Azərbaycan respublikasi təHSİl naziRLİYİ baki döVLƏt universiteti

ox ətrafında fırlanırdı. Adətən, bu tip arabaların banı üçbucaq şəklində baş-başa çatılmış iki ədəd 
yoğun və uzun ( 6-7 m ) qol üzərində qurulurdu. Araba qollarının başı ya biri digərinin üzərinə 
mindirilir, ya da bir-birinə yanaşdırılaraq ağac mıxçalar vasitəsi ilə «tikilib» bərkidilirdi. 
Birinci halda boyunduruq araba qollarının alt-üst dayanan əyri başlarının arasına keçirilib 
«işgil» vasitəsi ilə bir-birinə birləşdirilirdi. Sonra araba qollarının başı boyunduruğun arxa 
tərəfində «kağan» adlanan köşə hörmə və ya zəncir vasitəsi ilə bir-birinə bağlanırdı. İkinci halda, 
yəni araba qollarının başı «yanlama» üsulu ilə birləşdirildikdə o, bilavasitə boyunduruğun altına 
bağlanırdı. Bu halda araba qollarının başı  tənək eşməsi və ya zəncirlə boyunduruğun tən 
ortasındakı «modux» adlanan qoşa mıxçalar vasitəsilə bağlanır və ondan asılı qalırdı. 
Boyunduruqlu arabaların banı qayçısayağı dayanan qollar üzərində qurulurdu. Bunun üçün 
qolların hər birinin üzərində 5 və ya 7 ədəd «cağ» (barmaq, daraq, laşar) deşiyi, yan tərəflərində 
isə «törpü» deşikləri açılırdı. Araba qollarını mafraqlaşdırmamaq üçün törpü deşiklərinin hər biri 
qoşa cağ deşiyinin arasında açılırdı. Törpülərin köməyi ilə araba qolları bir-birinə 
birləşdirilməkdən əlavə, həm də banın döşəməsi əmələ gətirilirdi. 
Araba banının yanları qolların üçdə iki hissəsi üzərinə düzülmüş cağların köməyi ilə əmələ 
gətirilirdi. Dik vəziyyətdə qola keçirilmiş cağların sabit qalması üçün onların yarısından yuxarı 
hissəsi, həmçinin, «tar» adlanan üst qoldan keçirilirdi. Beləliklə, üst qollara keçirilmiş 5 və ya 7 
cüt cağ arabanın banını əmələ gətirir və yükün tökülməsinə imkan vermirdi. 
Araba banının döşəməsi qollara keçirilmiş törpülərin üzərinə elastik çubuqlardan hörülmüş 
çəpərə, yaxud əldəyonma taxtalar vurmaqla düzəldilirdi. 

---

 
 
209
Araba oxu qolların altında sabit qalmaq üçün oxun qollara «çəkəcək» adlanan əyri uclu 
mıxçalar vurulurdu. Qolların ox üzərinə düşən hissəsi Azərbaycanın qərb bölgəsində «aya» 
adlanırdı. Ölkənin digər bölgələrində araba oxu qolların altına «zor ağacı» vasitəsilə 
birləşdirilirdi.  
Boyunduruqlu arabaların ikinci tipoloji qrupunu nisbətən böyük ölçülü təkərlərə malik olan 
burazlı arabalar təşkil edirdi. Hündür bana malik olan burazlı arabalar, əsasən, Abşeron, Şamaxı, 
Quba, Qusar, Oğuz, Qəbələ,  Şəki və  Lənkəran rayonlarında geniş yayılmışdır. Belə arabalar, 
adətən, yayıldığı  məkanın adı ilə  «Şamaxı arabası», «Quba arabası», «Bakı arabası», «Salyan 
arabası» və s. tanınırdı.  
Xalq arasında «cığ-cığ» adlanan bu qrup arabaların böyük ölçülü təkəri, bir qayda olaraq, 
oxa birlikdə  fırlanırdı. Bu qrup arabaların təkərləri burazlanıb, oxa kip otuzdurulurdu. Bunun 
üçün təkərləri nisbətən sivri oxun uclarına keçirəndən sonra kəndir və ya zəncir vasitəsi ilə onları 
səkkizvari formada bir-birinə bağlayırdılar. Sonra iki nəfər, hərəsi bir təkəri  əks istiqamətə 
fırlatmaqla, zəncir dolağını dartıb daraldır və beləliklə, təkərləri oxa kip otuzdururdu. Elə bu 
səbəbdən də, ikitəkərli arabaların bu tipi çox vaxt «burazlı araba» adlanırdı. 
Üçbucaqlı arabalar qoşqu hevanlarına boyunduruq vasitəsilə qoşulurdu. Azərbaycanda 
tarixən «tək» (tay) və «çənəli» olmaqla, boyunduruğun iki tipoloji növü yayılmışdır. 
Şəki bölgəsində arabanı boyunduruğa «taraq» (daraq) adlanan əlahiddə qurğunun köməyi 
ilə birləşdirirdilər. 
Yüklü araba qoşqu heyvanının boynunu «döyüb» incitməsin deyə, boyunduruğun 
«yalman» adlanan hər iki ucu bir qədər enli düzəldilirdi. Bundan əlavə, bəzən yumşaq olmaq 
üçün boyunduruğun yalman hissəsinə keçə və ya tüklü dəridən «yastıq» düzəldilib bağlanırdı.  
Bundan fərqli olaraq, «çənəli» boyunduruq bir-birinə paralel dayanan iki taydan ibarət 
düzəldilirdi. Onun üst tayı yoğun, alt tayı isə nisbətən nazik hazırlanırdı.  
Qoşqu heyvanı boyunduruğa dörd ədəd samı (sinəçula) və samıbağı vasitəsilə qoşulurdu.  
Bütün bunlardan əlavə, kəl arabasına «kağan» adlanan köşədən hörülmüş gövdəbənd əlavə 
edilirdi. Qoşqu heyvanına geydirilmiş kağanın qabaq ucları boyunduruğa, arxası isə kəlin sırtına 
keçirildiyindən bu vasitə ilə enişli yolda yüklü arabanı ləngitmək mümkün olurdu. 
Burazlı arabaların bir xüsusiyyəti də onların banının nisbətən kiçik olmasından ibarət idi. 
Məhz bu səbəbdən də, bu arabaların banının yük tutumunu artırmaq üçün Quba-Xaçmaz bölgəsi 
əhalisi bir sıra əlavə texniki vasitələrdən: çali, çəpərə, dərz ağacı və s. istifadə etmişlər. Arabanın 
qabaq və dal çağlarına bərkidilmiş bu texniki vasitələrin köməyi ilə ban tutumlu hala salınırdı  
İkitəkərli arabanın xüsusi bir növünü maye məhsulları daşımaq üçün istifadə olunan su və 
ya neft arabası təşkil edirdi. Bu məqsədlə arabanın qolları üzərində ban əvəzinə, bir ədəd böyük 
çəllək quraşdırılırdı. Maye çəlləyin üst deşiyindən «ağızlıq» adlanan, mis və ya tənəkədən 
düzəldilmiş böyük qıf vasitəsi ilə tökülürdü. Çəlləkdən mayeni qablara süzüb tökmək üçün onun 
arxasının aşağı hissəsinə deşikli tıxac və ya kran bərkidilirdi. 
İkitəkərli arabaların digər qrupunu təşkil edən əskeşli araba çox vaxt «at arabası» adlanırdı. 
Ən çox Bakı, Şamaxı, Quba və Salyan ərazilərində işlədilən at arabalarının təkərləri çox iri və 
enli, banı isə kiçik olurdu. Digər burazlı arabalar kimi, onun da oxu təkərlə birlikdə fırlanırdı. Bu 
tip arabaların təkərlərinin böyük diametrdə hazırlanması yerli şəraitlə bağlı olmuşdur. X.A.Ver-
mişev yazırdı ki, Şamaxı və Göyçay qəzalarının düzənlik hissəsində və Qobustanda yolları tez-
tez qum basdığına görə, at arabalarının qurşaqsız təkərləri adi arabaların təkərlərindən iki dəfə 
böyük olurdu. Çox qıvraq və yüngül olan bu arabaların banı dördbucaqlı formada düzəldilirdi. 
Arabanın paralel uzadılmış qoşa qollarının qabaq hissəsi at qoşmaq üçün yedək (əskeş) 
vəzifəsini görürdü.
47
  
İkitəkərli at arabası Azərbaycanın qərb bölgəsində «daşqa», Abşeronda isə  «qazalaq» 
adlanırdı. Kiçik həcmli olmasına baxmayaraq, ucuz başa gəlməsi və rahat idarə olunması 
sayəsində o, öküz və ya kəl arabalarına nisbətən kəndli təsərrüfatlarında üstün yer tutmuşdur. At 
arabasında müxtəlif növ yüklər (ot, odun, dən, un, su, neft və s. ) daşınırdı. Həm də keçmişdə at 
arabası ilə  təkcə yük deyil, sərnişin  də daşınırdı. Bu mənada o, orta əsrlərdə  işlənmiş  cəng 
arabalarını xatırladırdı.  
At arabasının qoşqu ləvazimatı  gərdənbənd (vəlbənd),  gövdəbənd, qaltaq, palan, tapqır, 

---

 
 
210
uzun cilovlu yüyən və s.-dən ibarət idi. 
 Azərbaycanın qərb bölgəsində işlədilən at arabaları təkərlərinin nisbətən kiçik olması ilə 
Bakı arabalarından fərqlənirdi. Bundan əlavə, Abşeron qazalaqlarının banında sürücü üçün 
xüsusi oturacaq düzəldilirdi. Sərnişin daşınan qazalağın «dümbə» adlanan arxa hissəsinə 
sərnişinlərin xırda yükləri də yığılırdı. 
Əskeşli arabanın nisbətən kiçik növünə  qatır  və ya ulaq  qoşub ev təsərrüfatında, xırda 
yükləri yaxın məsafəyə daşıyırdılar.