Azərbaycan respublikasi təHSİl naziRLİYİ baki idarəetmə VƏ texnologiya kolleci

11. Sənədlərin yaranmasının hüquqi əsasları 

Kargüzarlıq  prosesinin  hüquqi  reqlamentləşməsi  sənədlərin  tərtibi  və 

rəsmiləşdirilməsindən  ibarətdir.  Bunun  üçün  də  idarəetmə  sahəsində  sənədlərin 

rəsmiləşdirilməsi,  hazırlanması  qaydası,  sənədlərlə  işləmə,  ümumilikdə  kargüzarlıq 

prosesi hüquqi cəhətdən tənzimlənməlidir, j Buna görə də idarələrdə, müəssisələrdə 

və  təşkilatlarda  kargüzarhğın  apaniması  qaydaları  qanunlara,  qərarlara,  dövlət 

standartlanna,  kargüzarhğa  dair  təlimatlara  və  digər  normativ  hüquqi  aktlara  cavab 

verməlidir.  “Normativ  hüquqi  aktlar  haqqında”  AR  Qanununun  tələblərinə  uyğun 

olaraq  sənədləşmə  prosesi  apanhr.  Bu  Qanun  Azərbaycan  Respublikasının 

qanunlarının  və  başqa  nonnativ  hüquqi  aktlanmn  hazırlanması,  qüvvəyə  minməsi, 

şərhi və bunlarla əlaqədar müvafiq dövlət orqanlannın qarşılıqlı fəaliyyət qaydalarını 

müəyyən  edir.  Normativ  hüquqi  aktlar  səlahiyyətli  dövlət  orqanı  tərəfindən  qəbul 

edilmiş,  göstərişləri  ümumi  məcburi  xarakter  daşıyan,  hüquq  normalarını  müəyyən 

edən,  dəyişdirən  və  ya  ləğv  edən,  dəfələrlə  tətbiq  olunmaq  üçün  nəzərdə  tutulmuş 

---

rəsmi  yazılı  sənəddir.  Azərbaycan  Respublikasının  normativ  xarakterli  aktlan 

aşağıdakılardır:  

1. Konstitusiya Məhkəməsinin qərarları;  

2. Mərkəzi Seçki Komissiyasının qərarlan, təlimatları və izahlan;  

3. Yerli icra hakimiyyəti orqanlannın, yerli özünüidarə orqanlannın qərarlan;  

4. Azərbaycan Respublikası Mərkəzi Bankının qərarları;  

5. Milli Televiziya və Radio Şurasının qərarlan; 

 6. Məhkəmə-Hüquq Şurasının qərarları.  

Normativ  hüquqi  aktlar  qəbul  etmək  səlahiyyəti  olan  orqanlar  və  bu 

səlahiyyətlərin  hüdudlan  AR  Konstitusiyası  və  digər  qanunlar  ilə  müəyyən  edilir. 

Normativ hüquqi aktlar Konstitusiyaya və onlardan daha yüksək hüquqi qüvvəsi olan 

başqa normativ hüquqi aktlara uyğun olmalıdır. Bu zamanı müxtəlif hüquqi qüvvəyə 

malik  olan  normativ  hüquqi  aktlar  arasında  ziddiyyət  olduqda  daha  yüksək  hüquqi 

qüvvəyə  malik  olan  akt  tətbiq  olunur.  Eyni  hüquqi  qüvvəyə  malik  olan  normativ 

hüquqi  aktlar  arasında  ziddiyyət  olduqda  isə  daha  sonra  qüvvəyə  minmiş  normativ 

hüquqi akt tətbiq olunur. Qanunvericilik işləri üzrə planlanmn təsdiqi Milli Məclisin 

Daxili  Nizamnaməsi  ilə  tənzimlənir.  Müvafiq  icra  hakimiyyəti  orqanlan  özlərinin 

hazırlayacaqlan normativ hüquqi aktların layihələrinin hazırlanması haqqında planlan 

təsdiq edirlər. Normativ hüquqi akt layihələri razılaşdınimaya və ya təsdiq olunmağa 

göndərildiyi andan onu hazırlayan orqanın internet informasiya ehtiyatında açıqlanır. 

 

                  12. İdarəetmə fəaliyyəti prosesində sənədlərin təsnifatı 

Sənədlərin  təsnifatı  ümumi  əlamətlərinə  ayn-ayn  sənəd  qruplannm  görə  bir 

yerdə birləşməsidir. Bununla əlaqədar olaraq, idarəetmə sənədlərinin iki əsas əlaməti 

diqqəti  cəlb  edir:  birincisi,  idarəetmə  sənədlərində  məlumatlann  təyinatı  üzrə 

verilməsi,  ikincisi,  onlann  hüquqi  xüsusiyyətləri  üzrə  təsiri.  Birinci  əsaslarla 

sənədlərin  təsnifatı  bunlarda  olan  məlumatın  məzmununa  görə  müəyyənləşdirilir 

(maliyyə,  məhkəmə,  inzibati  və  s.).  İkinci  əsaslarla  bütün  idarəetmə  sənədləri  iki 

qrupa  bölünür:  hüquqi  və  fərdi  idarəetmə  sənədləri.  Sənədlərin  təsnifləşməsi 

---

sənədlərlə  uçotun  apaniması  işinin  düzgün  təşkilinə,  həmçinin  dövlət  və  xüsusi 

mülkiyyətin mühafizəsinə kömək edir. Yazılma xüsusiyyətlərini nəzərə alaraq idarə 

və təşkilatlardakı sənədləri  aşağıdakı qruplara bölmək  olar (sxem  1):  -  yazılı -  əl  və 

texniki  vasitələrlə  yazılan,  surətçıxaran  maşınlar  və  mətbəə  yolu  ilə  hazırlanan 

sənədlər buna aiddir. Bu növ sənədlər ümumi sənəd dövriyyəsinin həcminin 95 %-ni 

təşkil  edir;  -  qrafiki  -  bu  sənədlərə  layihələr,  cizgilər,  sxemlər,  planlar,  xəritələr, 

qrafiklər,  rəsmlər  və  s.  daxildir.  Bu  sənədlərin  üstünlükləri  ondan  ibarətdir  ki. 

bunlann  oxunması  bütün  mütəxəssislər  üçün  əlverişlidir,  çünki  bunlardan  istifadə 

zamanı  heç  bir  xarici  dili  bilmək  tələb  olunmur.  Ona  görə  də  bu  sənədlərdən 

idarəetmənin bütün sahələrində geniş istifadə olunur; - kinofotofonosənədləri - bunlar 

sənədin elə müxtəlif növlərindəndirlər ki, bu və ya digər obyekti və prosesləri başqa 

üsulla çatdırmaq mümkün olmadıqda tətbiq edilir. Fotosənədlər obyekti və prosesləri 

hərəkətsiz vəziyyətdə, kinosənədlər isə obyekti və prosesləri hərəkətdə göstərir, onlar 

haqqında  məlumat  verir.  Fonosənədlər  fonoqramma,  yəni  səs  yazı  sənədləridir  və 

həmişə  inkişafda  olan  təsbitetmə  vasitəsidir.  Qeyd  olunma  vasitələrindən  asılı 

olmayaraq  bütün  sənəd  növləri  aşağıdakı  beş  böyük  qmpa  bölünür;  1.  Təşkilati  - 

sərəncamverici  sənədlər;  2.  Maliyyə  -  hesabat  əməliyyatlan  üzrə  sənədlər;  3. 

Kommersiya sənədləri; 4. Kadr sənədləri; 5. Vətəndaşlann ərizə, şikayət və təklifləri 

üzrə  sənədlər.  Təşkilati  -  sərəncamverici  sənədlər  xüsusi  əhəmiyyətə  malikdir. 

Bunlarda ümumi rəhbərliyə dair məsələlər əks olunur. Bu sənədlər idarə və təşkilatın 

bütün şöbələri tərəfindən tərtib edilir. Maliyyə - hesabat əməliyyatları üzrə sənədləri 

əsasən maliyyə və mühasibat işləri ilə məşğul olan işçilər tərtib edir və hazırlayırlar. 

Düzgün  tərtib  olunmuş  maliyyə-hesabat  sənədləri  pul  kütləsinin  xərclənməsinə 

nəzarət etməni rəsmiləşdirir. Bunun üçün Maliyyə və Vergilər nazirlikləri tərəfindən 

müxtəlif  növlü  birtipli  sənəd  formalan  hazırlanaraq  təsdiq  edilmişdir.  Kommersiya 

sənədləri,  -  kommersiya  sahəsində  istifadə  olunan  bütün  sənədlərdir  ki,  onlar  sırf 

kommersiya  xarakteri  daşıyır.  Kadr  sənədləri  müəssisədə  çalışan  işçilər  üçün 

hazırlanılan  sənədlərdir  ki,  bunlara  şəxsi  işə  daxil  olan  sənədlər,  şəxsi  vərəqələr 

daxildir.  Vətəndaşların  ərizə,  şikayət  və  təklifləri  üzrə  sənədlərə  isə  vətəndaşlann 

dövlət  orqanlarına,  müəssisələrə  yazılı  formada  etdiyi  müraciətlər  aiddir.  Sənədlər 

---

adlanna  görə  təsnif  edilirlər.  Ancaq  idarə  və  təşkilatın  sənələrinin  tərkibini  onun 

şöbələrinin adlanna görə müəyyənləşdirmək düzgün deyil. Çünki şöbələrin adlannm 

ümumi olmasına baxmayaraq, oradakı sənədlər müxtəlif ola bilər. Hazırlanma yerinə 

görə tərtib olunan sənədlər daxili (həmin təşkilatın işçiləri tərəfindən) və xarici (başqa 

təşkilatlarda  tərtib  olunan  və  müəssisəyə  daxil  olan)  sənədlərə  bölünürlər. 

Məzmununa görə sənədlər sadə və mürəkkəb ola bilərlər. Sadə sənədlərdə ancaq bir 

məsələdən  bəhs  olunur.  Mürəkkəb  sənədlərdə  isə  bir  neçə  məsələ  əhatə  olunur. 

Formasına  görə  sənədlər  aşağıdakılardır:  fərdi  -  yəni  hər  bir  sənədin  məzmununun 

özünəməxsus xüsusiyyəti olur və işçidən şəxsi yaradıcılıq tələb edir (məs.  məlumat 

vərəqəsi); trafaret - sənədin bir hissəsi blank üzərində çap olunur, digər hissəsi isə əl 

ilə yazılır (belə sənədlərin doldumiması iş prosesini yüngülləşdirir); nümunəvi - eyni 

xüsusiyyətli  təşkilatlar  üçün  tərtib  edilir  və  onlann  hamısına  şamil  edilir  (məsələn, 

daxili  əmək  qaydaları).  Bütün  nümunəvi  və  trafaret  sənədlər,  bir  qayda  olaraq, 

çoxaldıcı  aparatlarda  və  tipoqrafıya  yolu  ilə  çap  olunur.  Bu  formaların  bir  çoxu 

müvafiq dövlət orqanlan tərəfindən təsdiq olunur. İcra müddətləri üzrə sənədlər təcili 

və  təcili  olmayan  sənədlərə  bölünür.  Təcili  sənədlərdə  icra  müddəti  qanunla, 

təlimatla, əmrlə  müəyyənləşdirilir. Təcili olmayan sənədlərdə müddətlər göstərilmir, 

amma  bu  onun  icra  olunmamasına  şərait  yaratmamalıdır.  Buna  baxmayaraq,  təcili 

olmayan sənədlər üçün idarə və təşkilatlarda müəyyən müddətlərdə icra edilməli olan 

sənədlərin siyahısı tərtib edilir. Mənşəcə sənədlər xidməti və şəxsi sənədlərə bölünür. 

Xidməti sənədlər idarənin fəaliyyətini əks etdirir, bir qrup işçinin mənafeyindən bəhs 

edir,  şəxsi  sənədlər  isə  konkret  şəxsə  aid  olan  sənədlərdir.  Təyinatı  üzrə  sənədlər 

sənədin əslinə, surətinə, sənəddən çıxanşa, dublikata aynhr. Sənədin əsli birinci dəfə 

lazımi qaydada tərtib olunan, imzalanan sənəddir. Sənədin surəti bu sənədin eyni ilə 

təkrar olunmuş əslidir. Bu zaman sənəd üzərində mütləq "surət" sözü qeyd olunmalı, 

idarə rəhbəri və ya notarius tərəfindən lazımi qaydada təsdiq edilməlidir. Sənədin əsli 

idarə, təşkilat və ayn-ayn  şəxslərə göndərilən  zaman  onun surəti göndərən  təşkilatın 

işində saxlanılmalıdır.  Xidməti  sənədlərin üzərində  mütləq idarə  rəhbərinin  möhürü 

və  imzası  olmalıdır.  Lazımi  hallarda  sənədlərdən  çıxanş  tələb  olunur.  Çıxanşı  tərtib 

edən  zaman  onun  hansı  sənəddən  edildiyi  mütləq  göstərilməlidir.  Çıxanşin 

---

düzgünlüyü  isə  vəzifəli  şəxsin  imza  və  möhürü  ilə  təsdiq  olunmalıdır.  Sənədin  əsli 

olmayan  hallarda  (itirildikdə,  məhv  edildikdə)  idarə  və  təşkilata  icazə  verilir  ki, 

üzərində  "dublikat"  yazılmış,  əslin  qüvvəsinə  malik  olan  sənəd  versin.  İdarəetmə 

sahəsində  hüquqi  sənədlər  qmpu  xüsusiyyətlərinə  görə  də  fərqlənirlər.  Onlann 

özünəməxsus əlamətləri vardır ki, bunlara aiddir:  

1.  İdarəetmə  sahəsində  hüquqi  aktlar  dövlət  orqanlan  və  onlann  səlahiyyətli 

vəzifəli şəxsləri tərəfindən verilir.  

2. Dövlət idarəetmə aktlan qanun əsasında verilir və icra olunur.  

3.  Məqsədindən  və  məzmunundan  asılı  olaraq  aktlar  özləri  ilə  hüquqi  nəticələr 

əmələ gətirir (hüquqi münasibətlərin yaranması, ləğv edilməsi və s.).  

4. İcra olunmamış idarəetmə aktlan özlüyündə sanksiyalar əmələ gətirir. Hüquqi 

aktlar  elə  aktlardır  ki,  onlar  idarəetmə  sənədlərinin  ən  əhəmiyyətli  hissəsini  təşkil 

edir,  idarə  olunan  obyektə  öz  qüvvəsi  ilə  təsir  göstərir.  Bundan  əlavə,  sənədin 

növlərini  əmrlər,  təlimatlar,  əsasnamələr,  protokollar  və  digər  sənədlər  tutur.  İdarə 

aparatında  istifadə  olunan  sənədlər  funksional  təyinatına  görə  aşağıdakılardan 

ibarətdir;  

- təşkilati sənədlərdən (təlimatlar, əsasnamələr və s.);  

- sərəncamverici sənədlərdən (əmrlər, sərəncamlar, qərarlar, fərmanlar və s.); 

 - məlumat sənədlərindən (protokollar, aktlar, məlumat vərəqələri, hesabatlar və 

s.); - kadr sənədlərindən.