AZƏrbaycan respublikasi təHSİl naziRLİYİ azərbaycan respublikasinin təHSİl problemləRİ İnstitutu

 

 

UKRAYNA VƏ RUSİYADA TƏHSİL 

 

 

 

Rusiyada tяhsil mцяssisяlяri mяktяb adlanыrdы. Artыq XI яsrin ikinci 

yarыsыnda Kiyevdя yerlяшяn knyaz Vladimirin saray mяktяbi vя Novqorod 

шяhяrindя 1030-cu ildя Yaroslav Mudrыy tяrяfindяn yaradыlan mяktяb  фяалий-

йяtдя  иди. Tяhsilin mяzmununu, Qяrbin tяhsil mцяssisяlяrindя olduьu kimi, 

yeddi antik incяsяnяt fяnni: qrammatika, ritorika, dialektika, hesab, hяndяsя, 

musiqi vя astronomiya fяnlяri tяшkil edirdi. Qrammatikanыn vя xarici dillяrin 

юyrяnilmяsi исtигаmяtиндя xцsusi mяktяblяr mюvcud idi. 1086-cы ildя Kiyevdя 

ilk qadыn mяktяbi aчыlыр. Kiyev vя Novqorod mяktяblяrinin modellяrinя  яsa-

sяn Rusiyada başqa mяktяblяr dя aчыlmaьa baшlaйыр. Mяsяlяn, Pereyaslavlda, 

Чerniqovda, Suzdalda mяktяblяr kilsяlяrin nяzdindя yaradыlыrdы. Mяktяblяr 

tяkcя  tяhsil mцяssisяlяri deyil, hяm də  mяdяniyyяt mяrkяzlяri funksiyasыnы 

daшыyыrdы, orada qяdim vя Bizans mцяlliflяrinin яsяrlяri tяrcцmя olunur, яlyaz-

malar kючцrцlцrdц. Rusiya tяhsilinin bяzi tarixчilяri, o cцmlяdяn P.N.Milyu-

kov kimi nцfuzlu tarixчi, (XV-XVI яsrlяrя aid olan faktlara яsaslanaraq) qя-

dim Rusiyada bцtцn яhalinin savadsыz olduqlarы haqqыnda fikri irяli sцrmцш-

dör. Lakin bu fikrя zidd olan mцxtяlif sцbutlar da mюvcuddur. Mяsяlяn, 

qraffiti adlanan yazыlar o dюvrя aid edilir (kilsяlяrin divarlarыnыn  цzяrindяki 

yazыlar). Xцsusяn dя Novqorod vя Kiyev kilsяlяrinin divarlarыnda mюvcud 

olan qraffiti yazыlarыnы qeyd etmяk olar, onlar tяsadцfi adamlar tяrяfindяn 

чяkilməmiшдир. XI-XIII яsrlяrя aid kцlli miqdarda tozaьacы qabыьыndan hazыr-

lanmыш  sяnяdlяr vardır,  юzц  dя onlar tяkcя Novqorodda deyil, hяm də Rusi-

yanыn başqa qяdim шяhяrlяrindя aшkar olunmuшдуr; onlarыn mяzmununa nяzяr 

saldыqda, mцяlliflяrin mцxtяlif sosial tяbяqяlяrя aid olan insanlarыn olmasы 

aydыn gюrцnцr, onlarыn arasыnda tacirlяrя, sяnяtkarlarа vя hяtta kяndlilяrя dя 

rast gяlmяk olar. Hяtta  цzяrindя qadыnlarыn yazыsы olan sяnяdlяr aшkar olun-

muшдур вя uшaьыn mяktяb dяftяri olan sяnяd dя tapыlmышdыr. Qяdim Rusiyada 

savadlыlыьыn geniш yayыlmasыnыn digяr sцbutlarы da vardır. Tatar-monqol 

basqыnы nяticяsindя Rusiyada mяdяni hяyat sяviyyяsinin aшaьы dцшmяsi (mяlum 

olduьu kimi bu mцddяt яrzindя qяdim rus яlyazmalarыnыn яksяr hissяsi yoxa 

çıxmışdır) tяhsildя dя юz яksini tapmышdыr. Yalnыz ruhani xarakterli tяhsil sax-

lanыldы. Mяhz pravoslav kilsяlяri bu mцddяt яrzindя (XIII–XV яsrlяr) Rusiya 

tяhsilinin qoruyucularы vя yayыcыlarы rolunda чыхыш etmишlяr. 

1632-ci ildя Kiyevdя Kiyev Qardaшlыq Mяktяbinin vя Lavr Mяktяbinin 

bиrlяшdirilmяsi yolu ilя Kiev-Moqilya Akademiyasы yaradыldы, orada slavyan, 

latыn vя yunan dillяri, ilahiyyət, vя “yeddi azad incяsяnяt”: qrammatika, 

DÜNYADA TƏHSİL SİSTEMLƏRİ 

 

395

ritorika, dialektika, hesab, hяndяsя, astronomиya vя musiqi fяnlяri tяdris 

olunurdu. 

Bu zaman ali təhsil pillяsi olan ardыcыl pillяli sistemin akademya tяrяfin-

dяn dяstяyi юz яksini чex mцяllиmi, humanisti, ictimai xadimi, faktiki olaraq 

pedaqoji elmin banisi Yan Amos Komenskinin яsяrlяrindя tapmышdыr. 

1687-ci ildя Moskvada slavyan, yunan, latыn akademiyasы  tяшkil olun-

muшdur, oranы L.F.Maqnitskiy, V.K.Trediakovskiy vя M.V.Lomonosov kimi 

gюrkяmli xadimlяr bitirmiшдиr. 

1724-cц ildя Peterburqda Elmlяr Akademiyasы yaradыlmышdыr, onun 

nяzdindя Akademik universitet (indiki Sankt-Peterburq Dюvlяt Universiteti) 

vя gimnaziya aчыlыr. Rusiya ali tяhslinin tяшяkkцlцndя Mixail Lomonovun 

bюyцk rolu olmuш, ona 1758-ci ildя Elmlяr Akademiyasыna nяzarяt etmяk vя-

zifяsi hяvalя edilmишdiр. O, eksperimental tяdris planыnы hazыrlamış, bu planda 

tяhsilin ilk ilindя  bцtцn elmlяr haqqыnda anlayышlar  nəzərdə tutulmuşdu. Hяr 

bir tяlяbяnin hansы elmя daha чох meylliliyini vя qabiliyyяtlяrini aшkar etmяk 

цчцn bцtцn mцhazirяlяrdя  iшtirakы  mяcburi idi, ikinci ildя yalnыz xцsusi 

hallarda iшtirak etmяsi, цчцncц ildя isя bir elmi daha dяrindяn юyrяnmяk цчцn 

tяlяbяlяrin ayrы-ayrы professorlara təhkim edilməsi nяzяrdя tutulurdu. 

Mixail Lomonosovun sяylяri nяticяsindя 1755-ci ildя Moskva Уniversi-

teti tяsis olundu вя professor N.N.Popovskiy, A.A.Barsov vя başqalarının ad-

larыnыda чяkmяk olar. 

Buxar maшыnыnыn ixtirasы nяticяsindя manufaktura istehsalatыndan fabri-

ka istehsalatыna keчid baш verdi. Bunun arxasыnca da sяnaye чevriliшi baш verdi. 

Bu isя XVIII яsrin ikinci yarыsыnda Иngiltяrяdя, sonra isя digяr юlkяlяrdя siste-

maik mцhяndis tяhsili tяdris olunan ilk texniki tяhsil mцяssisяlяrinin yaran-

masыna tяkan verdi. Rusiyada bu sahядя ilk tяhsil mцяssisяsi Pyotr tяrяfindяn 

tяsis olunmuш Riyaziyyat vя Naviqasiya elmlяri mяktяbu, sonra A.S.Puшkinin 

ulu babasы Abram Petroviч Qannibalыn rяhbяrlik etdiyi Sankt-Peterburqdakы 

Mцhяndislik mяktяbi, 1733-cц ildя Rusiyada Daь  mяktяbi (indiki Sank-

Peterburq Dюvlяt Daь Universiteti) yaradыlmышdыr. Oarada vя başqa kadet 

korpuslarыnda ilk zamanlar riyaziyyat, cяbr, hяndяsя, incяsяnяt, mineralogiya, 

rяsm, kimya, mexanika, fizika, franсız, alman vя latыn dillяri fяnlяri tяdris olu-

nurdu. Fяnlяrin tяdricяn geniшlяnяn siyahыsы XIX яsrin яvvяllяrinя qяdяr чoxlu 

sayda fяnlяrlя tamamlandы, o cцmlяdяn: paleontologiya, daь incяsяnяti, daь 

statistikasы, daь  hцququ, rяsmxяt,  цmumdönya vя Rusiya tarixi, coьrafiya, 

mяntiq, zoologiya, botanika, riyaziyyat, memarliq vя s. fяnlяri яlavя olundu. 

Texniki mяktяblяrdəki dяyiшikliklяr mцhяndiсlik inkiшafыnыn artmыш tяlяblяri ilя 

birlikdя XIX яsrdя ali mцhяndislik tяhsli sisteminin yaradыlmasы prosesinin 

baшlanmasыna эяtirib чыxartdы. 

Иlk ali mцhяndislik tяhsil mцяssisяlяri Rusiya imperiyasыnыn baш mцhяn-

dislik mяktяbindя 1810-cu ildя baш verяn innovasiya dюnцшцнdяn sonra, 

zabitlяrin tяhsilinin  яlavя iki il mцddяtinя uzadыlmasыndan sonra yaranmaьa 

  MÜDAFİƏ MAHMUDOV 

 

396 

baшladы. Zabitlяrin yuxarы siniflяrinə  яlavя edilmяsindяn sonra Rusiyanыn ilk 

ali mцhяndislik mцяssisяsi digяr kadet korpuslarыndan fяrqli olaraq, 1810-cu 

ildя Baш mцhяndislik mцяssisяsi, indiki Hяrbi Texniki Mцhяndislik Universi-

teti oldu. Bu isя mцhяndislяrin tяhsil proqramыnы beшillik etdi vя bu səbəbdən 

mцhяndislik tяhsilinin yuxarы vя aшaьы kurslarы arasыnda ikipillяli sistem yara-

dыldы, bu sistem hazыrda da fяaliyyяt gюstяrir. Mяшhur alim mexanik Stepan 

Timoшenko, Rusiyada mцhяndislik tяhsili kitabыnı yazdы. Baш  mцhяndislik 

mяktяbinin mяhz bu sistemi aшaьы siniflяrdя  tяhsil zamanы keyfiyyяtli nяzяri 

hazыrlыьы  tяmin etmяyя imkan verdi, bu isя  gяlяcяkdя yuxarы kurslarda 

mцhяndislik fяnlяrinin daha dяrin юyrяnilmяsi prosesini asanlaшdыrdы. 

17 noyabr 1804-cц ilдя Kazanda Kazan Universiteti tяsis olunmuшdur. 

Yaranmasыnыn ilk onilliyindя o artыq bюyцk elm vя  tяhsil mяrkяzinя  чevrildi. 

Orada bir sыra elmi istiqamяt vя mяktяblяr formalaшmышdыr (riyaziyyat, kimya, 

tibb, linqvistika, geoloэiйа, geobotanikа  vя s.). Universitetin ясас  наилиййяt-

ляри, онун gюrkяmli elmi ixtiralarы vя mцvяffяqiyyяtlяrиdir: Evklid hяndяsяsnin 

yaradыlmasы (N.И.Lobaчevski), rutenium kimyяvi elementinin ixtirasы 

(K.K.Klarus), orqanik birlяшmяlяr nяzяriyyяsinin yaradыlmasы  (А.M.Butle-

rov), elektron paramaqnit rezonansыnыn ixtiraсы  (Е.K.Zavoyskiy), akustik 

paramaqnit rezonansыnыn ixtirasы (S.А.Altшuler) vя s. 

1830-cu ildя Moskvada I Nikolayın fяrmanы ilя 1 sentyabr 1763-cц ildя 

yaradыlmыш  Иmperator Tяrbiyя Evinin bazasы  яsasыnda Sяnяt mяktяbi (tяshil 

mцяssisяsi) (bundan sonra Иmperator Ali Texniki Mяktяbi, hazыrda N.E.Bau-

man adыna Moskva Dюvlяt Texniki Universiteti) yaradыldы. Onun alimlяri vя 

mцяллimlяri: A.V.Letnikov, N.A.Шapoшnikov, P.K. Xudyakov, A.P.Sidorov, 

A.P.Qavrilenko, V.И. Qrinevetskliy vя başqaları faktiki olaraq, emalatxanala-

rыn vя laboratoriyalarыn bazalarы  яsasыnda nяzяri tяhslin vя praktiki mяшья-

lяlяrin sыx  яlaqяsinя  яsaslanan ali texniki Rusiya tяhsil sistemini yaratmышlar. 

Bu sistem xaricdя rus tяhsil metodlarы adlandыrыlmыш vя beynяlxalq sяrgilяrdя 

yцksяk mцkafatlara layiq gюrцlmцшdцr. 

1870-1880-ci illяrdя Qяrbi Avropanыn bir çox юlkяlяrindя vя Amerikada 

qadыnlarыn ali tяhsilinя qarшы ilk addыmlarыnın atыlmasыna cяhd gюstяrilmiшdir. 

Rusiyada bu Moskvada, Kazanda, Peterburqda vя Kiйevdя ali qadыn kurs-

larыnыn aчыlmasы yolu ilя hяyata keчirilirdi. Lakin yalnыz Oktyabr inqilabыndan 

sonra Rusiyada qadыnlar, ali tяhsil daxil olmaqla kiшilяrlin tяhsil hцqцqlarыna 

bяrabяr olan tяhsil hцququnu яldя etdilяr. 

1914-1915-cи  tяdris ilindя Rusiyada 105 ali tяhsil mцяssisяsindя 127.4 

min nяfяrdяn artыq tяlяbя tяhsil alыrdы. 

Русийа  dюvlяtinin mюhkяmlяndirilmяsi tяhsil sяviyyяsinin yцksяlmяsinя 

tяkan oldu (Pyotrdan яvvяlki dюvrdя  tяhsil). Tяkcя ruhanilяrin uшaqlarыnыn 

deyil, hяmчinin tacirlяrin vя  sяnяtkarlarыn da uшaqlarыnыn tяhsil almасы  чoxlu 

sayda fяrdi mяktяblяrин yaranmaсына сябяб олду. Дigяr tяrяfdяn isя Yцzbaшlы 

kilsя (1551-ci il) qяrarlarы ilя pravoslav tяhsil sistemi yaradыldы  vя  mюk-

DÜNYADA TƏHSİL SİSTEMLƏRİ 

 

397

lяmlяndirildi. XVI–XVII яsrlяrdя  Шяrqi slavyan torpaqlarыnda tящсил 

mяrkяzlяri Ukrayna vя Belarusiyaда  fяaliyyяt gюstяrirdi. Polшanыn siyasi vя 

ideoloji (xцsusяn dini) hцcumuna qarшы  mцbarizяdя Ukrayna vя Belorusiya 

maarifчilяri “qardaшlыq mяktяblяrini” yaradыrdыlar, bu mяktяblяr milli - 

azadlыq hяrяkatы ilя  sыx baьlы idi. 1632-ci ildя iki mяktяbin bazasы  яsasыnda 

Kiyev-Moqilya kollecи (1701-ci ildяn akademiya oldu) yaradыldы  вя 1687-ci 

ildя onun modeli яsasыnda Moskvada Slavyan, yunan, latыn akademiyasы yara-

dыldы. Ukraynada vя Belorusiyada mяtbяяlяr yarandы (mяhz ilk чapчы  Иvan 

Federov Moskvadan gяlmiшdir), dяrsliklяr yaradыlыr vя чap olunurdu. 

XVII  яsrin ortalarыndan baшlayaraq Moskvada Avropa qrammatik 

mяktяblяrinin modellяrinя яsasяn mяktяblяr aчыlmaьa baшladы вя ibtidai mяk-

tяблярдя  mцhцm dяyiшikliklяr baш verdi və  mяtбяядя  rяqяmlяrдян istifadя 

olunmaьa baшladы.  Яlifbalara oxu цчцn mяtnlяr, mяsяlяn, “zяbur” surяlяri 

daxil edildi. Tяlяbяlяr цчцn izahlы löьяtlяr щазырлandы. 

Pyotrdan qabaгkы  dюvrdя  tяhsilin demokratik xarakterini qeyd edяk. 

Slavyan, yunan, latыn akademiyasыnыn yaradыlmasы zamanы orada (hazыrlыq sin-

fi nяzяrя alыnmadan) 76 шagird олубдур, onlarыn arasыnda keшiшlяr, dyakonlar, 

rahiblяr, spalniklяr, stolniklяr vя hяtta qulluqчular vя mehtяr ушаглары da var 

idi. Ruslar Pyotrdan əvvəlki  dюvrdя  nяyi  юyrяnirdilяr? Riyaziyyatыn tяdrisi 

olduqca zяif idi. Yalnыz XVII яsrdя яrяb rяqяmlяrinin olduьu dяrsliklяr yaran-

mышдыr. Hesabыn 4 əməlindən  анcаг ikisi, toplama vя  чыxma qaydalarыndan 

istifadя olunurdu вя kяsrlяr dя tяtbiq olunurdu. Hяndяsя nisbяtяn даща эениш 

inkiшaf etmiшdi, dаha dяqiq desяk praktiki geodeziya эениш  инkишаф  еtmишди. 

Astronomiya tяkcя  tяtbiqi sahя kimi şərh  olunurdu. Tяbiяtшцnaslыq  елmляри 

tяsadцfi vя qeyri-sistematik idi. Praktiki tibb (xцsusяn dя Шяrqdяn gюtцrцlmцш 

tibb) vя  яczaчыlыq inkiшaf edirdi. Tarixя olan maraq olduqca yцksяk idi. 

P.N.Milyukovun yazdыьыna gюrя, Rusiyada savadlы adamыn яn sevimli mцta-

liяsi tarix idi. Qяdim Rusiyada tarix haqqыnda biliklяrя ehtiyacы tяmin etmяk 

artыq dяrяcяdя  чяtin idi. Rusiyaда tarixi hadisяlяr haqqыnda  яlyazmalarыn vя 

rяvayяtlяrin kцlli miqdarda mюvcudluьuna baxmayaraq, tarixi hadisяlяri 

araшdыrmaq чox чяtin idi, чцnki Rusiya tarixinin gediшatыnыn ifadя edildiyi heч 

bir mяlumat toplusu mюvcud deyildi. Rusiyada hяr gцn 2,5 minя yaxыn яlifba 

nцsxяlяri, bundan baшqa, цч min dua kitabы vя 1,5 min “zяbur” kitablarы чap 

olunurdu. Tяbii ki, Rusiyanыn 16 milyonluq яhalisi  цчцn bu asan deyildi, 

lakin savadlыlыьыn artыq kцtlяvi hala чevrilmяsi faktы aчыq-aydыn шяkildя nяzяrя 

чarpыrды. Meletiy Smotritskinin qrammatikasы 1648-ci ildя (Qeyd etmяk 

lazыmdыr ki, яlifbalar danышыq dilini deyil, kюhnя slavyan dilini tяsvir edirdi), 

XVII яsrdя ilk ritorika vя loqika dяrsliklяri yarandы. 

Pyotrun tяhsil islahatы сайясиндя Rusiyada professonal tяhsil sistemi ya-

randы. 1701-ci ildя  mцvafiq dюvlяt orqanlarыnыn nяzdindя olan naviqasiya, 

topчu, qospital vя s. mяktяblярi yaradыldы. Bundan baшqa, 1722-ci il цчцn Ru-

siyanыn ayrы-ayrы  шяhяrlяrindя  елеmенtар riyaziyyatы  tядрис edяn 42 ibtidai 

  MÜDAFİƏ MAHMUDOV 

 

398 

mяktяb aчыldы. Humanitar елmляр цзря tяhsil ruhani mяktяblяri tяrяfindяn tя-

min olunurdu, bu mяktяblяrin mцяllimlяrini Slavyan, yunan, latыn akademi-

yasы hazыrlayыrdы. Rusiyada artыq 1725-ci ildя cяmi 50 eparxial mяktяb var idi, 

sonradan ibtidai mяktяrbляrdя  шagirdlяrin sayы eparxial mяktяblяrin yaran-

masы ilя  яlaqяdar olaraq, kяskin surяtdя azaldы. Eparxial mяktяblяrя  dяrhal 

keшiшlяrin vя dyakonlarыn uшaqlarы keчdi. Hяmчinin ibtidai mяktяblяrindя 

köbar fяnlяri deyil, yalnыz peшя  sяnяtlяrinin vя ticarяtin  юyrяdilmяsi sяbяbin-

dяn шagirdlяrin sayы get-gedя azalыrdы. Bu sяbяbdяn dя ibtidai mяktяblяrin яsas 

kontingenti  hərbçilərin  vя bu tяbяqяyя aid olan digяr insanlarыn uшaqlarы idi. 

1732-ci ildя Pyotrun vяfatыndan sonra tяkcя ibtidai hяrbi tяhsili deyil, hяm-

чinin  елеmенtар riyaziййаt vя  mцhяndislik tяhsili verяn qarnizon mяktяblяri 

yarandы. Ruhani mяktяblяrin bir hissяsi наtаmаm orta vя tam orta məktəblərə 

çevirlərək, geniшlяnяrяk, seminariyalar adlanыrdы  вя  оrada qrammatika, 

ritorika, fяlsяfя vя ilahiyyət fяnlяri keчilirdi. Pyotr vahid tяbяqяdяn kяnar tяh-

sil sisteminin yaradыlmasыnы arzulayыrdы. Amma onun yaratdыьы sistem nя 

vahid, nя dя tяbяqяdяn kяnar sistem иди. Rusiya tяhsiliniн Avropa tяhsil siste-

minя daxil олmасы Rusiya tяhsilinin formalaшmasыnda mцщцm rol oynadы. 

Pyotrun dюvrцndя 1714-cц ildя  tяhsilin bцtцn tяbяqяlяrinin (kяndlilяrdяn 

baшqa) uшaqlarы цчцn mяcburi olmasы elan olundu. Щazırda istifadя etdiyimiz 

яlifbaya, hяmчinin tяbiййяt, riyaziййаt vя texniki fяnlяr  цzrя  Qяrbi Avropa 

dяrsliklяrinin ilk tяrcцmяlяrinя  gюrя  mяhz Pyotra minnяtdar olунmалыдыр. 

Pyotrun яn uğurlu наилиййяtи Elmlяr Akademiyasы idi. Onun nяzdindя Sankt-

Peterburqda ilk Rysiya universiteti, universitetin nяzdindя isя gimnaziya tяsis 

olunmuшdur. Pyotrun yaratdыьы bцtцn bu sistem artыq onun vяfatыndan sonra, 

1726-cы ildя fяaliyyяtя baшladы. Mцtяхяссислярин яksяrийяtи Almaniyadan dяvяt 

olunurdu, professorlarыn arasыnda Avropa sяviyyяsindя  mяшhur professorlar 

var иди, mяsяlяn, riyaziyyatчыlarдан Bernulli vя Eyler iшtirak ediridi. Илk анда 

universitetin tяlяbяlяrinin sayы чox az idi. Bu яsasən zadяganlarыn vя ya Rusi-

yada yaшayan яcnяbilяrin uшaqlarы idi və tezliklя təqaödlər vя dюvlяt hesabыna 

tяhsil alan tяlяbяrlər  цчцn yerlяr ayrыldы.  Дюvlяt hesabыna tяhsil alan tяlяbя-

ляrin arasыnda raznoчinlяr (zadяgan sinfinя mяnsub olmayan, ziyalы ailяsindяn 

чыxanlar) vя  hяtta kяndlilяr (mяsяlяn, M.V.Lomonosov) dя var idi. Gimna-

ziyada hяmчinin яsgяrlяin vя kяndlilяrin uшaqlarы oxuyurdu, lakin onlar, adя-

tяn, aшaьы siniflяrdя  яldя olunan tяhsillя kifayяtlяnirdilяr. 1755-ci ildя 

Moskvada nяzdindя iki gimnaziyasы olan analoji universitet (zadяganlar vя 

raznoчinlяr  цчцn) aчыldы. Zadяgan gimnaziyasыnda rus vя latыn dillяri, hesab, 

hяndяsə, coьrafiya, qыsa fяlsяfя  vя xarici dillяr tədris olunurdu. Raznoчinlяr 

цчцn эimnaziyada, яsasяn, incяsяnяt, musiqi, mahnы, rяsm fяnlяri vя hяmчinin 

texniki elmlяr tяdris olunurdu. 

II Yekaterina dюvrцndя Rus tяhsili Yekaterina Qяrbi Avropanыn aparыcы 

юlkяlяrindя tяhsilin tяшkilatы tяcrцbяsini vя юz dюvrцnцn яn mцhцm pedaqoji 

ideyalarыnы diqqяtlя  юyrяnirdi. Mяsяlяn, Rusiyada XVIII яsrdя Yan Amos 

DÜNYADA TƏHSİL SİSTEMLƏRİ 

 

399

Komenskinin, Fenelonun əsərləri, Lokkun “Tяrbiyя haqqыnda dцшцncяlяr”i 

elmi iшlяri  йцkсяk  сявиййядя  qəbul olunurdu. Bunа  эюря  дя  mяktяbin 

vяzifяlяrinin yeni formasы meydana чыxdы: tяkcя юyrяtmяk deyil, tяrbiyя etmяk 

dя tяhsil siyasяtinin vacib amillяrindяn biri idi. Bu xцlasяnin яsasыnda Иntibah 

dюvrцndя yaranmыш yeni ideйа dururdu: o “Шяxsiyyяtin hцquq vя azadlыьыna” 

hюrmяtdяn irяli gяlяrяk, pedaqogikadan zorakыlыq və ya mяcburiyyяt xarakteri 

daшыyan bцtцn amillяri kяnarlaшdыrыrdы.  Щяm  дя Yekaterinanыn tяrbiyяvi 

konsepsiyasы  uшaqlarыn ailяdяn maksimal dяrяcяdя  tяcrid edilmяsini vя 

mцяllimin ixtiyarыna verilmяsini tяlяb edirdi. Lakin artыq 1980-cи illяrdя  tяr-

biyя amili bir qяdяr kяnarlaшdыrыldы, tяhsil amili yenя diqqяt mяrkяzindя oldu. 

Onun яsasыnda Prusiya vя Avstriya tяhsil sistemlяri gюtцrцlmцшdцr. Mяktяb-

lяrinin  цч nюvцnц: ибtидаи, orta vя али tящсил nюvlяrinin tяsis edilmяsi nяzяrdя 

tutulmuшdu.  Ибtидаи  mяktяblяrdя  цmumi tяhsil fяnlяri tяdris olunurdu: oxu, 

yazы, rяqяmlяrlя tanышlыq, katexiчis, tarix, rus qrammatikasыnыn baшlanьыcы vя s. 

fяnlяri tяdris olunurdu. Orta mяktяbdя  Иncilin  шяrhi, orfoqrafik tapшыrыqlar 

яlavя edildiyi rus qrammatikasы, цmumdцnya vя Rusiya tarixi, Rusiyaнын qыsa 

coьrafiyasы,  али  mяktяbdя isя coьrafiyanыn vя tarixin яtraflы  tədrisi, riyazi 

coьrafiya, iшgцzar mяktub цzrя tapшыrыqlar яlavя edilmiш qrammatika, hяndя-

sяnin, mexanikanыn, fizikanыn vя memarlыьыn яsaslarы fяnlяri tяdris olunurdu. 

Komenskinin sinif-dяrs sistemi yeridilmiшdir,  яyanilikdяn istifadя etmяk 

cяhdlяri hяyata keчirilirdi, hяmчinin yuxarы siniflяrdя шagirdlяrdя fikrin mцs-

tяqil şərhinin ifadəsi tюvsiyя olunurdu. Lakin didaktika dяrslikdяki mяtnlяrin 

əsasən oxunub яzbяrlяnmяsi prosesini юyrяnirdi. Mцяllimlя  шagirdlяrin ara-

sыnda mцnasibяt Yekaterinanыn baxышlarы яsasыnda qurulurdu: mяsяlяn, istяni-

lяn mцxtяlif cяzalarыn hяyata keчirilmяsi qяti qadaьan olunmuшdu.  Цmumi 

tяhsil mяktяblяrinin hяyata keчirilmяsi цчцn mцяllimlяrin hazыrlыqdan keчmяsi 

tяlяb olunurdu. Bu mяqsяdlя 1783-cц ildя Peterburqda Baш xalq mяktяbi aчыl-

dы,  цч ildяn sonra isə  mцяllim seminariyasы, pedaqoji institutda mцstяqil 

fяaliyyяt gюstяrmяk цчцn ayrыldы. Yekaterinanыn islahatы axыra qяdяr icra olun-

mamышdır, lakin buna baxmayaraq, Rusiya tяhsilinin inkiшafыnda mцhцm rol 

oynamышdыr. 1782-1800-cи illяr яrzindя 180 min uшaq, onlarыn arasыnda 7% qыz 

uшaqlarы mцxtяlif nюv mяktяblяri bitirmiшдиr. XIX яsrin яvvяllяrindя 200 min 

tяlяbя  vя 720 mцяllimi olan 300-я yaxыn mяktяb vя pansionlar mюvcud idi. 

Lakin onlarыn arasыnda kяnd mяktяblяri yox idi.1770-ci ildя Yekaterinanыn 

yaratdыьы “Mяktяblяr haqqыnda komissiya” kяnd mяktяblяrinin yaradыlmasы 

layihяsini iшlяmiшdir (bu layihядя Rusiyada tяbяqяdяn asыlы olmayaraq bцtцn 

oьlan  шagirdlяri  цчцn mяcburи ibtidai tяhsilin tяtбиги haqqыnda tяklifi daxil 

иdi). Lakin o layihя olaraq qaldы vя hяyata keчirilmяdi. 

Aleksandrыn dюvrцndя Rusiya tяhsili. I Aleksadrыn  чarlыьы zamanы  gяnc 

reformatorlar qrupu, baшda M.M.Speranskiy olmaqla digяr islahatlarla ya-

naшы, tяhsil sisteminin islahatыnы da hяyata keчirdi. Иlk dяfя tяdris dairяlяri цzrя 

bюlцшdцrцlmцш  mяktяb sistemi yaradыlmышdыr. Bu sistem Xalq Maarif 

  MÜDAFİƏ MAHMUDOV 

 

400 

Nazirliyinя tabe idi. Цч  mяktяb nюvц  фяалиййяt  эюсtярирди: kilsя  mяktяblяri, 

qяza mяktяblяri vя gimnaziyalar (quberniya mяktяblяri). Birinci ilk nюvя aid 

mяktяblяr pulsuz vя siнфi mяnsubiyyяtindяn asыlы deyildi. Yekaterinanыn mяk-

tяb sistemindяn fяrqli olaraq, mяktяblяrin bu цч nюvц цmumi tяhsilin цч ardы-

cыl pillяsinя  mцnasib idi (hяr nюvbяti mяktяb pilləsinin tяdris planы  яvvяlki 

tяdris planыnы tяkrarlamыr, яksinя, onu davam etdirirdi). Kяnd kilsя mяktяblяri 

mцlkяdarlar tяrяfindяn, qяza mяktяb vя gimnaziyalarы ися dюvlяt bцdcяsindяn 

maliyyяlяшdirilirdi.  Щяm  дя ruhani mяktяb vя seminariyalarы var idi, onlar 

imperatorчu Mariyanыn idarяlяrinə, Mцqяddяs Birliyя vя Hяrbi nazirliyя tabe 

idilяr. Seчmя tяhsil mцяssisяlяri, Tsarskoselskayа vя başqa liseylяr, pansionlar 

tяшkil edirdi. Ruhani mяktяblяri Allahыn qanunlarыnы, oxunu, yazыnы, hesabыn 

яsaslarыnы  tяdris edirdi. Qяza mяktяblяrindя Allahыn qanunlarы, hesabla hяn-

dяsяnin tяdrisi, qrammatika, coьrafiya, fizika, tarix vя texnologiyanыn яsaslarы 

tяdris olunurdu. Qяza mяktяblяrindя həm də İctimaiyyət adlanan fяnn tяdris 

olunurdu. Оrada щяmчинин aшaьыdakы fяnlяr tяdris олунурду: mяntiq, psixolo-

giya, hцquq, siyasi iqtisadiyyat, fizika-riyaziyyat, ticarяt (kommersiya) vя 

texnologiya. Yeni universitetlяr, Kazan vя Xarkov universitetlяri aчыldы. 1804-

cц ildя qяbul edilmiш vя digяr universitetlяrin nizamnamяlяrinя nцmunя olan 

Moskva Universitetinin nizamnamяsi muxtariyyəti, rektorun seчkisini, pro-

fessorlarыn mцsabiqя  яsasыnda seчilmяsini, tяdris planlarыnыn tяrtibatыnda 

fakцltя шuralarыnыn xцsusi hцquqlarыnы nяzяrdя tuturdu. 1817-ci ildяn baшlaya-

raq bu sistemdяn kяnarlaшaraq, konservativ mюvqeyя doьru irяlilяyiш oldu. 

Liberal universitetlяr darmadaьыn edildi, onlarы bir чox akademik azadlыq-

lardan mяhrum etdilяr. Gimnaziyalara Allahыn qanunlarы  vя rus dili fяnlяri, 

hяmчinin qяdim dillяrin (yunan vя latыn dillяri) tədrisi tяdris  планына daxil 

edilmiш, fяlsяfя  vя ictimai elmlяr,  цmumi qrammatikа, iqtisadiyyat fяnlяri 

siyahыdan чыxarыlmышdыr. 

I Nikolayыn dюvrцndя Rusiya tяhsili.  I Aleksandрын  vяfatыndan vя de-

kabristlяrin цsyanыndan sonra Rusiya tяhsil sisteminin irticaчы шяkildя kяnar-

laшmasы davam edirdi. 1826-ci ilin may ayыnda imperator repskripti ilя Tяhsil 

mцяssisяlяrinin yaradыlmasыnыn xцsusi Komissiyasы  tяшkil edilmiшdir və  ona 

tяhsil sisteminя möxtəlif baxışlar yeritmяk hяvalя edilmiшdir. Bu tяdbir ixtiyari 

fяnlяrin tяdrisinя yol verilmяmяsi цчцn hяyata keчirilmiшdi. I Nikolay чox gю-

zяl baшa dцшцrdц ki, inqilabi vя liberal ideyalara qarшы mцbarizяni mяktяblяr-

dяn vя universitetlяrdяn baшlamaq lazыmdыr. Tяhsil sisteminя silk bюlgцsц 

xarakteri qaytarыldы: Nikolay dюvrцnцn hakimiyyяtinin mюvqeyini P.N.Mil-

yukov aшaьыdakы kimi ifadя etmiшdir; “Heч kяs юz rцtbяsinя uyьun olan tяhsil 

sяviyyяsindяn artıq tяhsil almamalыdыr”.  Цmumi tяhsil sistemi eyni olaraq 

qaldы, dяyiшilmяdi, lakin bцtцn mяktяblяr universitetlяrin tabeчiliyindяn 

чыxarыlaraq, tяdris dairяsinin rяhbяrliyinin (yяni Xalq Maarif Nazirliyinun) 

tabeчiliyinя verildi. Gimnaziyada tяdris ящmiyyяtli dяrяcяdя dяyiшdirildi. Яsas 

fяnlяr yunan vя latыn dillяri oldu. Realнı  məktəb  fяnlяrinin tяdrisinя yalnыz 

DÜNYADA TƏHSİL SİSTEMLƏRİ