Azərbaycan respublikasi təHSİl naziRLİYİ azərbaycan döVLƏT İQTİsad universiteti
Antropogen səs-küy mənbələri və onların xüsusiyyətləri
Yüklə 417,49 Kb.
|
Antropogen səs-küy mənbələri və onların xüsusiyyətləriHəyat səviyyəsinin artması ilə əlaqadar olaraq antropogen səs-küy mənbələri də artmışdır. Səs-küy ekosistemə və insanların sağlamlığına mənfi təsir göstərən “ətraf mühiti çirkləndirən amillərdən” biri sayılır. Antropogen səs-küyün qlobal artımı nəqliyyat şəbəkəsinin genişlənməsi, urbanizasiya və təbii resurslara tələbatın artması ilə şərtlənmişdir. Xüsusən də son dövrlərdə nəqliyyatın sayının artması antropogen səs-küyün artmasına səbəb olmuşdur. Bu tip çirklənmələr iri şəhərlərdə daha çox özünü göstərir. Mənbə və qəbuledicinin vəziyyətindən və yayılma sürətindən asılı olaraq səs-küy mənbələrini iki qrupa ayırmaq olar:[6] xarici səs-küy mənbələri daxili səs-küy mənbələri Xarici səs-küy mənbələrinə aşağıdakılar aiddir: Nəqliyyat səs-küyü ( avtomobil, dəmir yolu, hava yolu nəqliyyatı); Sənaye səs-küyü ( istehsalat qurğuları, dəzgahlar, maşınlar, motor və s.); Tikinti səs-küyü; Rekreasiyon səs-küy (idman meydançaları, uşaq bağçaları və s.) Daxili səs-küy mənbələri dedikdə aşağıdakılar nəzərdə tutulur: Yüksək səslə danışma və musiqi səsi; Elektriklə işləyən məişət avadanlıqları; Mexaniki sistemlərin səs-küyü ( havalandırma sistemləri, lift və s.) Antropogen səs-küy təbii fondan artıq səs-küy səviyyəsinin artmasına kömək edir və canlı orqanizmlərə mənfi təsir göstərir. İstehsal olunan səs-küyün xarakteri, onun mənbəyindən asılıdır. Bildiyimiz kimi, mənbələrin təbiətindən və təsir xarakterindən asılı olaraq ekoloji amillər iki böyük qrupa bölünür: abiotik (cansız təbiət faktorları) və biotik (canlı təbiət faktorları). Buna nəzərən təbiətdə baş verən səs-küyləri də iki qrupa ayırmaq olar; Abiotik səs-küy Biotik səs-küy Bəzən, təbii səs-küyləri "ətraf mühitin çirklənməsi" anlayışına aid edirlər, lakin bu doğru deyil. Belə çirklənmə və insan və digər canlı orqanizmlərə təsiri sıfıra endirilir və bütün canlılar belə bir səs-küyə uyğunlaşmışdır. Postindustrial dövrünün başlamasından sonra dünyamızda dünya okeanlarının və bütün dünyanın səs-küy çirkliliyinin yalnız hər il daha da pisləşməsinə səbəb olan daha çox sayda müxtəlif səs-küy mənbəyi meydana gəldi. Bundan əlavə, insan fəaliyyəti yalnız səs-küyə deyil, həm də bir yaşayış binasının içərisində meydana gələn elektromaqnit çirklənməsinə mənfi təsir göstərir. Bu, mənzilin səs-küy çirklənməsinə təsir göstərir.[7] Mənzildə və ofisdə səs-küy çirklənməsi müxtəlif avadanlıqlar, o cümlədən ev əşyaları səbəbindən baş verir. Böyük şəhərlərdə yaşayış yerlərində səs-küylə çirklənmə səviyyəsi artmışdır. Belə bir vəziyyəti izah etmək çox asandır: bu problem şəhərsalma planının səhv olması səbəbindən ortaya çıxır. Misal üçün; Hava limanının yaşayış binalarının yaxınlığında yerləşməsi. Səs-küy çirklənməsinin mənbələri adətən sənaye müəssisələri, müxtəlif tikinti işləri, avtonəqliyyat vasitələrinin siqnalizasiyası, heyvan səsləri (itlərin hürməsi, pişiklərin fəryadı) insanlardan gələn səs-küylərdir (qışqırıqlar, qəhqəhələr və s.). Abiotik səs-küy mənbələrinə zəlzələ, vulkan püskürməsi, külək, su səsi və s.aiddir. Biotik mənşəli səs-küy insanlar və heyvanlar tərəfindən yaradılır və bir sıra hallarda müəyyən edilmiş sanitariya-gigiyena normalarını əhəmiyyətli dərəcədə aşa bilir. Hal hazırda biosferə təsir edən ən mühüm biotik faktorlar, insanın təsərrüfat fəaliyyəti prosesində yaranan antropogen (ilk növbədə texnogen) təsirlər xüsusi rol oynayır. Fiziki təbiətdən asılı olaraq, antropogen səs-küyün aşağıdakı mənbələrini aşağıdakı kimi ayıra bilərik:
Mexaniki səs- küy - Maşın və avadanlığın səthlərinin titrəməsi zamanı, həmçinin hissələrin və ya avadanlıqların birləşdiyi yerlərdə tək və ya dövri zərbələr (ştamplama, pərçimləmə və s.), təzyiq, toqquşma, maşın hissələrinin və mexanizmlərinin sürtünməsi və s zamanı yaranır. Mexaniki səs-küyün əsas mənbələri texnoloji əməliyyatlarla deyil, ilk növbədə avadanlığın yayma və ötürücü elementlərindən asılıdır və onların istehsal etdikləri səs-küy fırlanma sürətinin artması ilə artır və mexaniki səs-küyün spektri əsasən yüksək tezlikli səs- küydür. Aerodinamiki səs- küy – cisimlərin hava mühitində yüksək sürətlə hərəkəti zamanı meydana gəlir. Elektromexaniki qurğuların elementlərinin (rotor, stator, nüvə, transformator və s.) dəyişməsi və dəyişən maqnit sahələrinin təsiri altında ferromaqnit kütlələrinin qarşılıqlı təsiri nəticəsində yaranan səs-küy elektromaqnit mənşəli səs-küy adlanır. Mayelərdə baş verən proseslər (hidravlik zərbələr, kavitasiya, turbulent axın və s.) nəticəsində əmələ gələn səs-küy hidromekanik mənşəli səs-küydür. Elektromaqnit və hidromexaniki mənşəli səs-küylər əsasən orta və yüksək tezlikli xarakterə malikdir. Antropogen mənbələrin səbəb olduğu səslərin xüsusiyyəti əsasən qarışıq səs-küy xarakterinə malikdir. Məsələn, ventilyator səs-küyü həm mexaniki, həm də aerodinamik səs-küydən ibarətdir. Böyük şəhərlərdə səs-küy mənbələrini iki yerə bölmək olar: fərdi (ayrı səs- küy və kompleks səs-küy mənbələri. Fərdi mənbələrə tək nəqliyyat vasitələri, elektrik transformatorları, havalandırma sistemləri, sənaye və ya enerji müəssisələrinin qurğuları daxildir. Kompleks səs-küy mənbələrinə küçə və yollarda nəqliyyat axını, dəmir yolunda qatar axını, çox sayda səs-küy mənbəyi olan sənaye müəssisələri, idman və oyun meydançaları da daxildir. Sənaye səs-küyü - xaotik və düz olmayan, dəyişkən və işçilər üçün narahatlığa səbəb olan istehsal müəssisəsinin istismarı zamanı yaranan səslər toplusudur. İstehsal səs - küyü-müxtəlif yaranma təbiətinə, müddəti və intensivliyi olan səslərin məcmusudur, istehsal səs-küyünün öyrənilməsi zamanı "istehsal səs- küyünün spektri"ndən istifadə edilir. Bunun üçün 16 Hz - 20 kHz səsli diapazon öyrənilir , bunlarda "tezlik diapazonları" na və ya "oktavalar" a bölünür və hər bir aktav zolağı üçün səs təzyiqi, intensivliyi və ya səs gücü müəyyən edilir. Sənaye səs-küyünün əsas mənbələri elektrik stansiyaları (100 ... 110 dB), kompressor stansiyaları (100 dB) və xüsusilə fərqlənən digər müəssisələrdir. Dağ – mədən və metallurgiya sənayesinin istehsalında səs-küy 100 dB-ə çatır. Mexaniki ventilyasiya ilə təchiz edilmiş sənaye müəssisələrində səs-küy mənbələri hava mübadiləsi üçün kondisionerlər, hava qızdırıcı cihazlar, ventilyatorlar, soyuducu maşınlar, elektrik mühərrikləri, həmçinin hava-su şəbəkəsinin elementlərini özündə birləşdirən və hava paylayıcı sistemlərdir. Yuxarıda qeyd edildiyi kimi, istehsal müəssisəsindəki səs-küy, ilk növbədə mexanizmlərin işləməsi səbəbindən baş verir. Əlbəttə ki, avadanlıq nə qədər çox olarsa, səs-küy çirklənməsi səviyyəsi bir o qədər yüksək olar. Sənaye səs-küy mənbələrinə aşağıdakılar aiddir; Mexanik sənaye səs-küy- dişli, ötürücü, zərb və zəncirvari mexanizmlərinin geniş istifadə olunduğu müəssisələrdə meydana gəlir və üstünlük təşkil edir. Dönən kütlələrin güc təsiri, hissələrin birləşmələrinə təsirlər, mexanizmlərin boşluqlarında döyülmə, boru kəmərlərindəki materialların hərəkəti nəticəsində bu cür səs-küy çirklənməsi yaranır. Mexanik səs-küyün spektri geniş tezlik diapazonuna malikdir. Mexanik səs-küyün müəyyənedici amilləri hissələrin forması, ölçüsü və quruluş növü, sürəti, materialın mexaniki xassələri, cisimlərin qarşılıqlı səthlərinin vəziyyəti və onların yağlanmasıdır. Məsələn, saxta avadanlıq daxil olan təsir maşınları, impuls səs-küy mənbəyidir və iş yerlərindəki səviyyəsi, bir qayda olaraq, icazə verilən səviyyədən çoxdur. Maşınqayırma müəssisələrində ən böyük səs-küy səviyyəsi metal və ağac emalı maşınlarının istismarı nəticəsində yaranır. Aerodinamik və hidrodinamik istehsal səs-küyü – öz növbəsində aşağıdakılara bölünür;
qazın atmosferə dövri olaraq çıxması, nasoslarının və kompressorların, pnevmatik mühərriklərin, daxili yanma mühərriklərinin işləməsi nəticəsində yaranan səs-küy; mexanizmlərin bərk sərhədlərində axının vortekslərinin yaranması nəticəsində yaranan səs-küylər (bu səs-küy nasoslar, turbokompressorlar, hava boruları üçün daha xarakterikdir); təzyiqin müəyyən bir limitdən aşağı düşməsi zamanı axıcı mühitin möhkəmliyinin itirilməsi və maye buxarla doldurulmuş boşluqların və qabarcıqların yaranması nəticəsində mayelərdə yaranan kavitasion səs-küy. Elektromaqnit səs-küy -müxtəlif elektrotexniki məhsullarda (məsələn, elektrik maşınlarının istismarı zamanı) baş verir. Onların səbəbi, ferromaqnit kütlələrinin zaman və məkan sahələrində dəyişənlərin təsiri altında qarşılıqlı təsiridir. Elektromobillər 20-30 dB-dən (mikromaşinlər) 100-110 db-ə qədər müxtəlif səs-küy səviyyələrinə malik səs-küy yaradırlar (böyük sürətli avtomobillər). Sənaye səs-küyünün ümumi fonunda müxtəlif mənşəli səs-küyləri ayırd etmək olar, lakin səs-küyün ümumi kütləsindən tək bir mənşəli səs-küyü neytrallaşdırmaq demək olar ki, mümkün deyildir. Səs-küyün ətraf mühitə təsirinin digər əsas amilləri maşınqayırma, kimya sənayesi, enerji müəssisələri və s. istehsal müəssisələridir. Şəhərlərdə yaşayış yerlərində səs-küy çirklənməsinin yüksək səviyyədə olmasının digər bir səbəbi yalnış şəhər planlaşdırması (məsələn, şəhər daxilində hava limanının yerləşməsi) hesabına artır. Şəhər ərazilərindəki səs-küyün əsas mənbələrinə aşağıdakılar daxildir:
fərdi avtomobillərin, motosikllərin səs-küyü; avtomobillərin hərəkəti axınının səs-küyü; dəmir yolu nəqliyyatının hərəkət hissəsinin səs-küyü; təyyarələrin səs-küyü; trolleybus və tramvayların səs-küyü; metropoliten xətlərində yaranan səs-küy; sənaye müəssisələrindən və transformator yarımstansiyalarının səs-küyü; müxtəlif növ tikinti işlərinin istehsalından gələn səs-küy; Seliteb ərazilərin digər səs-küy mənbələrini də nəzərdən qaçırmaq olmaz: İdman və mədəni-əyləncə obyektlərindən gələn səs-küy. Akustik çirklənmənin ən sıx mənbələrindən biri nəqliyyatdır. Bir sıra tədqiqatçıların fikrincə, magistral yolların səs-küyü şəhərin bütün xarici səs- küyünün 80% -dən çoxunu təşkil edir. Son iki onillikdə avtomobil səs-küyü 8- 10 dBA azalsa da, böyük şəhərlərdə avtomobil nəqliyyatından gələn səs-küy azalmır, bunun səbəbi avtomobillərin sayının artmasıdır. Proqnozlara görə, yaxın illərdə şəhərlərdə səs-küyün artması tendensiyası davam edəcəkdir. Səs- küyün gözlənilən illik artımı 0,5 dBA-dir. Nəqliyyat vasitələrinin səs-küy intensivliyi aşağıdakı kimidir:[3] Minik avtomobili .. 70-80 dB
Sənaye şəhərində adətən magistrallarda yük nəqliyyatının faizi yüksəkdir. Yük avtomobillərinin, xüsusilə dizel mühərrikləri ilə ağır yük avtomobillərinin ümumi axınının artması səs-küy səviyyəsinin artmasına gətirib çıxarır. Ümumiyyətlə, şəhər ərazisində yük və minik avtomobilləri ağır səs-küy rejimi yaradır. Şossenin hərəkət hissəsində yaranan səs-küy yalnız əsas yol zonasına deyil, həm də yaşayış binalarının dərinliyinə də yayılır. Məsələn, ümumşəhər əhəmiyyətli magistrallar boyunca yerləşən məhəllə və məhəllələrin bir hissəsi (67,4 76,8 dB-dən ekvivalent səs-küy səviyyəsi) ən güclü səs-küy təsir zonasında yerləşir. Bu magistrallara istiqamətlənmiş açıq pəncərəli yaşayış sahələrində ölçülən səs - küy səviyyəsi cəmi 10-15 db aşağıdır. Bununla belə, ən əlverişsiz akustik təsir avtomobil nəqliyyatının üç əsas növündən yaranır. Avtomobillərin intensiv və uzun müddətli hərəkəti səs-küyün meydana gəlməsində üstünlük təşkil edən əsas mənbədir və digər antropogen mənbələrlə müqayisəsi aparılmır. Hərəkət edən avtomobillər tərəfindən yaradılan səs-küy nəqliyyat axınının səs-küyünün bir hissəsidir. Ümumiyyətlə, ən böyük səs-küy böyük yük avtomobilləri tərəfindən yaranır. Kiçik sürətlərdə avtomobil yolları və böyük tezliklərdə hərəkət edərkən səs-küyün əsas mənbəyi adətən güc qurğusudur, halbuki böyük sürətlərdə, aşağı fırlanma tezliklərində və daha az gücündə şinlərin yol səthi ilə qarşılıqlı təsirindən yaranan səs dominant ola bilər. Yolun səthində qeyri-bərabərliklər olduqda ötürücü sistemin səs-küyü, həmçinin yükün və kuzovun gurultusu üstünlük təşkil edə bilər. Minik avtomobillərinin səs-küyü 85 dB-a qədər, yük maşınları və avtobusların səs-küyü 90 dB-ə çatır. Müasir yol fondlarında dəmir yolu nəqliyyatı antropogen (ətraf mühit) səs-küyün ən yüksək mənbəyidir, gücü 100 dB-ə yaxınlaşır. Dəmir yolu və avtomobil nəqliyyatı şəhər və qəsəbələrdə yerləşdiyi üçün əhalinin 30% -dən çoxu səs-küy səviyyəsinə (55 ... 65 dB və yuxarı) məruz qalır. Dəmir yolu nəqliyyatı Avtomobil və hava nəqliyyatının əksinə sürətlə inkişaf etmir. Ancaq dəmir yollarının yeni bir rol oynamağa başlayacağı əlamətləri ortaya çıxdı. Dəmir yolu nəqliyyatının səs-küy səviyyəsi həm qatarların intensivliyindən, həm sürətinin sürətindən, həm də qatarların xüsusiyyətlərindən, dəmir yollarının vəziyyətindən asılıdır. Dəmiryol nəqliyyatının səs-küylü xarakteristikası hərəkət intensivliyində 3-4 m məsafədə cüt/saat 25 m təşkil edir 71-82 db (sərnişin və ya yük qatarları) axının tərkibindən asılı olaraq. Relslərdə hərəkət edən tramvayın polad təkərlərinin asfalt ilə təması zamanı avtomobilin təkərlərindən 10 dBA daha yüksək səs-küy səviyyəsi yaradır. Tramvayın səbəb olduğu səs-küy mühərrikin işləməsin, qapıların açılması, səs siqnallarının verilməsi zamanı yaranır. Tramvayın hərəkəti zamanı yaranan yüksək səs - küy səviyyəsi şəhərlərdə tramvay xətlərinin azaldılmasının əsas səbəblərindən biridir. Metro ən etibarlı, sürətli və olduqca ekoloji nəqliyyat növü kimi tanınır. Həqiqətən, metropoliten atmosferi zərərli tullantılarla çirkləndirməyən yeganə nəqliyyat vasitəsidir. Lakin bütün bunlar kifayət deyil ki, insan özünü metroda həqiqətən rahat və təhlükəsiz hiss etsin. Çoxsaylı tibbi tədqiqatlar metroda səs- küyün və vibrasiyanın insan sağlamlığına mənfi təsirini aşkar etmişdir. Metropolitenlərdə ən yüksək səs səviyyəsi 106 dBA -dir. Tədqiqatlar zamanı müəyyən edilmişdir ki, metropolitendə ən çox 85 dBA-dan yuxarı səs səviyyəsi aşkarlanıb, ölçmələrin 1/10 hissəsində isə 90 dBA-dan çox səs aşkar edilib. Beləliklə, metro platformalarında səs-küy orta səviyyədə 86 ± 4 dBA olur. Ən zərərli səs-küy ötürmə stansiyalarında müşahidə edilir. Metroda səs- küylə yanaşı titrəyişlərdə yaranır ki, bu əsasən təkər sistemindən və qatarın güc sistemindən irəli gəlir.Titrəməyə və səs-küyə səbəb olan amillər aşağıdakılardır;
Amortizasiya; Hərəkət sürəti; Avadanlıqların köhnə olması; Elektrik stansiyaları; Əyləc sistemi və s. Metropoliten həmçinin təkərlərin relslərlə qarşılıqlı təsirindən güclü titrəyişlərə səbəb olur. Metropoliten tunellərindən 70 metr radiusda yerləşən binalarda vibrasiya hiss edilir. Yüksək vibrasiya özüllərin yavaş-yavaş məhvinə, binanın daşıyan konstruksiyalarında çatların yaranmasına gətirib çıxarır, eləcədə mənzillərdə pəncərələrdə şüşələrin sınması müşahidə edilir. Lakin daha xoşagəlməz olanı vibrasiyanın insanların sağlamlığına göstərdiyi mənfi təsirdir, onlarda yuxu pozğunluğu, əsəbilik yaradır və ürək-damar xəstəlikləri inkişaf edir. Hava nəqliyyatının səs-küyündən irəli gələn qıcıqlanma, əsasən, 50-ci illərin sonunda Mülki reaktiv təyyarələrin avialinalarında istismara verilməsi ilə bağlıdır. O vaxtdan gündəlik istismarda olan kommersiya və özəl reaktiv təyyarələrin sayı 7 min vahiddən çox olub. Bu müddət ərzində təyyarələrin səs- küyünün azalmasına böyük diqqət yetirilmişdir. Baxılan problemin həlli aşağıdakı üç əsas istiqamət üzrə aparılmışdır. Birinci və ehtimal ki, ən mühüm istiqamət səs-küyün əsas mənbələrinin tədqiqinə və xüsusilə daha az səs-küylü güc qurğularının işlənməsinə əsaslanır. İkinci istiqamət hava limanlarının yaxınlığında təyyarələrin uçuşlarına nəzarətin təşkili və tətbiqi ilə bağlıdır. Nəhayət, üçüncü istiqamət hava gəmilərinin istismar şərtlərinin dəyişdirilməsi ilə bilavasitə bağlı olmayan tədbirlərdir. Həm hava limanının ərazisində, həm də onun ətrafında torpaq sahələrindən yüksək səs-küyün təsiri altında olan bina və qurğuların səs izolyasiyasının gücləndirilməsi ilə səmərəli istifadə edilməsidir. Bundan başqa antropogen səs-küyün yaranmasına səbəb olan mənbələrdən biri də su nəqliyyatıdır. Bu təsir əsasən orda yaşayan canlılara mənfi təsir göstərir. Beləliklə, okeandakı səs-küyün əsas mənbələri dəniz nəqliyyatı, neft və qaz mədənləri və hərbi radarlar hesab edilir. Su nəqliyyatı ətraf mühiti digər nəqliyyat sistemlərinə nəzərən az çirkləndirir. Bunun əsas səbəblərindən biri dəniz və çay limanlarının şəhərdən kənar yerləşməsi ilə izah edilir. Son zamanlar nəqliyyatın səbəb olduğu orta səs-küy səviyyəsi 12-14 db artıb.
Magistral yolların yaxınlığında 20-25 dB; Böyük avtomobil yollarına baxan yaşayış binalarının mənzilləri üçün (səs keçirməyən şüşəsiz) 30-35 dB; Qatarların hərəkəti zamanı dəmir yollarının yaxınlığında 10-20 dB; Dövri olaraq hava səs-küyünə məruz qalan ərazilərdə 8-10 dB; Gecə tikinti işləri apararkən müəyyən edilmiş tələblərə uyğun gəlmədiyi təqdirdə 30 dB Yuxarıda deyilənlərə əlavə olaraq antropogen səs-küy mənbələrinə şəhərsalmada daxildir. Şəhərsalma zamanı həmin bölgədə yeni bir avtomobil yolu çəkilərkən, ətrafdakı obyektlərin əksəriyyəti qorunmalıdır, buna görə də yol sxemi və onun dizaynı nəqliyyatın səs-küyünü minimuma endirməyin həlledici amillərindəndir. Uğurlu yol planlaşdırması üçün imkanlar mövcud sahənin ölçüsü, həmçinin ərazinin xarakteri və tətbiq olunan rayonlaşdırma siyasəti ilə müəyyən edilir. Yaşayış yerlərini səs-küy mənbəyindən kifayət qədər məsafədə yerləşdirməklə avtomobil nəqliyyatının səs-küyündən qorunmaq olar.Magistral yola bitişik olan binalarda (100 m-dən az) səs-küy səviyyəsi nadir hallarda 70 dBA-dan aşağı düşür.[14] Antropogen səs-küy mənbələrini xarakterizə edən xüsusiyyətlər bunlardır: Səsin intensivliyi yüksək səs təzyiqi ilə xarakterizə olunur, bu da insan qulağı tərəfindən qəbul edilir və desibellə ( dB )ölçülür. Səsin yüksəkliyi - səs-küyü xarakterizə edən ikinci göstərici olub, mühitin rəqs tezliyidir və herslə ( Hs) ölçülür. Tezliyə görə səslər aşağıdakı kimi bölünür.[3]
Yüklə 417,49 Kb. Dostları ilə paylaş:
|