Azərbaycan respublikasi təHSİl naziRLİYİ baki döVLƏt universiteti

Təkərli nəqliyyat vasitələri. Azərbaycanın təbii-coğrafi şəraiti və onun əhalisinin sosial-
iqtisadi inkişaf səviyyəsi ilə  əlaqədar olaraq, burada tarixən təkərli nəqliyyat vasitələrinin 
müxtəlif tipoloji növləri (tayçarx əl arabası, iki və dörd təkərli  qoşqu arabaları) təşəkkül 
tapmışdır. 
«Tayçarx» adlanan taytəkər  əl arabaları ev təsərrüfatında xırda-para yükləri (peyin, daş, 
qum və s.) daşımaq məqsədi ilə işlənmişdir. Tayçarx əl arabası, bir qayda olaraq, insanın fiziki 
qüvvəsi ilə  hərəkət etdirilirdi. Bu tip əl arabası vasitəsilə yükdaşıma keçmişdə  dəmir yolu 
vağzallarında və limanlarda xüsusilə geniş yayılmışdı.  
 İkitəkərli araba XIX əsrdə Azərbaycanda təkərli nəqliyyatın ən geniş yayılmış tipik növünə 
çevrilmişdir. Arabanın təkamül yolu ölkənin sosial-iqtisadi və texniki həyatında baş vermiş 
dəyişikliklərlə üzvi surətdə bağlı olmuşdur. İkitəkərli arabanın ən bəsit nümunəsinə Qobustanın qaya 
rəsmlərində rast gəlinir. 
Araba istehsalı  həm də ölkədə  ağacişləmə  sənəti ilə bağlı bir sıra peşə sahələrinin 
yaranmasını labüd etmişdir. Araba banı bağlayan və «bançı» adlanan ustaların əməli fəaliyyəti 

---

 
 
208
dülgərlik  sənəti ilə bağlı olub xüsusi peşə sahəsi təşkil edirdi. Bu sayaq ixtisaslaşma təkər 
istehsalında da baş vermişdi. Araba bağlayan ban ustası çox vaxt təkər hazırlamırdı. Xüsusi peşə 
hazırlığı və spesifik əmək alətləri tələb edən təkər istehsalı ilə bilavasitə təkərçi məşğul olurdu. 
Elə bu səbəbdən də keçmişdə  təkərə  tələbatın çox olması üzündən  təkərçilik ayrıca sənət 
sahəsinə çevrilmişdir. Sinkretik səciyyə daşıyan təkərçilik peşəsi digər bir sıra sənət sahələri 
(dülgərlik, xarratlıq və  dəmirçilik) ilə üzvi surətdə bağlı olmuşdur. Belə ki, təkərin  dəndə  və 
qəsəkləri dülgərlik alətləri ilə yonulub hazırlanır, onun topu xarrat çarxında yonulur, metal 
hissələri (qurşaq, dulğu, çüyütkə, işgil  və s.) dəmirçi tərəfindən zindan üzərində döyülüb 
hazırlanırdı. 
Azərbaycanda arabanın tarixən  ikitəkərli  və  dördtəkərli  olmaqla, iki tipoloji növünün 
yaranmasını labüd etmişdir. İkitəkərli araba daha qədim tarixə malik olub uzun bir təkamül yolu 
keçməklə, həm də dördtəkərli arabaların yaranmasına təkan vermişdir. 
Azərbaycan ərazisinin dağlı-dərəli relyef quruluşundan asılı olaraq, burada ikitəkərli araba 
daha geniş yayılmışdır.  
Qoşqu üsulundan asılı olaraq, ikitəkərli arabaların  haça qollu  və  əskeşli olmaqla, iki 
başlıca tipi təşəkkül tapmışdır. Haçaqollu araba qoşqu üsuluna görə «boyunduruqlu» araba da 
adlanmışdır. 
Üçbucaqlı formaya malik olan boyunduruqlu arabaya bir qayda olaraq, öküz və ya kəl 
qoşulduğundan o, həmin adla «öküz», yaxud «kəl arabası» da adlanırdı. 
Arabanın təkərləri qoşqu heyvanını «vurmamaq» üçün kəl arabasının banı öküz arabasına 
nisbətən bir qədər böyük düzəldilirdi. Buna müvafiq olaraq, kəl arabasının banı daha tutumlu 
olub xeyli çox yük götürürdü.  
 Qolları düzbucaqlı  əmələ  gətirən  əskeşli arabaya tək at, qatır, ulaq qoşulduğundan el 
arasında o, həmin adlarla da tanınırdı. Qoşqu qüvvəsindən asılı olaraq əskeşli arabanın və ölçüsü 
dəyişirdi.  
Üçbucaqlı quruluşa malik olan boyunduruqlu arabadan fərqli olaraq, paralel qollar 
üzərində quraşdırılmış  əskeşli arabaların  banı düzbucaqlı forma kəsb edirdi. Həm də  tək at 
qoşulmuş əskeşli arabaların banı tutum etibarı ilə boyunduruqlu arabaların banından xeyli kiçik 
olurdu. 
Boyunduruqlu arabalar ən çox Azərbaycanın qərb və  şimal-qərb bölgələrində geniş 
yayılmışdır. Bu tip böyük arabalar, iri tutumlu bana malik olmaları  səbəbindən xalq arasında 
bəzən «qara araba» adlanırdı. Bu cür ağır arabalar etnoqrafik ədəbiyyata «Qafqaz arabası» adı ilə 
daxil olmuşdur.
46
 Belə arabaların təkərləri nisbətən kiçik olub arabanın «aya»sında sabit dayanan