Azərbaycan respublikasi təHSİl naziRLİYİ baki döVLƏt universiteti

Taxıl quyusu. Sucaq ərazilərdə taxıl quyusu qazmaq əl vermirdi. Belə quyuda ancaq boyaq 
bitkisinin kökünü saxlayırdılar. Çünki boyaq kökü çox quruyanda özünün boyaq keyfiyyətini 
xeyli itirirdi. Boyaq bitkisi əkinləri tənəzzülə  uğrayandan sonra boyaq quyusu da aradan 
çıxmışdır. 

---

 
123
Taxıl quyusu ən çox dağ  kəndlərində, qismən də dağətəyi kəndlərdə geniş yayılmışdı. 
Taxılı  nəmdən qorumaq üçün quyunun döşəməsinə ot-alaf, saman tökməkdən  əlavə, bəzən 
divarlarına çətən və ya həsir çəkirdilər. 
Heyvandarlıqla bağlı tikililər.  Ənənəvi təsərrüfat binaları arasında tipoloji zənginliyinə 
görə maldarlıq məşğuliyyəti ilə bağlı yaranmış tikililər üstün yer tutmuşdur. Bu, hər  şeydən 
əvvəl,  ənənəvi heyvandarlıq məşğuliyyətinin  özünün çoxşaxəli olmasından irəli gəlirdi. Onun 
müxtəlif sahələrinin (qaramal, sığır, qoşqu heyvanları, qoyun, qoç, quzu, at, dəvə, ev quşları və 
s.) hər biri özünə məxsus təsərrüfat tikilisi tələb etdiyi kimi, onların yem ehtiyatının toplanması 
və saxlanması  zərurəti ilə bağlı müvafiq tikililərə  də ehtiyac duyulurdu. Heyvandarlıqla bağlı 
köməkçi təsərrüfat tikililərinin tipoloji zənginliyinin yaranmasında ölkənin müxtəlif bölgələrində 
inşaat materiallarının bol olması faktı da mühüm rol oynamışdır. Hər bir məhəlli ərazinin əlaltı 
inşaat materialı  nəyə imkan verirdisə, maldarlar ondan bacarıqla istifadə  edib  öz  təsərrüfat və 
məişətləri üçün gərək olan müvafiq yardımçı tikililər inşa etmişlər. Ənənəvi təsərrüfat tikili və 
qurğularının tarixən təşəkkül tapmış tipoloji zənginliyi də  məhz buradan yaranmışdır. Bu işdə 
otarma üsulu (gəzərgi yem) ilə heyvan sürüləri bəsləyən elat əhalisindən fərqli olaraq yem 
tədarükü ilə məşğul olan oturaq maldarlıq məişət tərzi də az rol oynamamışdır. 
Yaylaq-qışlaq  şəraitində heyvan sürüləri bəsləməklə  məşğul olan elat obaları  sığırxana», 
«yataq», «binə» və s. adlarla bəlli olan qışlaqlarda qoyun sürüləri bəsləmək üçün ağıl, vana, 
kəriskə, banıstan, küz, göyəbaxan  (kora), iribuynuzlu mal-qara saxlamaqdan ötrü pəyə, tövlə, 
sığırxana, at ilxısı və dəvə qatarı üçün basdaray, qərəb və s. tikilirdi. Bundan əlavə elat obaları 
yaylaqda heyvanların gecələməsi üçün arxac yeri seçir və ya qalaq düzəldirdilər. 
Bundan fərqli olaraq, oturaq maldarlıqla məqğul olan kənd  əhalisi  tövlə  və ya pəyə ilə 
yanaşı, qış üçün tədarük olunmuş heyvan yemini (ot, kövşən, saman) saxlamaq üçün bir sıra 
yardımçı təsərrüfat tikililəri (mərək, samanlıq, talvar, tayalıq və s.) düzəldirdi. Bunlardan əlavə, 
sağmal mal-qaranı sağmaq, yaxud ev heyvanlarına yem, duz, su vermək üçün tövələ  və  və ya 
pəyənin qabağında «baharbənd» və ya «çardaq» adlanan talvar tikilirdi. 
Oturaq maldarlıqla məşğul olan əhali həm də  əkinçiliklə  məşğul olduğundan onlar xeyli 
miqdarda kənd təsərrüfatı alətlərinə(kotan, xış, mala, dırmıx, yığan, vəl, yaba, şana, kürək, 
dəryaz və s), habelə bir sıra zəruri qoşqu nəqliyyatı vasitələrinə (araba, təkər, boyunduruq, çalı, 
kirşə, çəpə və s.) malik idilər. Bu alətlər çox vaxt quraqlıq, talvar və ya mərəkdə saxlanılırdı. 
Ənənəvi təsərrüfat tikililərinin tipoloji növləri şəhər və kənd əhalisinin məişət tərzi, əmək 
məşğuliyyəti və iqtisadi tavanası ilə üzvü surətdə bağlı olub müxtəlif amillərin təsiri altında 
təşəkkül tapmışdır. Eyni bir həyətdə  həm  əkinçilik, həm maldarlıq, həm də bağçılıqla bağlı 
müxtəlif səciyyəli təsərrüfat tikililəri cəmləşmişdi. 
Etnoqrafik çöl tədqiqatları  nəticəsində ölkənin  əksər kəndlərində maldarlıqla bağlı 
təsərrüfat tikililəri üstün yer tutmuşdur. Onların bir qismi Ümumazərbaycan, az bir hissəsi isə 
məhəlli səciyyə daşıyırdı. 
Tövlə. Ümumazərbaycan səciyyəsi daşıyan bu təsərrüfat tikilisində, əsasən,  mal-qara və at 
saxlanırdı. Bununla belə,  bəzən onu arakəsmə ilə bölüb az miqdarda qoyun da salırdılar. At və 
dəvə tövləsi nisbətən hündür tikilməsi və qapısının gen olması ilə seçilirdi. Abşeronda 
«basdaray» adlanan dəvə tövlələrinin damı çox vaxt daş tağbəndlə tikilirdi. Ən çox mal damı 
(pəyə) kimi istifadə olunan tövlə bir sıra bölgələrdə yaşayış binasının alt mərtəbəsində yerləşirdi. 
Bununla yanaşı, onu həyətin mal məhləsində ayrıca da tikirdilər. Tövlənin divarları çox vaxt çiy 
kərpicdən, bəzən isə daşdan hörülürdü. Tövlənin yeganə bir qapısı, «gözmək» və ya «külbə» 
adlanan balaca bir bacası olurdu. Mala alaf vermək üçün onun arxa divarı boyunca «axur» 
düzəldilirdi. 
Qışlaqlarda tövlə əvəzinə «sığırxana» və ya «gəmrə» adlanan uzun mal qazması tikərdilər. 
Lakin onun çalası xeyli dayaz (0,5-1 m dərinlikdə) qazılırdı. Mal qazmasının ölçüsü mal-qaranın 
sayından asılı olaraq, böyük və ya kiçik olurdu.