlanır. Nəzarət fəaliyyətləri həm İT, həm də 
əllə idarə olunan sistemlərə tətbiq olunur. Nəzarət fəaliyyəti müxtəlif növ təşkilatı və 
funksional səviyyələrdə tətbiq olunur. 
Yanlış hesabat riskini qiymətləndirmək və risklərin dəyərləndirilməsi ilə əlaqədar 
növbəti audit prosedurlarını hazırlamaq üçün auditor nəzarət fəaliyyətləri barədə kifayət 
qədər anlayışa sahib olmalıdır. 
Auditor müxtəlif növ əməliyyatlar üçün lazım olan fəaliyyət və əməliyyat axınını 
bilməlidir. Onlar nəzarət fəaliyyətlərinin düzgün və yerində olduğunu bilmək üçün 
seçmə yoxlamalar aparmalıdırlar. Əgər seçmə yoxlamalar bir çox hallarda sənədlərin 
hüquqi qüvvəsinin şirkətin siyasətinə uyğun gəlmədiyini göstərərsə, bu hal yüksək 
səviyyədə yanlış bəyanat riskinin mövcudluğu anlamına gəlir. Belə olduqda auditorlar 
daha çox əməliyyatı təsdiq etmək üçün öz planlarını yenidən gözdən keçirməlidirlər. 
5. Nəzarət mexanizmlərinin monitorinqi 
Nəzarət mexanizmlərinin monitorinqi daxili nəzarət fəaliyyətinin effektivliliyinin 
müəyyən müddət ərzində dəyərləndirilməsi prosesidir. Buraya nəzarət fəaliyyəti və 
əməliyyatların vaxtında dəyərləndirilməsi, eləcə də müəyyən vəziyyətlərdə dəyişikliklə 
bağlı zəruri tədbirlərin görülməsi daxildir. Nəzarət metodlarının monitorinqi daxili 
nəzarətin tərkib hissəsidir. (Beynəlxalq Mühasiblər Federasiyasının (BMF) terminlər 
lüğəti) 
Daxili nəzarət mexanizmlərinin monitorinqinə daxildir: 
- Maliyyə hesabatları üzərində daxili nəzarətin monitorinqi üçün lazım olan əsas 
fəaliyyət növlərinin başa düşülməsi. 

---

46 
- Daxili nəzarət fəaliyyətinin effektivliliyini vaxtaşırı dəyərləndirimək. 
Bildiyimiz kimi auditorlar öz işlərini səmərli yolla və müəyyən olunan vaxt 
çərçivəsində tamamlaya bilmək üçün müəssisənin daxili nəzarət sisteminə kifayət qədər 
güvənməlidirlər. 
Müəssisənin daxili nəzarət sistemini qiymətləndirərkən auiditor onu analiz etməli 
və əgər hər hansısa bir çatışmazlıq varsa bu çatışmazlığı aşkar etməlidir. Bu 
çatışmazlıqlar auditorların daxili nəzarət sisteminə olan etibarı azalda bilər. Əgər daxili 
nəzarət sistemi etibar olunacaq şəkildə deyilsə, o zaman çox sayda substantiv 
yoxlamalar aparılmalı olacaqdır.
BAS 315-ə əsasən daxili nəzarət sistemi maliyyə hesabatlarının etibarlılığı 
baxımından müəssisə fəaliyyətlərinə, əməliyyatların effektivlilik və səmərəliliyinə, 
müvafiq qayda və qanunlara riayət edildiyinə dair əsaslı zəmanət vermək üçün rəhbərlik 
tərəfindən səlahiyyət verilmiş şəxslərin və rəhbərliyin əlində cəmləşən bir alətdir. 
Müəssisənin səmərəli şəkildə idarə olunması üçün daxili nəzarət çox vacibdir. 
Bundan başqa, daimi faylda daxili nəzarət və auditorun bu barədə 
dəyərləndirilməsi saxlanılır Müvəqqəti fayllarda daxil nəzarət sistemi üzrə anketlər və 
rəhbərliyin bu anketə olan cavabları saxlanılır. 
Daxili nəzarət sistemini qiymətləndirərkən aşağıdakı metodlardan istifadə olunur: 
-