Azərbaycan respublikasi təHSİl naziRLİYİ azərbaycan döVLƏT İQTİsad universiteti magistratura məRKƏZİ Əlyazması hüququnda

3.2 Təkilatda bütün növ resurslardan istifadənin qiymətləndirilməsində 
istifadə olunan analitik prosedurların təkmilləşdirilməsi 
 
Auditor maliyyə hesabatları ilə bağlı rəy verərkən əsaslandığı, məntiqəuyğun 
qərarlarla bağlı kifayət qədər müvafiq audit sübutu əldə etməlidir. 
Auditor sübutu müxtəlif audit yoxlaması üsulları ilə əldə edilir. Analitik yoxlama 
(və ya analitik prosedur) belə üsullardan biridir. Analitik yoxlama prosedurları 
əhəmiyyətli əmsalların, meyillərin və digər statistik məlumatların öyrənilməsindən, 
qeyri-adi və gözlənilməz dəyişikliklərin və məsələlərin, eləcə də baş verməyən 
gözlənilən dəyişikliklərin araşdırılmasından ibaərətdir. Müxtəlif əmsal dəyişiklikləri və 
meyil təhlilləri son illərdə auditin mühüm vasitələri hesab olunur. 
Analitik prosedur həm maliyyə, həm də qeyri-maliyyə məlumatları arasında real 
əlaqələrin təhlili yolu ilə maliyyə göstəricilərinin qiymətləndirilməsidir. Analitik 
prosedurlar digər müvafiq informasiya ilə ziddiyyət təşkil edən və gözlənilən 
rəqəmlərdən əhəmiyyətli şəkildə fərqlənən dəyişikliklərin və əlaqələrin araşdırılmasını 
da əhatə edir. Analitik prosedurlar mühasibat yazılışları və ya maliyyə hesabatlarında 
olan informasiyanın bütövlüyü, dəqiqliyi və etibarlılığı barədə sübut təmin etmək 
məqsədini daşıyan audit prosedurlarıdır. (520 saylı BAS) 
Bu prosedurlar maliyyə hesabatının elementləri arasında olan əlaqə və meyillərin 
sistemli öyrənilməsi və müqayisəsindən, eyni zamanda, gözlənilən əlaqə və meyillərlə 
müqayisədə əhəmiyyətli tərəddüd və tendensiyaların araşdırılmasından ibarətdir. 
Ziddiyyətli əlaqələr və meyillər araşdırılmalıdır.
Məsələn: Auditor əhəmiyyətli əmsalları araşdırmaqla şirkətin maliyyə hesabat-
larının təhlilini həyata keçirir. Onun araşdırdığı əmsallardan biri kimi ümumi mənfəət 
marjasını götürək. Şirkətin ümumi mənfəət əmsalı cari il olan 2009-cu il üçün 25 faiz, 
keçən 2008-ci il üçün isə 24.5 faiz olmuşdur. İki ilin ümumi mənfəət faizi göstəriciləri 

---

81 
arasında elə də böyük dəyişiklik olmamışdır Buna görə də auditorun daxil edilməli olan 
aktiv və öhdəliklərin, əməliyyat və ya hadisələrin qeyd edilməməsi, eləcə də maliyyə 
hesabatlarında məbləğlərin realda olduğundan az və ya çox göstərildiyini iddia etməklə 
bağlı heç bir əsası yoxdur. Bununla bağlı hər hansı bir başqa sübutun da olduğunu fərz 
etsək, maliyyə hesabatları üzrə informasiya kifayət qədər tam və dəqiq hesab olunur və 
araşdırmanın davam etdirilməsinə ehtiyac yoxdur. 
Analitik prosedurlar substantiv prosedurlar hesab olunurlar. Substantiv prosedurlar 
hesabların tamlığı, dəqiqliyi və etibarlılığı barədə sübut toplayan auditor tərəfindən icra 
edilən fəaliyyətdir. 
Təsdiqləmə proseduru, fiziki yoxlama və xarici təsdiqləmədən fərqli olaraq analitik 
prosedurlar əməliyyat və ya balansın məbləği barədə birbaşa sübut təmin etmirlər. Onlar 
daha çox hansı miqdarda məbləğin tələb olunması və ya məntiqəuyğun planlaşdırılması 
barədə fikir ifadə edirlər. Analitik prosedurlara aşağıdakı mərhələlər daxildir:
1. Ehtimal 
Bu mərhələdə maliyyə hesabatındakı rəqəmlərin necə olacağı ilə bağlı ehtimal 
formalaşdırılır Bu proses maliyyə hesabatı və ya nəzərdə tutulan əlaqələrin (əmsal 
təhlilinin) müqayisəsi yolu ilə razılaşdırıla bilər. 
2.Müəyyənləşdirmə 
Bu mərhələyə faktiki məlumatlarla gözlənilən məlumatlar arasında əhəmiyyətli 
dəyişikliklərin aşkar edilməsi daxildir.
3. Xüsusi dəyişikliklərin araşdırılması 
Əgər dəyişiklik hesablanmış və əhəmiyyətli dəyişikliklər aşkar edilmişdirsə, 
auditor aşkar edilmiş dəyişiklikləri izah etmək üçün rəhbərliklə məsləhətləşməlidir. 
Auditor audit müddətində peşəkar skeptisizm yanaşmasını tətbiq etməlidir, buna 
görə də əmsalların nəzərdə tutulanlara yaxın olmasına baxmayaraq sübut 
təsdiqlənməlidir. 
4. Növbəli prosedurların tətbiqi 
Əgər auditor və ya rəhbərlik dəyişikliyi əhəmiyyətli hesab etmirsə, o zaman onlar, 
məsələn, mal-material ehtiyatları və ya satış fakturalarını yoxlamaqla araşdırmaya 
davam edirlər. Məsələn: 

---

82 
Şirkətin 2009-cu il üçün büdcəsi xalis mənfəəti (vergi tutulan) 15 faiz müəyyən 
etmişdir. Analitik prosedurların bir hissəsi olaraq auditorlar bunu faktiki xalis mənfəətlə 
(vergi tutulan) müqayisə etməyi qərar alırlar. Auditorlar gözlənilən nəticələrdən 3 faizi 
artıq fərqi əhəmiyyətli hesab edirlər. 
Şirkətinin 2009-cu il üçün xalis mənfəəti (vergi tutulan) 10 faiz idi. Buna görə də 
auditorlar 5 faiz fərqi anormal hesab edirlər. 
Beləliklə auditorlar araşdırmanı davam etdirməli və bu fərqin səbəbini müəyyən 
etmək üçün əlavə yoxlamalar keçirməlidirlər. Bu məqsədlə onlar müvafiq fərqin 
səbəbini müəyyənləşdirmək üçün satınalmaların, satışların, fərdi məsrəflərin və qarışıq 
gəlirlərin ətraflı təhlilini aparmalıdırlar.