Azərbaycan respublikasi təHSİl naziRLİYİ azərbaycan döVLƏT İQTİsad universiteti magistratura məRKƏZİ Əlyazması hüququnda

2.3 Müəssisənin resurslarının qiymətləndirilməsində daxili audit 
proseduralarından istifadə 
 
Auditor uyğun audit prosedurlarının köməyilə müxtəlif müddəaların etibarlılığını 
yoxlayır. Auditor qənaətə gəlməzdən əvvəl yoxlanılacaq sübutu müəyyən etmək üçün 
peşəkar mühakimə yürütməli və qərar qəbul etməlidir. Sübutun müxtəlif mənbələri və 
növləri mövcuddur. Hansı sübut daha uyğundur və nə qədər sübut yetərli hesab edilir? 
Bunlar məhz auditorun qərar verməli olduğu məsələlərdir. 
Müəyyən şəraitlər, məsələn, kiçik iqtisadi subyektlərin və uçot təxminlərinin 
auditi, audit proseurlarının lazımi qaydada tənzimlənməsini tələb edir. 
Təşkilatın ölçüsü, rəhbərliyin münasibəti və s. faktorlar sübutun kəmiyyəti və 
keyfiyyətinə təsir edə bilər.

---

53 
Audit sübutu maliyyə hesabatlarında ifadə edilən müddəaların doğruluğunu 
yoxlayır. Audit sübutları müxtəlif mənbələrdən əldə edilə bilər. 
a) Qeydlərin və ya sənədlərin yoxlanması 
Müddəaları yoxlamaq üçün rəsmi qeydlər və ya sənədlər, məsələn, hesab-
fakturalar, alışların, satınalmaların qeydiyyatı jurnalı, müqavilələr, görüşlərin 
protokolları və s. araşdırılır. Rəsmi qeydlər və ya sənədlər ya iqtisadi subyekt üçün 
daxili (məsələn, satınalma sifarişi), ya da kənar (satınalma sifarişinin təsdiqi) ola bilər 
Onlar kağız və ya elektron formada ola bilər. 
b) Maddi aktivlərin yoxlanılması 
Aktivlər fiziki cəhətdən yoxlanılır. Məsələn, avadanlıq maddələri onların aktivlərin 
reyestrində qeyd edilmiş eyniləşdirmə nömrələri və yerləşmə yerlərinə görə fiziki 
cəhətdən yoxlanırlar. 
c) Müşahidə 
Auditorların başqaları tərəfindən yerinə yetirilən prosesə və ya prosedura baxması 
müşahidə adlanır. Məsələn, inventarizasiyanın və əmək haqqlarının işçilərə 
paylanmasının müşahidəsi, auditor müxtəlif tapşırıqların kimlər tərəfindən yerinə 
yetirilməsini və icra edilməsini və riayət olunan müxtəlif prosedurların nədən ibarət 
olmasını müşahidə edir. 
O, digər müddəaların, məsələn tamlıq, qiymətləndirmə, hesabat dövrü və 
digərlərinin yoxlanılmasında dolayısı ilə kömək etməklə nəzarət mexanizmlərinin işi ilə 
bağlı sübut təqdim edir. 
d) Sorğu 
Sorğu müəssisə daxilində və ya müəssisədən kənarda məlumatlı və bilikli şəxsdən 
həm maliyyə və qeyri-maliyyə məlumatlarının soruşulması deməkdir. 
Bu növ sübut hər hansı müddəanı yoxlamaq üçün istifadə edilə bilər. Bununla belə, 
o, köməkçi sübutdur və digər sübutun əsasında gəlinən qənaətləri və nəticələri 
dəstəkləyir. 
Auditor 
mal-material ehtiyatlarının 
qiymətləndirilməsi 
metodu haqqında 
müştəridən məlumat alır. Auditorlara deyilir ki, dəyəri müəyyən etmək üçün İMİM (İlk 
mədaxil ilk məxaric) metodundan istifadə olunur və mal-material ehtiyatlan ilkin dəyər 

---

54 
və xalis satış dəyərinin daha kiçik olanı ilə qiymətləndirilir.
e) Kənar təsdiq 
Təsdiq - müəyyən informasiya və ya mövcud vəziyyət barədə bilavasitə üçüncü 
şəxsdən yazılı təqdimatın əldə edilməsi prosesidir. 
- Verilən tarixə olan qalıqları təsdiq edən bank məktubu. 
- Debitor borclarının sirkulyasiyası ki, bu zaman qalıqların təsdiqlənməsi üçün 
müştərilərə sorğular göndərilir. 
- Şərti öhdəliklərlə bağlı ekspert hüquqşünasların təsdiqi. 
- Üçüncü tərəflərə məxsus olan mal-material ehtiyatları və ya investisiyalann 
təsdiqlənməsi. 
- Müqavilə şərtlərinə və ya iqtisadi subyektin üçüncü tərəflə birgə əməliyyatlarına 
edilən dəyişikliklərin təfərrüatları barədə təsdiq. 
f) Təkrar hesablama 
Təkrar hesablama sənədlərin və qeydlərin riyazi dəqiqliyinin yoxlanılmasını daxil 
edir. O, əl usulu və ya (CAAT - computer-assited audit tecnniques) Kompüterləşdirilmiş 
audit metodları vasitəsilə yerinə yetirilə bilər. Məsələn: Amortizasiya hesablamaları 
auditorun işçi heyəti tərəfindən təkrar hesablamaqla yoxlanılır