Azərbaycan respublikasi təHSİl naziRLİYİ baki döVLƏt universiteti

 Qoşqu nəqliyyatı.  Tipoloji cəhətdən Azərbaycanın  ənənəvi qoşqu nəqliyyatı  təkərsiz 
(sürütmə) və təkərli olmaqla iki növə ayrılır. 
Sürütmə nəqliyyatı. Yuxarıda göstərildiyi kimi, təbii şəraitinə görə, Azərbaycanın relyefi 
dağlıq, dağətəyi və düzənlik  ərazilərdən ibarətdir. Bunların hər birinin özünə  məxsus mədəni-
təsərrüfat tipləri formalaşmışdır. Belə  şərait isə burada ənənəvi qoşqu nəqliyyatı vasitələrinin 
müxtəlif tipoloji növlərinin yaranmasını zəruri etmişdir.  
Təbii-coğrafi şəraitdən asılı olaraq Azərbaycanın dağ kəndlərində bəsit yükdaşıma vasitəsi 
olan sürütmə önəmli yer tutmuşdur. 
Dağlıq rayonlarının kəndli təsərrüfatlarında odun, küləş, ot və digər yükləri daşımaq üçün 
sürütmə  üsulundan geniş istifadə olunmuşdur. Azərbaycanın ayrı-ayrı bölgələrində sürütmə 
nəqliyyatının «şəl», «cəpə» «havza», «kirşə» («kəriskə») olmaqla, müxtəlif tipoloji növləri 
qeydə alınmışdır. Bundan əlavə, bir sıra yüklər (kərən, mil, tir, saldaş  və s.) bilavasitə özləri 
sürüdülmə üsülü ilə daşınmışdır. Bunun üçün yükün yerə yatımlı alt hissəsini arıtlayıb hamar 
hala salandan sonra baş tərəfinə zəncir bağlayır və ucunu boyunduruğa qoşurdular. 
Sürütmə üsulunun geniş yayılmış növlərindən biri də xırman vəli olmuşdur. Öküz və ya ata 
qoşulmuş vəli xırmana sərilmiş taxıl dərzinin üzəri ilə sürütməklə onu döyüb hasilə gətirirdilər. 
Şəl düzəltmək üçün bitili ağacın qol-budağını balta ilə bir qədər arıtlayandan sonra onları 
baş-başa çatıb bağlayır və üzərinə «yük» yığırdılar. Zəncir və ya kəndir vasitəsi ilə şəlin başını 
boyunduruğa bağlamaqla, onun üzərindəki yükü daşıyıb lazımi yerə çatdırırdılar. Sürütməni, 
görünür, ilk vaxtlar insanlar özləri çəkmişlər. Sonralar bu məqsədlə qoşqu heyvanlarından (öküz, 
kəl) istifadə etmişlər. 
Öküz və ya kəl qoşquya tədricən alışdırılırdı. Yeni öyrədilmiş öküz və kəli boyunduruğa 
qoşarkən çox vaxt onları buynuzlarından bir-birinə çatırdılar ki, hərəsi bir yana, çəp halda 
dartmasın. Bir çox hallarda isə onları,  əvvəlcədən öyrədilmiş qoşqu heyvanlarının bir tayı ilə 
boyunduruqlayıb, araba və yaxud xırman vəlinə qoşurdular. Öküzə nisbətən kəl sakit və güclü ev 
heyvanı olduğu üçün qoşqu qüvvəsi kimi, daha yüksək qiymətləndirilirdi. Bununla belə,  əhali 
arasında öküz daha sərfəli qoşqu heyvanı sayılırdı. Çünki öküzdən fərqli olaraq, kəl həddindən 
artıq yem və qulluq tələb etməklə yanaşı, həm də soyuğa o qədər də dözümlü heyvan deyildi. 
Vəl. Sürütmənin  ən təkmil və geniş yayılmış növlərindən biri kimi vəl,  əsasən, ağacdan, 
qismən də daşdan düzəldilirdi. Ağac vələ, adətən, bir boyun öküz və ya kəl, bəzən isə at 
qoşulurdu. Öküz və ya kəl bir qayda olaraq, vəlin «almacıq» adlanan çıxıntısına boyunduruq, at 
isə gərdənbənd vasitəsi ilə qoşulurdu. Həm də xırman atını ortada dayanıb uzun cilov vasitəsilə, 
öküz və kəli isə vəlin üstünə minməklə idarə edirdilər. 
Qoşqu heyvanların hər ayağına aypara formasında bir cüt nal vurulurdu. Nallama 
əməliyyatı qoşa ayaqlı haça çarmıx vasitəsilə icra olunurdu. Bunun üçün öküz və ya kəlin 

---

 
 
207
ayaqlarını bağlayandan sonra onu yanı üstə  yıxıb ayaqlarını çarmıxın oxuna bağlayırdılar. 
Bundan fərqli olaraq, «at çarmıxı» 4 ədəd dik basdırılmış dirəklərin arasında qurulurdu. Bundan 
əlavə, öyrədilmiş at «dizləmə» üsulu ilə də nallanırdı. 
Çəpə.  Sürütmənin bəsit növlərindən biri olan «çəpə» son vaxtlara qədər Lənkəran 
bölgəsində  işlədilməkdə idi. Çəpə, xüsusilə, suçaq sahələrdəki çəltik zəmilərində  ən sərfəli və 
yüngül yükdaşıma vasitəsi sayılırdı. Sürütmənin bu nisbətən təkmil növü başı yuxarıya doğru 
əyilib çənbərlənmiş bir cüt ağac qol üzərində qurulurdu. Paralel uzadılmış çəpə qollarının üstü 
bir cüt törpü vasitəsi ilə bir-birinə birləşdirilib bərkidiləndən sonra qollara paralel olmaqla, 
onlara iki ədəd döşəmə taxtası bənd edilirdi. Daha sonra qol və döşəmələrin üzərinə əvvəlcədən 
hörülüb hazırlanmış çubuq çəpərə bərkidilirdi. Çəpənin üzərinə yük yığandan sonra onu qoşqu 
heyvanına qoşur və sürütləyib lazımi yerə çatdırırdılar.  
Kirşə. Sürütmə nəqliyyatının ən təkmilləşmiş və iri tutumlu növü sayılan kirşənin banı iki 
ədəd əyri başlı ağac qol üzərində quraşdırılırdı. Yaxşı sürüşmək üçün kirşə qollarının qabaq başı 
yonulub yuxarıya doğru bir qədər maili hala salınırdı. Kirşə tayları paralel vəziyyətdə, 1,5-2 m 
qədər aralı qoyulandan sonra «törpü» adlanan ağac döşəmələr vasitəsilə bir-birinə birləşdirilirdi. 
Bunun üçün kirşə qollarının yan tərəfində törpü deşikləri açılırdı. Qoşa qolların hər birinin 
üzərində, həmçinin, dik vəziyyətdə 4-5 ədəd deşik açıb onlara ağac  cağ  bərkitməklə kirşənin 
banı hazırlanırdı. Kirşə, adətən, haça əskeş (yedək) və yaxud zəncir  vasitəsilə boyunduruğa 
bağlanırdı. 
Şimal ölkələri üçün səciyyəvi olan maral, it və s. kimi heyvanlar vasitəsilə hərəkət etdirilən 
yüngül xizəkdən fərqli olaraq, Azərbaycanda kirşəyə bir cüt kəl və ya öküz qoşulurdu. Keçmişdə 
kirşə ən çox ölkənin dağ rayonlarında geniş yayılmışdır. Dağlıq ərazilərdə kirşədən nəinki qışda, 
hətta yay vaxtı da müəyyən yükləri daşımaq üçün istifadə olunmuşdur.
45
 Şamaxı, Quba, Qusar, 
İsmayıllı  və bir sıra dağ rayonlarında XX əsrin 60-cı illərinə  qədər odun, dərz, küləş, ot və s. 
kimi yükləri daşımaq üçün kirşə ən əlverişli nəqliyyat vasitəsi olaraq qalırdı. 
Azərbaycanın ayrı-ayrı bölgələrində kirşə müxtəlif adlarla tanınmışdır. Muğan və 
Lənkəranda o, «havza», Şirvan düzündə (Kürdəmir və  Ağsuda) «kəriskə», Dağlıq  Şirvanda 
(Şamaxı, Quba, Qusar və İsmayıllı rayonlarında) isə «kirşə» adlanırdı. 
 Yükün  səciyyəsindən asılı olaraq, kirşə  bəzən «təzək», «odun», «dərz kirşəsi» və s. 
olmaqla müxtəlif adlarla da tanınırdı.  
Ənənəvi təkərsiz nəqliyyat növlərinə yekun vurarkən daş mədənlərində sal daşın gırdın və 
ling vasitəsi ilə, itələmə üsulu ilə nəqliyyat ayağına daşınması faktını də qeyd etmək lazımdır. 
Qədim Misir ehramlarının azman daşlarının daşınmasında tətbiq olunduğu kimi, Azərbaycanın 
daş ustaları da tava, sənduqə, başdaşı, dəyirman daşını kəsib, yatağından qoparandan sonra onu 
yatağından düşürüb nəqliyyat ayağına çatdırmaq üçün ling vasitəsilə arxadan itələmə üsulundan 
istifadə etmişlər. Bu məqsədlə onlar qopardıqları daş qaiməsinin altına bir cüt ağac gırdın atıb 
arxadan linglə onu itələyirdilər. Gırdınlar diyirləndikcə daş irəli hərəkət edirdi. Dəyirman daşı da 
işlənmək üçün bu cür itələmə üsulu ilə, lakin girdə başlı mayallaq vasitəsi ilə hərəkət etdirilirdi. 
Çox güman ki, oxlu təkər mənşə etibarilə mayallaqdan törəmişdir.