Azərbaycan respublikasi təHSİl naziRLİYİ azərbaycan döVLƏT İQTİsad universiteti magistratura məRKƏZİ Əlyazması hüququnda

olmadıqda, onlar oğurlana, məhv edilə və ya təyinatına uyğun olmayaraq istifadə edilə 
bilər); 
3. Təsərrüfat fəaliyyətinin səmərəliyinin yüksəldilməsi; 
4. Uçotun müəyyən edilmiş prinsiplərinə riayət olunması. 

---

92 
4. Daxili audit geniş və müasir anlamda nəzarət xarakterli vəzifələrdən əlavə, 
müəssisənin fəaliyyəti ilə bilavasitə bağlı olan və onun gələcək fəaliyyətinə kömək edə 
biləcək iqtisadi təhlil, maliyyə strategiyasının müəyyənləşdirilməsi, idarəetmə üzrə 
müxtəlif istiqamətli məsləhətlərin verilməsi məsələlərini də əhatə edir. 
Daxili audit müəssisədə şəffaf informasiya mühiti yaratmaqla, onun fəaliyyətinin 
daha dərindən və əsaslı təhlilinə, beləliklə də daha səmərəli fəaliyyət göstərilməsinə 
zəmin yaradır. 
5. 
Daxili auditin idarəetmə funksiyasının başlıca xüsusiyyəti onun 
idarəetmənin bütün elementləri ilə qarşılıqlı əlaqədə olmaqla idarəetmənin ümumi 
proseslərində mütəmadi iştirak etməsidir. İqtisadi idarəetmə elementlərindən biri olan 
mühasibat uçotu daxili audit fəaliyyətinin həyata keçirilməsi üçün onu zəruri 
informasiyalarla təmin edir. Mühasibat uçotu müəssisənin bütün fəaliyyətini tam, 
ardıcıl, sənədlə və qarşılıqlı əlaqədə əks etdirməklə onun üzərində müntəzəm nəzarəti 
təşkil edir. 
6. 
Bazar münasibətlərinin formalaşması şəraitində auditor yoxlamalarının 
aparılması metodikası da dəyişilir. Bu zaman auditor yoxlamalarının obyektləri 
haqqında informasiyaların əsası sayılan maliyyə-təsərrüfat fəaliyyətinin təhlili, 
mühasibat uçotu və maliyyə hesabatı ilə auditin qarşılıqlı əlaqələrinə xüsusi diqqət 
yetirilir. 
Müasir şəraitdə sənədlərin və mühasibat qeydlərinin yoxlanılmasının seçmə 
(auditor seçməsi) metodundan istifadə böyük əhəmiyyət kəsb edir. Seçmə müşahidə 
başdan-başa yoxlama ilə müqayisədə müəyyən üstünlüklərə malikdir: daha yüksək 
operativlik, başdan-başa müşahidə tələb olunmayan hallarda istifadənin mümkünlüyü, 
audit proqramının xeyli genişləndirilməsinin mümkünlüyü; audit sübutlarının 
keyfiyyətinin yüksəldilməsi; başdan-daşa yoxlamaların nəticələrinə seçmə nəzarətinin 
mümkünlüyü; auditin ucuzlaşdırılması. 
Seçmə tədqiqatları və analitik yoxlamaların aparılmasında kompüterlərdən və 
proqram təminatından istifadə xüsusilə səmərəlidir. Buna görə fıkrimizcə auditorun 
proqram vəsaiti parkında minimal həcmdə proqram vasitələrinin (WINDOWS 
mühitində işlədikdə) olması zəruridir. WORD tipində mətn şəklində mühakimə, EXCEL 

---

93 
tipdə elektron cədvəllər, xüsusi mühasibat proqramları kompleksi, müəssisənin maliyyə 
vəziyyətinin təhlilinin xüsusi kompleksi olmalıdır. 
Auditor seçmələrinin əsas məqsədi auditor fəaliyyətində istifadə olunan analitik 
prosedurlarda onların səmərəli qaydada tətbiq edilməsidir. 
Auditor yoxlamalarının aparılmasının analitik prosedurları pul məbləğlərindən, 
maddi kəmiyyətlərdən, əmsallardan yaxud faizlərdən istifadə etməklə yerinə yetirilə 
bilər.
Analitik prosedurlara əmsalların təhlili, dəyişikliklərin tendensiyaları və reqression 
təhlili, smeta xərcləri və proqnozlarla müqayisə kimi prosedurlar ilə yanaşı həm də 
xarici iqtisadi informasiyalar da aid edilir. 
7. 
Bazar münasibətləri şəraitində audit sahibkara nəzarət sistemi ilə möhkəm 
maliyyə sabitliyinin təmin edilməsinin iqtisadi vasitəsi olmağa imkan verir. Bu halda 
daxili audit rəhbərliyi aşağıdakı istiqamətlərdə informasiyalarla təmin edir: uçot 
sistemlərinin təhlili; xərc maddələrinin təhlili; mənfəətin və satışın proqnozu; maliyyə 
təhlili; ehtiyatların aşkar edilməsi və effektiv inkişaf istiqamətlərinin müəyyən edilməsi. 
8. 
Daxili auditorlar resurslardan istifadənin səmərəlik səviyyəsini, qənaət və 
rentabellik yollarını araşdırarkən, ilk növbədə aşağıdakılara riayət olunub- 
olunmamasına diqqət yetirməlidirlər; 
- Qənaət və rentabelliyin qiymətləndirilməsi üçün müvafiq normativlərin 
müəyyənləşdirilməsi; 
- Müəyyən edilmiş normativ və standartlara əməl olunması; 
- Nöqsanların aradan qaldırılması üzrə tədbirlərin həyata keçirilməsi. 
9. Müəssisənin maliyyə vəziyyəti haqqında rəyi formalaşdırmaq, uçot 
prosesində yaranan informasiyaların dəyərini yüksəltmək üçün sağlam düşüncəyə 
əsaslanan sübutlar zəruridir. Daxili auditin effektiv fəaliyyəti üçün əsas şərt auditə və 
işlərin keyfiyyətinə məsrəflərin azaldılmasını təmin edən standartların olmasıdır.
10. 
Elmi işdə müəssisədə auditin prosedurlarını, istiqamətlərini, sahələrini 
fərqləndirən 
əsas 
istiqamətlər 
göstərilir. 
Konkret 
yoxlama 
metodikasının 
rəsmiləşdirilməsinda zəruri tələblərin müəyyənləşdirilməsinə də xüsusi diqqət yetirilir. 
Müəssisədaxili (firmadaxili) standartlara uyğun olaraq bu metodika normativ-məlumat 

---

94 
xarakterli sənəd kimi rəsmiləşdirilə bilər. 
11. 
Auditin təşkilatdaxili (firmadaxili) normativ bazasının yaradılması, bu 
istiqamətdə standartların hazırlanması heç də milli normativ, qanunvericilik sənədlərinə, 
standartlara- ziddiyət yaratmayır əksinə onlarla həmrəylik təşkil edərək, milli və 
beynəlxalq prinsiplər baxımından auditin aparılması üçün əlverişli zəmin yaradır. Elmi 
işdə auditin təşkilatdaxili (firmadaxili) normativ bazasının, standartların hazırlanma 
istiqamətləri göstərilir. 
12. 
Fəaliyyət səhəsindən, istehsal həcmindən və digər amillərdən asılı olaraq, 
iri və orta müəssisələrdə daxili auditin tətbiqi məqsədilə xüsusi bölmənin, kiçik 
müəssisələrdə isə müvafiq mütəxəssisin həmin işə cəlb edilməsi məqsədəuyğundur. 
Daxili auditin təşkilində mühüm məsələ daxili audit bölməsinin təşkilat strukturunun 
yaradılması 
və 
bölmədə 
işləyəcək 
əməkdaşların 
təcrübə 
və 
səriştəliyinin 
qiymətləndirilməsidir. 
13. 
Daxili audit üçün məxfilik və müstəqillik prinsipləri əsas sayılır, Daxili 
auditorlar yoxladıqları fəaliyyət sahələrindən asılı olmamalıdırlar, Onların müstəqilliyi 
öz funksiyalarını sərbəst və obyektiv həyata keçirmək mühitinin mövcudluğu ilə 
şərtlənir. Daxili audit bölməsinin təşkilat statusu onun fəaliyyətinin müstəqilliyinə -
təminat verməlidir. Daxili audit bölməsinin rəhbərliyi (və ya daxili auditor) geniş 
fəaliyyət səlahiyyətləri ilə yanaşı, auditor rəylərinə yüksək səviyyədə baxılması və 
auditorların təklifləri əsasında müvafiq qərarların qəbul edilməsi üzrə yetərli 
səlahiyyətlərə də malik olmalıdır. 
14. Fikrimizcə daxili auditorlar öz işlərini daxili audit fəaliyyətinin və ayrılıqda 
hər bir auditorun ixtisas səviyyəsinin yüksəldilməsini əsas məqsəd hesab edən 
beynəlxalq assosiasiyanın - Daxili Auditorlar İnstitutunun işləyib hazırladığı tövsiyələr 
və standartlar əsasında həyata keçirilməsi məqsədəuyğundur, Daxili Auditorlar İnstitutu 
daxili auditin peşə fəaliyyətinin yeni strukturunu işləyib hazırlamışdır. Bu struktur 
aşağıdakıları əhatə edir; 
- daxili auditorların Etika Məcəlləsi; 
- daxili auditin aparılması standartları; 
- təcrübə üzrə məsləhətlər; 

---

95 
- təcrübə üzrə vəsaitlər. 
15. Azərbaycan Respublikasında daxili audit sisteminin qurulması sahəsində 
müvafiq beynəlxalq təcrübənin öyrənilməsi zərurətini nəzərə alaraq Azərbaycan 
Respublikasının Auditorlar Palatası da bir çox beynəlxalq audit qurumları, o cümlədən 
1941-ci ildə daxili audit sahəsində ilk peşə birliyi kimi qurulmuş və hazırda bu peşənin 
dünyada şəksiz lideri sayılan beynəlxalq Daxili Auditorlar İnstitutu (ABŞ) ilə bu 
istiqamətdə məqsədyönlü iş aparır. Həmin işin ilkin nəticəsi olaraq, Daxili Auditorlar 
İnstitutu İdarəetmə Şurasının Kvebek (Kanada) şəhərində keçirilən 1999-cu il 26 iyun 
tarixli iclasında Azerbaycan Respublikası Auditorlar Palatasının müraciəti əsasında 
ölkəmizdə Daxili Auditorlar İnstitutunun «Audit- Azərbaycan» bölməsinin yaradılması 
haqda qərar qəbul edilmişdir. 
«Audit-Azərbaycan» bölməsi iqtisadi islahatlar çərçivəsində daxili auditor 
peşəsinin zəruriliyi nəzərə alınaraq, ölkəmizdə daxili auditor peşəsinin yayılması və 
inkişaf etdirilməsi, daxili audit standart və normalarının işlənib hazırlanması, 
təkmilləşdirilməsi, daxili auditorların peşə müstəqilliyinin təmin edilməsi və 
mənafelərinin qorunması, peşəkarlıqlarının artırılması məqsədilə yaradılmışdır.