101
kanlar açdı, ağacişləmə, evtikmə, nəqliyyat vasitələrinin (qayıq, araba, kirşə) inkişafına, hərbi
texnikanın təkmilləşməsinə səbəb oldu. Dəmir alətlərdən istifadənin genişlənməsi nəticəsində
məhsuldar qüvvələrin inkişafı ibtidai icma quruluşunda köklü təbəddülat yaratdı. Əmək
məhsuldarlığının yüksəlməsi nəticəsində izafi məhsul istehsalı artmış, insanın insan tərəfindən
istismarına şərait yaranmış, tayfa quruluşu sürətlə dağılmağa başlamışdı. Cəmiyyətdə ictimai
təbəqələşmə dərinləşdikcə tayfa zadəganları zəhmətkeş xalq kütləsindən ayrılır, istehsal
vasitələri hakim azlığın mülkiyyətinə çevrilirdi. Tayfaların və tayfa ittifaqlarının yaranması ilə
nəticələnən bu proses getdikcə dərinləşir, ilk dövlət qurumlarının rüşeymləri yaranırdı. Belə
şəraitdə artmaqda olan münaqişə və hücumların qarşısını almaq üçün yaşayış məskənləri təbii
istehkam və müdafiə divarları ilə əhatə olunurdu. Azərbaycanın dağlıq rayonlarında qalıqları
hələ də durmaqda olan
siklop tikililəri bu ərazilərdə yarımoturaq həyat tərzi keçirən o zamanki
maldar tayfalara məxsus olmuşdu
10
.
Azərbaycan ərazisində
qala tipli yaşayış məskənləri də məhz bu dövrdə yaranmışdır.
Azərbaycanın bir sıra bölgələrində həmin qalaların qalıqları zəmanəmizədək gəlib çatmışdır.
Sənət və ticarətin inkişafına təkan verən ilk sinifli cəmiyyətin meydana gəlməsi yaşayış
məskəninin yeni tipinin –
şəhər və
qəsəbə tipli məskənlərin yaranmasına əlverişli zəmin hazır-
lamışdır. Azərbaycanda şəhər tipli ilk yaşayış məskənləri hələ e.ə. I minilliyin əvvəllərində mey-
dana gəlmişdir. Assur və Urartu mixi yazılarında e.ə. I minillikdə Mannada çoxlu şəhərlər,
habelə istehkamlı və saraylı «şah şəhərləri» olduğu barədə xəbər verilir.
11
İlk dəmir
dövründə Azərbaycanda kənd tipli çoxsaylı yaşayış məskənləri ilə yanaşı, bir-
birindən fərqlənən müxtəlif şəhərlər:
şəhər-qala, onların ətrafında əmələ gələn şəhər tipli
qəsəbə
və «
şah şəhərlər» (yəni paytaxt) mövcud olmuşdur. II Sarqonun (e.ə. 714-cü il) kitabələrində
Manna ərazisində İzurtu, Uşkay, Aniaştaniya, Ulxu, Tarun, Tarmagis (Təbriz) şəhər-qalaların
olduğu xəbər verilir.
12
Sosial-iqtisadi inkişaf etibarı ilə öz dövrünə görə nisbətən irəlidə olan Atropatenada
şəhərsalma təcrübəsi xeyli inkişaf etmişdi. Tarixi mənbələr Qazaka, Fraaspa, Fanaspa, Anqazana
kimi bir sıra şəhərlərin adını zəmanəmizə çatdırmışdır.
13
Arxeoloji tədqiqalar nəticəsində Urmiya
ətrafında bir sıra şəhər-qalaların qalıqları tapılmışdır. Həsənli və Həftəvan təpələri, Mərlikdə
aparılmış qazıntılar nəticəsində şəhər mədəniyyəti üçün səciyyəvi olan çoxlu maddi mədəniyyət
nümunəsi aşkar edilmişdir. E.ə.I minillikdə Azərbaycanın cənub əyalətlərində Ərdəbil, Qandzak,
Fraaspa (Marağa), Salmas, Nəriz, Xoy, Naksuana (Naxçıvan) şəhərləri yaranmışdır.
14
E.ə. I minilliyin ikinci yarısında Azərbaycanın şimal əyalətlərində Alban dövlətinin mey-
dana gəlməsilə Arran və Şirvan əyalətlərində bir sıra şəhərlər yaranmışdı. Plini (I əsr) və
Ptolomey (II əsr) Albaniyanın baş şəhəri Qəbələnin (Kabalaka, Xabala) adını çəkirlər. Ptolomey
o zaman Albaniyada 29 şəhər və yaşayış məntəqəsinin olduğunu xəbər verirdi.
15
Bunların aras-
ında Qəbələ ilə yanaşı, Kamaxiya (Şamaxı), Paytakaran (Beyləqan), Şəki, Xunan, Dərbənd və
adları xüsusi vurğulanırdı.
16
Dostları ilə paylaş: