Azərbaycan respublikasi təHSİl naziRLİYİ baki döVLƏt universiteti

çubuq dəstəsi  və ya qarğı qomu bağlamaq nəticə etibarı ilə daha təkmil üzücü vasitələrin 
yaranmasına gətirib çıxarmışdır. 
Şəl. Qədim dövrün ilk bəsit üzücü vasitələrindən biri olan şəl uzun müddət özünün əməli 
əhəmiyyətini itirməmişdir. Kürboyu kəndlərdə şəl üsulu ilə odun tədarük etmə yaxın keçmişədək 
qalmaqda idi. Etnoqrafik çöl materiallarından göründüyü kimi, Qarayazı meşələrindən odun 
tədarük edən mahir üzgüçülər lazımi qədər ağac budaqlarını doğrayandan sonra çayın qırağında 
onları suya salıb baş-başa çatır, daha sonra ağac sıyrımı və ya tənək çubuğu ilə onları bir-birinə 
möhkəm baglamaqla şəl əmələ gətirirdilər. 
Adətən, böyük şəli 2 nəfər, kiçik şəli isə 1 nəfər üzgüçü çayın axını ilə üzü aşağı 
üzdürürdü. Bunun üçün onlar paltarlarını soyunub şəlin üstünə qoyur və onun baş  tərəfindən 
yapışıb çayın axarı istiqamətində axıdıb lazımi yerə çatdırırdılar. Şəlin önündə üzən üzgüçü əl və 
ayaq hərəkətləri ilə onun istiqamətinə  təsir göstərməklə, çayın burulğan və astanalarından yan 
ötürüb mənzil başına salamat çatdırırdılar. 
Sal. Qurama çay nəqliyyatının ilk təkmil növlərindən biri olan salın yaranması və ondan 
yükdaşıma vasitəsi kimi istifadə olunması tarixi çox qədim zamanlara gedib çıxır. 
Salı düzəltmək üçün eyni ölçülü ağac gövdələrini yan-yana düzəndən sonra onları şilgir, 
tənək, yaxud digər elastik ağac çubuqları  və ya sıyrımi ilə bir-birinə bağlayırdılar. Bu mənada 
salın meydana gəlmə tarixi kəsici alətlərin, xüsusilə baltanın ixtira olunması ilə üzvi surətdə 
bağlı olmuşdur. 
Sal düzəltmək üçün gərəkli olan lazımi ağac materialı tapılmadıqda, onu qamış  və ya 
qarğı qomu ilə  əvəz etmişlər. Xüsusilə, Araz çayı  ətrafında meşə materialının kasad olması 
səbəbindən sal çayın sahilləri boyunda bol ehtiyata malik olan qarğı  və qamış qomundan 
düzəldilirdi. Burada hətta  pələ  və  kələk  tipli  «üfürmə» nəqliyyat vasitələrinin üstünü yüngül 
material növü sayılan qarğı salğar vasitəsi ilə örtərmişlər. 
Tipoloji baxımdan qarğıdan düzəldilmiş sal quruluş etibarı ilə «ağac sal»dan o qədər də 
fərqlənmirdi. Ağac salın hazırlanmasında olduğu kimi, qarğı qomları da yan-yana düzüləndən 
sonra şilgir, yaxud eşilmiş tənəklə bir-birinə möhkəm bağlanıb qarğı sal əmələ gətirilirdi. Yükün 
islanmaması üçün salın üzərinə köndələn vəziyyətdə qamış qomları düzəndən sonra onların 

---

 
 
213
üzərinə salğar sərirdilər. 
Qədim insanlar yükdaşıma əməliyyatı zamanı bəsit su nəqliyyatı vasitələrinin (kötük və 
ya salın) çatışmayan cəhətini aradan qaldırmağa çalışmışlar. Onların həcm tutumunun kifayət 
etməməsi, burun hissəsinin küt olması səbəbindən suda yaxşı şütüməsi, habelə axının köməyi ilə 
istiqamətini lazımi səmtə meylləndirmək imkanının məhdud olması onları daima narahat 
etmişdir. Bu əməli səylər çay nəqliyyatının daha təkmil növlərinin, tutumlu yükdaşıma 
vasitələrinin yaranmasına gətirib çıxarmışdır. 
Kolaz. Yükdaşıma ilə bağlı  əməli səylər nəticə etibarı ilə içərisi yonulub tutumlu hala 
salınmış  təkgövdəli çay nəqliyyatı vasitəsinin yaranması ilə  nəticələnmişdir. Çay nəqliyyatının 
bu növünün meydana gəlməsində keçmişdə ölkədə əlaqə yollarının zəif inkişafı və böyük xərc 
tələb edən tağlı körpülərin mövcud olmaması faktı da mühüm rol oynamışdır.  
Qayığın bu tipi bütöv ağac kötüyündən,  ən çox isə qovaq ağacından yonulub müvafiq 
formaya salınırdı. Azərbaycan etnoqrafik gerçəkliyində o, daha çox «kolaz» adı ilə tanınmışdır. 
Kolaz düzəltmək üçün qovaq kötüyünün (boyu 4-5 m, diametri isə 2 m  altı yastı  və hamar 
şəkildə yonulurdu. Bu onun suya az batmasını  təmin etməklə, həm də suyun müqavimətini 
azaltmağa imkan verirdi.  
Kolazın arxa tərəfi enli, qabaq hissəsi (burnu) isə dar, həm də yuxarıya doğru maili 
formada düzəldildiyindən onun gövdəsinin su ilə  təması xeyli azalırdı. Kolazın belə forması 
onun hərəkətini asanlaşdırıb surətini artırmağa imkan verirdi. 
Kolazı tutumlu hala salmaq üçün onun içərisi kərki, balta, iskənə kimi kəsici və yonucu 
alətlərlə yonulub çıxarılırdı. Həmin alətlər kolazın erkən dəmir dövründən gec olmayaraq peyda 
olduğunu söyləməyə əsas verir. Görünür, antik dövrdən etibarən kolazın yonma texnikası xeyli 
təkmilləşmişdir.  
Hazırlandığı  ağac kötüyünün boyndan asılı olaraq, kolazın müxtəlif ölçülərinə  təsadüf 
edilir. Kolazın uzun ölçülü (5-6 m) növü Kürboyu kəndlərdə «nebit» adı ilə qeydə alınmışdır. 
Kolaz, adətən, kiçik və orta ölçülərdə, 2-3 və 4-5 m uzununda hazırlanırdı. 
Kolazı, adətən çəpçi (çəpkeş) adlanan 1 nəfər idarə edirdi. O, kolazın arxa tərəfində ayaq 
üstə dayanıb çəp vasitəsi ilə onun hərəkət istiqamətini tənzimləyirdi. Ona görə də kolazın arxa 
tərəfi xeyli enli olub, çəpçinin sərbəst və rahat dayanmasına imkan verirdi.  
Kiçik ölçülü kolazdan fərqli olaraq, böyük kolazı (nebiti) iki nəfər müştərək idarə edirdi. 
Belə halda çəpçi yenə  də kolazın arxasında, «avarçı» adlanan kürək çəkən isə qabaq tərəfdə 
düzəldilmiş oturacaqda əyləşib avar (kürək) vasitəsilə onu irəliyə doğru hərəkət etdirirdi. Bunun 
üçün də o, avarı gah sağdan, gah da soldan suya batırıb qabaqdan geriyə doğru çəkirdi.  
Kolaz həm tək, həm də qoşa avarla hərəkət etdirilirdi. Qoşa avarlı böyük kolazı idarə 
etmək üçün onun üst kənarının orta hissəsinə «kürşün» adlanan bir cüt dayaq bərkidilirdi. Avar 
«kürşün bağı» vasitəsi ilə kürşünün sərbəst başına bağlanırdı.
55
 
Bir qayda olaraq, kolaz çayın «bərgah» adlanan sakit axına malik sahilində saxlanılırdı. 
Kolaz idarə olunan ənənəvi su nəqliyyatı vasitələrinin  ən qədim növlərindən olmaqla 
uzun müddət özünün əməli əhəmiyyətini itirməmişdir. Kür çayının orta və aşağı axarı boyunca 
yerləşən kəndlərdə o, indi də işlənməkdədir.
56