Azərbaycan respublikasi təHSİl naziRLİYİ baki döVLƏt universiteti
Yüklə 2,61 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
dəvə, qismən isə kə və öküzdən istifadə olunmuşdur.
7 Ən sərfəli minik və yük heyvanı kimi, at Azərbaycanın hər yerində geniş yayılmışdı. XIX əsrdə ölkədə sosial-iqtisadi şəraitin dəyişməsi və əmtəə təsərrüfatı formalarının inkişafı yük atına tələbatı daha da artırmışdır. Həmin dövrdə at təkcə nəqliyyat vasitəsi kimi deyil, həm də satış üçün bəslənilirdi. 8 Ona görə də atçılıq təsərrüfat forması kəsb etməklə, Azərbaycanın bütün bölgələrində geniş yayılmışdır. Təkcə 1843-cü ildən 1858-ci ilə qədər Azərbaycanın 6 qəzasında 202 (Bakı, Quba, Şamaxı, Nuxa, Şuşa və Lənkəran) atların sayı 82.972 başdan 140.867 başa çatmışdır. 9 Bu hər şeydən əvvəl, atın mühüm nəqliyyat vasitəsinə çevrilməsi ilə əlaqədar idi. Məlum olduğu kimi, Zaqafqaziyada atı ətinə və südünə görə deyil, ən sərfəli nəqliyyat vasitəsi olmasına görə bəsləyirdilər. 10 Azərbaycan əhalisi, əsasən, yerli at cinslərindən (Qarabağ, Dilboz, Şirvan, Quba və s.) istifadə etmişdir. Bunların arasında ərəb atından törədiyi güman olunan Qarabağ atı xüsusi yer tutmuşdur. Azərbaycanda keçmişdə atdan həm minik, həm də yükdaşıma məqsədilə istifadə olunurdu. Azərbaycanda erkən orta əsrlərdən şöhrət tapmış Qarabağ atları, əsasən, minik məqsədilə saxlanılırdı. Yüksək sürətə malik olmaqdan əlavə, həm də yüngül və dözümlü olan Qarabağ atları dağ-minik atları qrupuna daxil idi. Azərbaycanda geniş şöhrət qazanmış yerli at cinslərindən biri də Qazax atları olmuşdur. Minik və yükdaşıma, qismən isə qoşqu qüvvəsi məqsədi ilə işlədilən Qazax atları həm də yüngül və dözümlü olması baxımından yüksək qiymətləndirilirdi. Qazax atları arasında «dilboz» və ya «haçadil» adlandırılan at cinsi xüsusilə fərqlənirdi. Azərbaycanda yayılmış digər at cinsləri: Şirvan və Quba atları da minik-yük göstəricilərinə görə məşhur olmuşdur. Minik atları bir sıra əlamətlərinə, xüsusilə yerişinə görə «yortma», «yorğa», «çapırtma» olmaqla seçilib fərqləndirilirdi. Yerli at cinsləri habelə zahiri əlamətlərinə görə «qaşqa», «ala qaşqa», «səkil», «ağyal», «kəhər», «kürən», «kürən-qaşqa», «səmənd», «alaça», «bozat», «ağat», «qırat», «dürat» və s. adlarla tanınırdı. Ağır yükləri daşımaq üçün «löhrən» adlanan qoşqu atları Azərbaycana XIX əsrdə köçürülmüş rus təriqətçiləri tərəfindən gətirilmişdir. 11 Keçmişdə heç də əhalinin bütün təbəqələri atdan nəqliyyat məqsədilə istifadə edə bilməmişdir. Bu, hər şeydən əvvəl, atın, xüsusilə də cins atın çox baha olması və eləcə də «atpulu» adlanan vergi növü ilə bağlı olmuşdur. 12 Azərbaycan əhalisinin keçmiş məişətində at sərfəli minik nəqliyyatı olmaqdan əlavə, qoşqu qüvvəsi kimi də istifadə olunmuşdur. Bir neçə baş atı olan aiələlər, adətən, çöl-təsərrüfat işlərini qurtarandan sonra əlavə qazanc əldə etmək məqsədilə yük daşımaqla məşğul olurdu. Atla yükdaşıma «çarvadarlıq» peşəsinin yaranmasına səbəb olmuşdur. Etnoqrafik çöl materialları göstərir ki, çarvadarlıq peşəsi Azərbaycanın bütün qəzalarında geniş yayılmışdır. Adətən, hər bir çarvadarın 2-3 baş yük atı olurdu. El arasında yük atı çox vaxt «yabı» da adlanırdı. Xam atın minik və yük üçün öyrədilməsi də etnoqrafik cəhətdən maraq doğurur. Bu məqsədlə əvvəlcə, «rəşmə» adlanan bir ucu ilgəkli kəmənd vasitəsi ilə xam at kəməndə salınıb tutulurdu. İlgəyin halqası xam atın boynuna keçdikdən sonra onu tədricən çəkirdilər. Kəmənd atın boğazını sıxdıqca dəliqanlı xam ürgə tədricən taqətdən düşüb sakitləşirdi. Xam atları, adətən, köməkli tutub ram edirdilər. Bu işlə daha çox gənclər məşğul olurdu. Xam at tezliklə ram olmadıqda onu heydən salıb zəiflətmək üçün bir müddət qaranlıq tövlədə ac saxlayırdılar. Bir qədər sonra onu şumlanmış, yaxud sucar sahəyə salırdılar. Bu məqsədlə bir nəfər xam atın kəməndini dartır, digəri isə onun belinə minirdi. Bəzən də xam atın belinə ağır yüklə dolu xurcun qoyulurdu. Xam atı miniyə alışdırmaq üçün əvvəlcə onun belinə Yüklə 2,61 Mb. Dostları ilə paylaş:
|