135
hissəsi «yelpazə» adlanırdı. Maraqlı haldır ki, «yelpazə» qol növü təkcə köynəkdə deyil, qadın
arxalıqlarında da nəzərə çarpırdı.
Şəki qadınlarının üst köynəyinin qoluna dirsəyədək əyri xətt boyunca, sonra isə biləyə
qədər düz xətt boyunca əlavə parça verilirdi. Bunun sayəsində onun qolu yolu qismən
genişləndirilirdi. Köynəyin bu növü «ləbbadə köynək» adlanırdı.
İrəvanda geyinilən uzun ətəkli üst köynəyinin ön tərəfi 3 hissə parçadan ibarət biçilib
tikilərmiş. Köbəyin altına qədər olan birinci hissə ensiz, ikinci və üçüncü hissələrin hər biri
əvvəlkindən bir qədər gen götürülərək büzmələnərmiş. Köynəyin ikinci və üçüncü tikələrini
birləşdirən tikişin üzərinə, adətən, «ətəklik» tikilərmiş. Etnoqrafik materiallar göstərir ki,
keçmişdə Naxçıvanın Qarabağlar və Sədərək kəndlərində də buna bənzər üst köynəkləri dəbdə
olmuşdur.
Azərbaycan qadınlarının ənənəvi üst geyimləri arasında «çəpkən», «nimtənə», «ləbbadə»,
«baharı», «don» və «məndulə» adları ilə bəlli olan
arxalıq xüsusi yer tutmuşdur. Başqa sözlə,
adları çəkilən üst geyim növləri tipoloji cəhətdən arxalığın məhəlli variantlarını təşkil etmişdir.
Çəpkən. Faktik materiallardan göründüyü kimi, çiyindirikli üst geyim tipinə aid olan
çəpkənin forması XVIII yüzillikdə olduğu kimi, heç bir məhəlli dəyişikliyə uğramadan
Ümumazərbaycan xüsusiyyətini saxlamışdır. Əslində, hələ erkən orta əsrlərdə «qaftan» adı ilə
tanınan bu geyim növü biçim üsuluna və tipoloji xüsusiyyətinə görə, Azərbaycan qadın üst
geyimlərinin sanki əsası olmuşdur. Belə ki, «məndulə», «ləbbadə», «baharı» və «küləcə» adı ilə
tanınan məhəlli səciyyəli çiyindirikli geyimlərinin biçim üsulu, tikiş texnikasını və forma
xüsusiyyətlərini nəzərdən keçirdikdə bəlli olur ki, adları çəkilən libas növləri həmin geyim
əsasında təşəkkül tapmışdır. Bunların arasında təkcə küləcə «Dədə Qorqud» dastanlarındakı
«cübbə-çuxa»nı xatırladırdı.
Bahalı ipək parçalardan (tirmə, məxmər, zərxara və s.) tikilən çəpkən «doğrama» biçim
üsulu ilə kəsilmiş dördbucaqlı formalı parça tikələrindən hazırlanırdiı. Çəpkən bir qayda olaraq,
astarlı tikilirdi. Bu həm onun davamlılığını artırıb istifadə müddətini uzadır, həm də əl
tikişlərinin üstünü örtməklə, paltarı səliqəli və cazibədar göstərirdi. Çəpkənin bütün kənar
tikişləri boyunca onun üzərinə bəndlənən müxtəlif növ
bafta, zəncirə, köbə və ya
haşiyələr bəzək
elementi olmaqdan əlavə, həm də əl bəxyələrinin üstünü örtmək kimi əməli məqsəd güdürdü.
Bel yerinə qədər bədənə kip biçilib tikilən çəpkənin beldən aşağı «omba» hissəsinə
genişlik vermək üçün onun ətəyinin hər iki yanında tikiş xətti boyunca 10-12 sm hündürlüyündə
çapıq və çıxıntı qoyulurdu. Bu da səbəbsiz deyildi. Keçmişdə, adətən, üst-üstə geyilmiş çoxsaylı
(10-a qədər) büzməli-qırçınlı tumanların baş hissəsi qadının ombasını bürüdüyü və həcmini
böyütdüyündən çəpkənin beldən aşağı hissəsinin genişlənməsini tələb edirdi.
Çəpkənin «qondarma» qollarının altı, adətən, yarıq olurdu. Sonu xüsusi «əlçək»lə bitən
qolun alt yarıqlarının kənarına tikiş xətləri boyunca bəzəkli düymələr və ilgəklər tikilirdi. Bu da
soyuq və küləkli havalarda çəpkənin qol yarıqlarının düymələnməsinə və beləliklə də onların
bütöv hala düşməsinə imkan yaradırdı. Bayırlıq-bayramlıq paltarı sayılan çəpkənin qondarma
qolunun astarı daima göründüyünə görə, bir qayda olaraq, onların astarını da rəngli ipək
parçalardan tikirdilər.
Q.T.Qaraqaşlının müşahidələrinə görə, Kiçik Qafqaz bölgəsində çəpkən «zıbın», yaxud
«zıvını» adı ilə bəlli olmuşdur. O, həmin geyim növünün Gəncə və onun ətraflarında da eyni adla
geniş yayıldığını xəbər verir.
55
Etnoqrafik materiallar göstərir ki, çəpkən, həmçinin, Bakı, Naxçıvan, Qarabağ, Şamaxıda
eyni biçimdə olub, eyni adla qadın geyim dəstində mühüm yer tutmuşdur.
Qazaxda çəpkənə «arxalıq», sabiq Şəmsəddin mahalında isə «məndulə» deyilirdi. Burada
o, əsasən, atlazdan tikildiyindən çox vaxt «atlaz arxalıq» adlandırılırdı. Tovuz mahalında arxalıq
ən çox «məndulə» adlanan satınalma yun parçadan tikildiyi üçün həmin adla tanınırdı.
Çəpkən Lənkəran və İrəvanda «nimtənə» sözündən təhrif olunmuş «mintənə» adı ilə bəlli
olmuşdur. Qarabağda isə bu geyim növü əvvəllər olduğu kimi, XIX əsrdə də «nimtənə» adı ilə
tanınırdı.
Dostları ilə paylaş: