AZƏrbaycan respublikasi təHSİl naziRLİYİ GƏNCƏ DÖVLƏt universiteti

Suriya variantına diqqət yetirək:

Əsrlər öncə Suriya yaxınlığında bir kənddə Qəmbər adında kasıb bir gənc yaşayırmış. Atasını erkən itirrərək Daraz Bəyləri kəndindən gəlin gəlmiş anası ilə tək qalmışdılar. Qəmbər atasından qalan qoyunlarla birgə dayısının da qoyunlarını otarararmış. Dayısı Qəmbəri çox istəyərmiş. Hətta, üç qızından birini Qəmbərə verəcəyini də düşünərmiş. Qəmbərin anası ölüncə o tamam təkbaşına qalır. Həm də kəndin igidlərindən biri kimi tanınırdı. Həmin kənddə gözəlliyi dillərə düşmüş bir qız da vardı. Adı Arzu idi. O da ana-atadan yetim qalmışdı. Nənəsi ilə birgə yaşayırdı.

Kənd arasında Arzu Qəmbərin igidliyini, oğlan da qızın gözəlliyini eşitmişdi. Ancaq onlara qarşılaşmaq nəsib olmurdu. Bir gün qız bulaq başına gedərkən elə vaxta düşür ki, oğlan da qoyunları sulamağa gətiribmiş. Arzu görür ki, Qəmbər çəmənlikdə yatıb. Tuluğunu su ilə doldurandan sonra oğlanı oyatmağa çalışır. Qəmbər ayılsa da qızın gözəlliyi qarşısında deməyə bir söz tapmır. Arzu qolundakı bilərziyi çıxarıb bulaq daşının üstünə qoyur və gedir. Bir müddət sonra gəlib bilərziyini yerində tapmır. Qəmbərdən soruşar:

Bu tuluğu doldurdum,

Doldu deyə qaldırdım.

Quruyası bu pinarda

Bilərziyimi itirdim.

Qəmbər deyir:

Mən pinara varmadım,

Əlimi-üzümü yumadım.

Gözüm kor olsun, Arzu,

Bilərziyini tapmadım.

Əslində bilərziyi Qəmbər götürmüşdü, özü qəsdən Arzunu sınayırdı. Buna görə də deyir:

Evimizin önü suluq,

Su çəkərlər tuluq-tuluq.

Bilərziyini tapana, Arzum,

Nə var, görən, muştuluq?

Arzu da bu cavabı verdi:

Evimizin önü suluq,

Su çəkilsin tuluq-tuluq.

Biliərziyimi sən tapsan,

Qəmbər ağam,

Arzu qız sənə muştuluq.

Qəmbər Arzunun bilərziyini vermişdir. Bundan sonra hər gün bulaq başında görüşərlərmiş. Bir müddət sonra Arzunun nənəsi bu işdən xəbər tutur. Qızı bu sevdadan çəkindirməyə çalışmışdır. Bu xəbər Qəmbərin dayısına da çatır. Oğlanın dayısı qızları Qəmbəri Arzuya qısqandığından ona pislik etməyə can atırlar. Lakin, dayısı buna imkan vermir. O, Qəmbəri yanına çağırıb deyir:

-Oğlum, bu gündən çobanlığı buraxırsan. Nə zaman istəsən maddi-mənəvi çətinliyin olsa yanındayam.

Qəmbər o gündən Arzunun sevdası başında dağları gəzir. Gözü dağda-daşda yalnız Arzunun surətini, gözəlliyini görür. Qız da Qəmbərin həsrətindən günü-gündən saralıb-solur. Bir gün Arzunun nənəsi anlayır ki, daha bu iki aşiqin sevgisinə əngəl ola bilməz. Arzuya deyir:

-Get, bu gün Qəmbəri yeməyə çağır, gəlsin. Bu işi bir danışaq.

Əslində qarının fikri tam başqa idi. O, yeməkdə Qəmbəri zəhərləmək istəyirmiş.

Arzu sevinclə dağa qaçır, Qəmbərə deyir:

-Qəmbər ağam, nənəm səni bu axşam yeməyə çağırdı. Nəhayət, könlü səni sevdi. Bizim sevgimizi anladı.

Qız evə dönəndə görür ki, nənəsi gözəl süfrə açıb, gözəl yemək hazırlayır. Özünə də köməkçi kənddə aşpazın şagirdi olan Ərəb uşağını gətirib. Arzu Ərəb uşağı ilə nənəsinin söhbətini divarın dalından eşidir. Sən demə, Ərəb uşağı çox şiddətli bir zəhər gətiribmiş. Bu axşam yemək yeyərkən Qəmbər zəhərlənib öləcəkmiş. Nənə Ərəb uşağına deyir:

-Arzunu Qəmbərdən qurtarsam, sənə verəcəyəm.

Axşam olunca Qəmbər sevinə-sevinə Arzugilə gəlir. Baxır ki, süfrəyə naz-nemət düzülüb. Ancaq, Arzunun qaş-qabağı sallanıb. Üzünü tutub qıza deyir:

Arzum, yasa batmısan,

Qaşını-gözünü çatmısan.

Süfrəyə təklif gəlmir,

gəlin Arzum,

Süfrəyə yan baxmısan.

Arzu Qəmbərə deyir:
Arzun yasa dünəndən batdı,

Qaşını-gözünü çatdı…

Süfrəyə yan baxılmaz,

amma, Qəmbər ağam,

Nənəm yeməyə ağu qatdı…
Bunu eşidən Qəmbər süfrəni dağıdıb gedir. Yenə dağlara qayıtmazdan əvvəl Arzusunu görmək, onunla bir az danışmaq istəmişdir. Gizlicə görüşürlər. Qız oğlana deyir ki, gəl Daraz Bəyləri kəndindəki dayılarını da çağır, məni qaçır. Bu söhbəti Arzunun nənəsi də eşidir.

Qəmbər gedib Daraz Bəyləri kəndindən dayılarını da götürüb gəlir. Həmin gecə Arzunun nənəsi kənd qəbristanlığında bir ocaq yandırır. Əlində bir yağ tavası orada nəsə bişirməyə başlayır. Qəmbər və dayıları onun yanından keçəndə yalandan ağlayıb Arzunun öldüyünü deyir. Qəmbər çox kədərlənir, üzünü dayılarına tutub deyir:

-Dayılarım, sizə də əziyyət oldu. Amma, nə edək, bizim qədərimizdi bu… Arzum ölüb…

Dayıları geri qayıdır. Qəmbər kənddə qəmli-qəmli gəzərkən bir də baxır ki, budu Arzu gəlir. Qız oğlandan soruşur:

Evimizin önü badam,

Çıxıb budaqların qıram.

Sən Daraz Bəylərinə getmişdin,

Qəmbər ağam,

Hanı səninlə gələn adam?

Qəmbər:

Evimizin önündə badam,

Çıxam, budaqların qıram.

Daraz Bəylərinə getdim,

amma, gəlin Arzum,

Geri döndü gələn adam.
Arzu ilə Qəmbər qovuşmaq üçün yeni yollar axtarırkən Arzunun nənəsi başqa bir kəndə getmişdir. O kəndin bəyinin oğluna qızı elə tərifləyir ki, oğlan qıza nişanlanmaq istəyir. Nəhayət, Arzu nişanlanır. Lakin aşiqlər yenə gizlicə görüşürlər. Onlar bir yerdə qərara gəlirlər ki, toy günü gəlin karvanı gedəndə Arzu inad etsin. Desin ki, yalnız Qəmbərin cilovdarı¹¹ olduğu ata minəcək. Bir az kənddən aralanandan sonra isə qaçıb getsinlər.

Toy günü gəlin karvanı yola düşəndə Arzu sözləşdikləri kimi deyir. Oğlan tərəfi bunu qəbul eləməyə məcbur olurlar. Qəmbər kədərlənir, bir bayatı deyir:

Altaylar doru taylar,

Keçilən coşqun çaylar.

Igid qərib olsa,

Nişanlısını el paylar.

Arzu da qələbəlikdə qaçmağın çətinliyini düşünüb deyir:
Vay məngilər, məngilər,

Çalmaz olsun çəngilər.

Sənə yaramayan ağ topuqları,

Qəmbər ağam,

Qoy sıxsın bu üzəngilər.
Belə deyib ayaqlarını üzəngiyə sıxır. Qəmbər dözmür:
Arzum gəlin atında,

Əlləri yəhər qaşında.

Səni ellər aparır, gəlin Arzum,

Saçlar ağarır başımda.

Arzu artıq dayana bilmir, ağlayır:
Yəhər qaşına yatım,

Necə alım, necə satım.

Atımı çəkən Qəmbər ağam,

Dön üzünə bir də baxım.

Qəmbər dönüb sevdiyinə baxır və deyir:

Yel əsər, qum sovrulur,

Can başıma çevrilir.

Əyil, üzündən öpüm, gəlin Arzum,

İndi yolumuz ayrılır.
Arzu kimsə görmədən bir öpüş vermiş Qəmbərə…Oğlan o an özünü unutmuş sanki, gözləri yaşarmış, qərib bir səslə demiş:
Qoyun quzudan olur,

Əkmək pazıdan olur.

Bunlar Allahın əmridir,

gəlin Arzum,

Hər şey yazıdan olur.
Qədərinə razı gələn Qəmbər bir bəddua da edir:

Vardığın gün yarın ölsün,

Ağ topuqlar mənə qalsın.

Qovuşmaq məhşərə qaldı,

gəlin Arzum,

İki bədən bir-birini bulsun.

Atın cilovunu bəy adamına verən Qəmbər yol ayrıcında bir daşın üstündə qəmgin oturub qalır. Gəlini bəy evinə aparırlar. Bəy adətə görə gəlin otağında iki rükət namaza başlayır. Arzu görür ki, bəyin namazı yaman uzun çəkdi. Gedib baxınca görür ki, bəy canını tapşırıb. Arzu haray salır:

-Ağalar, gəlin, oğlunuz ölüb¹².

Bəy evi oğul ölümünün ağrısından Arzunu yaddan çıxarmışlar. Qız da evdən qaçıb dağlara üz tutur. Uzaqdan Qəmbərin atının acı dolu kişnərtisini duyaraq düz atın yanına gəlir… Görür ki, Qəmbər cansız yerdə yatır. Allaha bir dua edir: “Allahım, canımı burdaca al, məni Qəmbərimdən ayırma”. Qızın duası qəbul olur. Qəmbərinə sarılaraq canını tapşırır.

Arzudan xəbər ala bilməyən nənə toy evinə gəlir. Burda acı xəbəri eşidir. Qaçaraq Qəmbərin yanına gələr, görər ki, iki aşiq sarılaraq ölüblər. Onların belə ölümsüz sevgisinə həsəd aparan qarı Allahdan ölüm diləyərək Arzu ilə Qəmbərin aralarına girir. Onun istəyi də Allah tərəfindən qəbul olunur. Zamanla iki sevdalının qəbri üstündə gül bitir, onların budaqları tam bir-birinə qovuşmaq istədiyi anda qarının qəbrindən boy qaldırmış qara tikan kolu buna imkan vermir.

2.Xorasan variant
a) Xorasan variantının məzmunu da maraqlıdır. Burda hadisələrin XVII əsrdə cərəyan etdiyi təxmin edilir. Burada Qəmbər Xorasan tacirinin oğludur. Atası öldüyünə görə onu bir ailə övladlığa götürür. Həmin ailənin yeganə qızı Arzu ilə sevgisi duyulunca qızı yetimə vermək istəmirlər. Arzuya olan eşqindən Qəmbərə “Haqq aşiqi” deyirlər. Bu variantda oğlan saz çalmağı, şeir söyləməyi bacarır. Dastan hər iki aşiqin qovuşmaması ilə bitir. Lakin, başqa variantlardan fərqi odur ki, onların ruhu ağ göyərçinə dönüb qoşa göylərə uçur.
b)Türk xalq ədəbiyyatında iki aşiqin macəralarını anladan türkülü bir hekayədir. (Başqa variantlarda “Arzu-Qəmbər” dastan adlandırıldığı halda burada hekayə şəklində söylənmişdir). Məzmunu belədir:

Qəmbər Xorasanlı bir bəzirganın oğludur. Hələ kiçik olanda ata-anasını Həcc yolunda haramilər öldürür. Qəmbəri atasının adamlarından biri qurtarmış, Arzunun atası isə övladlığa götürmüşdür. Arzu ilə Qəmbər eyni evdə böyüyürlər. Qızın atası öldükdən sonra iki gəncin bir-birinə qarşı hissləri yavaş-yavaş ehtiraslı bir eşqə çevrilir. Arzunun anası bunu qəbul etmir. Qəmbərdən qurtulmaq üçün bir dəfə zəhərləməyə çalışır. Oğlan isə sevgilisinin xəbərdarlığı ilə ölümdən qurtulur.

Qəmbər bundan sonra dağlara düşür. Anası Arzunu başqa ərə verir. Vilayət Bəyi Qəmbərin halına acıyaraq toyu dayandırmağa, iki aşiqi bir-birinə qovuşdurmağa çalışır. Bu dəfə də Qəmbər kiminsə bədbəxtliyinə səbəb olmaq istəmir. Onu dayandırır. Alın yazısına qatlanaraq dağlara üz tutur. Arzu isə sevdiyinə sadiq qalar, ərinə yar olmaz. Adam da xiffətindən ölər. Arzu öz evlərinə dönər. İki aşiq bir-birinə qovuşur. Ancaq əcəl şərbəti ilə. İkisinin də üstünü su tutar. Bir ada yaranar. Qızın anası iki vücudu bir-birindən ayırmaq istər, amma bacarmaz. O da Tanrıdan ölüm istəyərək hər iki aşiqin arasında ölər. Aşiqlərin mıəzarından bir göyərçin çıxar. Bu onların şəhid olduqlarına bir işarədir.
c) Türk Xorasan variantı da maraqlıdır. Məzmunu belədir:

Bəzisi deyir ki, bu hekayə Suriyada yaşanıb, bəzisi də deyir ki, Anadoluda baş vermişdir. Daha bir variant da Harputdan Həcc yoluna gedərkən yolu çöldən keçən bir qəfiləylə başlar. Böyük vüslata çatmaq üçün çölün səssizliyində kiçik bir qəfilə yol gedirdi. Gündüzləri dincəlirdilər. Gecələri isə aydın gecələrdə ulduzlara baxaraq irəliləyirdilər. Bir gün gündüzdən dincəl­dikləri xurma ağacının altından yola başlamaq üçün hazırlıqlara başladılar. Bəhram ağa heç rahat deyildi. Içindəki narahatçılıq anbaan artırdı. Qarşısındakı qulluqçulara, arvadının yatırdığı 5 yaşındakı oğluna baxırdı. Uşağı anası çöl kollarının altında yatırmışdı. Arvadının üzündəki təbəssüm onun ürəyini ümidlə doldurdu.

Yeddi nəfər idilər. Bu səssizliyin ortasında yeddi can. Səssizliyin ortasındakı təlaşı təkcə o duyurdu. Elə bil bir ilan fısıltısı səssizliyi yaladı keçdi. Bəhram ağa ürpəndi. Xidmətçilər namaza hazırlaşırdılar. Birdən kolların arasından qara başlı cəllad çıxdı. Bəhram ağa Qəmbərini gözləriylə axtardı. Onu qorumağına imkan vermədi cəllad. Qəfilə Allaha ümid olub döyüşə hazırlıqsız çıxmışdı yola. Harami əlində silah düz qarşısında dayandı. Bəhram ağa təmkinlə onun suallarına cavab verdi: “Türkük. Xorasan diyarının Revail şəhərindən gəlib Həccə gedirik. Müqəddəs bir yolçuluqdayıq”.

Döyməli əlləriylə silahlı adam üçün müqəddəs yol anlayışı yox idi. O pul istədi. Bəhram ağa “Zənginliyimiz ürəyimizdə” dedi. Haramı hay saldı. Bir anda 7-8 haramı daha gəldi qəfilənin üstünə. Döyməli əl tətiyi çəkdi. Hər tərəf qan gölünə döndü. Bir azdan bu leş qarğaları cəsədlərin qiyafəsini belə soyunduraraq qənimət kimi götürdülər. Bu cinayətin şahidi təkcə səssiz çöl idi. Bəhram ağanın qocaman qulluqçularından biri Hasan Çavuş cəsədlərin içində qımıldandı. Sol tərəfindəki xəncər yarası sızıldayırdı. Ətrafındakı qanlı mənzərəni görüncə hönkürdü. Ölməyi arzuladı.

İki əllərini göyə qaldırıb Allaha ölüm üçün dua etmək istərkən Qəmbərin səsini eşitdi. Uşaq yuxudan ayılınca ağlamışdı. Allahın lütfünə sığındı. Uşağı qucağına aldı. Cəsədləri görməsin deyə başını köksünə sıxdı. Yavaş-yavaş yol başladı. Nə uşağın suallarına veriləcək cavab vardı, nə də aclığını dəf edəcək azuqə.

Dan yeri ağaranda qarşılarına bir atlı çıxdı. Atlı çörək-pendirini onlarla böldü. Hasan Çavuş başlarına gələni anlatdı. Atlı onları evinə apardı. Qəmbəri öz qızı Arzuyla birgə böyütməyə könlü razı oldu. Uşağı övladlığa götürdü. Hasan Çavuş Qəmbəri orda qoyub yol başladı və bir daha da dönmədi.

Arzu ilə Qəmbər bir-birini bacı-qardaş sayaraq böyüdülər. Arzu qonşu kənddə olan əmisioğlu ilə göbəkkəsmə idi. On dörd yaşına çatanda qonşu qızının ona söylədiyi sözlər ağlından çıxmırdı:

-Qəmbər sənin öz qardaşın deyil. O çöldə tapılan bir yetim uşaqdı.

Qız günlərlə bu sözləri düşündü. Bir gün dalğın oturmuş Qəmbərə dedi:

-Nədən belə məyussan, Elə bil çöldə tapılmış bir yetim uşaq kimisən.

Anası bunu eşidən kimi Arzunu otağa çəkib həqiqəti söylədi. Sarı saçlı, qara qaşlı, ceyran baxışlı Arzu, igid çöhrəli, şahin baxışlı Qəmbər…Bu sirri öyrənəndən sonra Arzunun Qəmbərə hissləri dəyişdi. Artıq Qəmbərin adını daha hisslə söyləyirdi. Qəmbər onun üçün daha qardaş deyildi. Könlündə bir gül qönçələnmişdi. Dərdini kiməsə söyləyə bilmədi yemək-içməkdən kəsildi. Otaqdan çıxmadı. Bir gün Arzunun otağına gələn Qəmbər onun sarı saçlarını oxşadı, solğun yanaqlarını tumarladı, alnından öpdü. Arzu oyanıb Qəmbəri qarşısında görüncə hönkür-hönkür ağladı. Qəmbər onun eşq bəlası çəkdiyini anladı:

-Səni üzən bu zalım kimdi,-deyə soruşdu.

Arzu cavabını bayatı ilə verdi:
Ah zalım, bunu niyə sorursan?

Səbəb sənsən, artırırsan dərdimi.

Bilmirəm, bunu xeyrəmi yozarsın?

Mənim könlüm sevər Qəmbərimi.

Qəmbər bu sözlərə acıqlanır, bacı-qardaş olduqlarını deyir. Lakin, qızın cavabı hazır imiş:

Könül nəsihətlə ağıllanmaz heç,

Biz doğma deyilik, sən bunu ölç-biç.

Madam ki, mən sənə eşqimi duydum,

Sanma ki, dəliyəm, şeytana uydum.
Qəmbərin ağlı başından getdi. Otaqdan sürətlə çıxdı. Bir də dağa çatanda dayandı. Kənddən çox uzaqda, bir quyunun başındaydı. “Mən kiməm?”-deyə bağıra-bağıra yerə uzandı. Yuxuya getdi. Yuxusunda gördü ki, məktəbdədir. Bir qarı müəllimə deyir ki, Alihanin bircə qızı var. Arzunun anasının südünü əmmək Qəmbərə haramdır. Yuxunun sonrasında kəndə qayıdırdı. Gördü ki, Arzu bulağa gedir. Düşdü arxasınca. Bulaq başında Arzunu görmədi. Işləməli bir dəsmal tapdı. Soyuq sudan içdi, dəsmalı qoynuna qoyub yenə yüyürdü. Yolda Arzuya çatdı. Dedi:

İgid gərək mərdanə,

Aşıq gərək mərdanə.

Arzu, sənin yolunda,

Başım qoydum meydanə.

Yuxudan təlaşla oyandı. Başının üstündə qoca çoban dayanmışdı. Bu həmin Hasan Çavuş idi. Çoban soruşdu:

-Övlad, hardan gəlib hara gedirsən?

Oğlanın Alihan oğlu Qəmbər olduğunu bilincə hönkürüb ağladı. Sonra da uzun zaman saxladığı əmanəti ona verib həqiqəti söylədi. Bunları eşidən Qəmbər düz Arzunun yanına qaçdı. Övladlıq olduğunu öyrənincə üzülmüşdü, lakin qapıya çatanda Alihanın ölüm acısı da ürəyini sardı. Küləkdə sovrulan yarpaqlar kimiydi. Bir tək Arzuya olan eşqi güc verirdi ona.

Qəmbər dağlarda belə Arzunu görürdü. Dağlara səs salırdı sevgisiylə:

Durnaların göy üzünü sevdiyi qədər,

Səni sevdiyimi bilirsənmi?
Arzu deyirdi:

Qəmbərim, aşiqim, könlümdədir,

Haqqa layiq bəndədir.

Gözlərim gözlər səni,

Qulaqlarım da səndədir.
İki aşiqin xoşbəxtliyi uzun sürmədi. Arzunun köbəkkəsmə olduğu əmisi oğlu ilə evlənmək vaxtı gəlib çatdı. Əmisi ağsaq­qalları yığıb dedi:

-Əzrail sinəmizə qonmadan qanı qana, mülkü mülkə qataq.

Qızın anası da razılaşdı. Elçilik şərbətini içdilər. Qəmbəri təlaş bürüdü:

Bülbülün durağı güldü əzəldən,

Könül keçməz imiş belə gözəldən.

Qaçalım səninlə, Arzu, tez eldən,

Bizə “qardaş” derlər eldən ziyadə.
Arzu dedi:

Nə olacaq bilməm, üzümüz gülməz,

Kimsə də kimsənin halını bilməz.

Buraxıb da kəndi qaçarsaq olmaz,

Elə tufan vardır, seldən ziyadə.
Arzu Qəmbər qədər cəsarətə gəlmir. Oğlan yenə evdən qaçdı. Boz dağlara saldı ününü. Ac-susuz dolaşdı xeyli. Arzunun adı dilindən düşmədi. Bir gün özünü unudub uçurumdan yuvarlandı. Gözünü açınca özünü Masum Paşanın çadırında gördü. Uçurumdan qolu qırıq, üzü-gözü yaralanmış bir halda tapmışdılar. Masum Paşa onu dinlədikədn sonra iki aşiqə kömək eləmək istədi. Arzunu gizlicə kənddən gətirtdi. Lakin, Qəmbər Arzunu bağışlaya bilmirdi. Axı, Arzu onunla kənddən qaçmağı rədd eləmişdi. Qızdan üz çevirdi. Arzu isə Qəmbərini belə bir halda görüncə ağladı, ondan əfv dilədi. Qəmbər isə inadından dönmədi:

Düyündə çalınır davul,

Vəfasız yanımdan savul.

Sadiq deyilsən, anladım,

Gözümün önündən savul.
Arzu bu sözləri eşidəndə ürəyi dağ­landı. Eşqini isbat etmək üçün Masum Paşaya dedi:

Yellər kimi mən əsərəm,

Qüsurumu özüm bilərəm.

Masum Paşa, bıçaq ver,

Barmaqlarımı kəsərəm.

Qəmbər bu sözlərə də inanmadı. Buna görə də Masum Paşaya dedi:

Qurşağımın ucu saçaq,

Ver görüm ne yapacaq?

Kəsərmi əlini görək,

Ey Masum Paşa, bir bıçaq!

Arzu Masum Paşanın belindən çəkib aldığı bıçaqla barmaqlarını kəsdi. Qəmbər təəccüblə və peşman halda bilmədi nə etsin. Arzusuna söylədi:

Yandım Arzu, sənə yandım,

Bil ki, eşqinə mən qandım.

Məgər məni çox sevmisən,

Buna ürəkdən inandım.

İki aşiq bir-birinə can atdılar. Bu vüslat anı uzun sürmədi. Arzunun anası olanları eşidib özünü Masum Paşanın çadırına yetirdi. İki gəncə nəsihət etməyə başladı. ancaq Arzu “Fərhadla Şirin”dən, “Leyli və Məcnun”dan misallar gətirərək anasını sakitləşdirməyə çalışdı. Ancaq ana hiyləyə əl atdı: “Gedək öz elimizdə evlənin”-deyincə də iki gənc buna inandı. Birlikdə kəndlərinə gəldilər. arzunun anası quzular kəsdirdi, plov bişirtdirdi, ən dadlı tikələri Qəmbərin qarşısına düzdü. Arzu anasının qəribə bir təlaşa büründüyünü hiss etdi. Qəmərin ətdən yeməsinə mane odu. Ölümdən dönən Qəmbər dedi:

Ağ qoyun, qara qoyun,

Bizə etdilər oyun.

Quzuya zəhər qatdı,

Xain ananı görün!

Hirslə yerindən qalxan Qəmbərin qarşısını qapıda Arzu kəsdi. Ona “getmə” dedi. Ancaq Qəmbərin getməkdən başqa çarəsi qalmamışdı. Arzusunun gözlərindən öpdü. Bu ayrılıq demək idi, uzun bir həsrət demək idi. Qədərlərinə qarşı çıxa bilmədi aşiqlər. qəmbər özünü dağlara vurdu, saç-saqqalı uzandı, bir-birinə qarışdı. Ac-səfil dolaşmağa başladı. Bir gün gördüyü yuxunun təsirilə kəndə tərəf yol aldı. Arzusundan bir xəbər almaq istədi. Kəndə çatınca gördü ki, toy cəngisi çalınır. Arzu allı-yaşıllı geyindirilib bəy evinə hazırlanır. İki gözü çeşmə oldu, ağladı. Dayana bilmədi, uzaqdan səsləndi:

Al-kəftan geyinmiş boyunca,

Qurbanın olum ölüncə.

Aç, quzum, gözəl üzünü,

Seyr edim doyunca.
Onun səsini eşidən kimi Arzu tanıdı və dedi:
Aşiq olan bəllidir,

Yarım bulbul dillidir.

Könlüm sənindir, ey can,

Baxma ki, üzüm tellidir.

Ozanın uğramadığı düyünlər uğursuz sayıldığından kimsə özgə şey düşünmədi Arzuyla tanınmayan hala düşmüş Qəmbərin deyişməsindən. qəmbər toy karvanını kənddən çıxana kimi müşaiyət etdi. Tək təsəllisi Arzunun son sözləri idi:

Çarəm yoxdu gedirəm,

Qanlı göz yaşı tökürəm.

Səndən başqasına, Qəmbərim,

Təslim olmam, deyirəm.

Qəmbərin ürəyi fərəhləndi. Toy qəfi­ləsi kənd yolundan uzaqlaşdı. Qəmbər yolun ayrıcında oturub qaldı. Arzu bəy evin­­də özünü otağa qapatdı. Kimsəni yanına buraxmadı. Ağlamaqdan gül yanaqları soldu. Tam yeddi il bəy öz murazını gözlədi. Ancaq Arzu baş əymədi. Nəhayət, bəy anladı ki, Arzunun könlündə başqa gül var. anladı ki, ona qarşı günahkardı. Çünki, o, Arzunun sevdasını bilsəydi, ona qıymazdı. İncə ruhlu əmisioğlu xəstələndi və vəfat etdi. Arzu isə ata evinə göndərildi.

Novruz bayramıydı. Al-yaşıl geyimli qızlar yamaclarda əylənirdilər, mavi göyün altında bayram edirdilər. Obadan obaya bayram payı gedirdi. Arzu öz kəndlərinə yaxınlaşdıqca ürəyi atlanırdı Qəmbəri görmək üçün. Bu vaxt qələbəlikdə bir səs eşitdi:

Dəli külək əsər boz dağlarımda,

Qarbəyaz saçlarım yolaraq gedər.

Bir sonsuz dəryada üzər sevdamız,

Hırçın dalğalarda solaraq gedər.
İçində bir gül sərinliyi ilə Arzu qələbəliyi yardı. Bu səsi tanıyırdı. Ozanın yanına çatdı. Ozan başını qaldırdı. Qəmbər idi… Ancaq bambaşqa bir Qəmbər… Ağ saçlı ozan da başını qaldırıb Arzunu gördü. Ucadan səsləndi:

-Güclü ol, ey qəlbim, güclü ol.

Sonra isə əlavə etdi:

-Qəmbər erkən qocalmış bir gənc, Arzu da boynu bükük lalə…

Arzu qollarını açdı. Lakin, Qəmbər bu qolları boş buraxdı, dedi:

Qoxlanmamış gül idin,

Qəfəssiz bulbul idin.

Əğyar qoxladı gülün,

Qurusun ağzın, dilin!
Arzu isə ona verdiyi sözü xatırlatdı:
Eşq dildar öfkəndəyəm,

Sənə həm qul, həm bəndəyəm.

Narahat olma, canım Qəmbər,

Necə getdimsə eləyəm.

Qəmbər Arzunun sözləriylə fərəhləndi. Həmin bahar qələbəliyində bir-birlərinə könül­lərini açdılar. Və Novruzda qovuşdular.

3. 
   Anadolu variantı
   

Anadolu variantı isə bir-birlərini qardaş-bacı sayaraq böyüyən iki uşağın hekayəsini anladır. Bu variant da hardasa XVII əsrdə geniş yayılıb. Hekayə belə başlayır: “Bir karvan yolda quldurların basqınına uğrayır. Basqından yalnız kiçik bir oğlan uşağı sağ qalır. Bu uşaq bir ailə tərəfindən övladlığa götürülür. Adına Qəmbər deyirlər. Az sonra bu ailədə bir qız övladı da dünyaya gəlir. Onun da adını Arzu qoyurlar. İki uşaq bir-birini qardaş-bacı sanaraq böyüyürlər. Bir vaxt hiss edərlər ki, könülləri bir-birinə can atır. Onlar doğma qardaş-bacı olmadıqlarını bilincə evlənmək belə istəyərlər. Qızın anası bu evliliyə razı olmur. Qızını zəngin bir tacir oğluna ərə verir. Toy günü bəy ölür. Aşiqlər yenə qovuşmağa can atırlar. Qızın anası bu işə mane olur. Lakin, az sonra onlar yenə görüşürlər. Qovuşmanın həyəcanı ilə ikisi də özündən gedir. Qızını gözdən qoymayan xain ürəkli ana onları yenə ayırmağa can atar. Ancaq iki aşiqin əhatəsi su ilə dolur. Əli onlara çatmır. Az sonra iki sevgilinin köksündən iki göyərçin çıxaraq uçar və beləcə ikisi də oradaca can verirlər.

3. 
   Göyyurd variantı
   

Suriya variantı ilə eynilik təşkil edir. Cüzi fərq var. Belə ki, Suriya variantında Arzunun atının cilovdarının Qəmbər olmasına bəyin adamları razılıq verir. Göyyurd variantında isə burada əsas söz qaynatanındır. Yəni, gəlinin cilovdarını yalnız qaynata seçə bilər.

3. 
   Nevşəhir variantı
   

Həccə gedən bir karvan yolda quldur basqınına uğrayır. Basqından yalnız bir oğlan uşağı salamat qalır. Bu uşaq bir ailə tərəfindən övladlığa götürülür. Adını Qəmbər qoyurlar. Bir az sonra həmin ailənin bir qızı olur. Onun da adını Arzu qoyurlar. Hər iki uşaq elə bilirlər ki, qardaş-bacıdırlar. Lakin bir az böyüdükdən sonra onlar qardaş-bacı olmadıqlarını öyrənirlər. Və bir-birlərini sevməyə başlarlar. Qızın anası buna qarşı çıxır, Arzunu zəngin bir tacirə ərə verirlər. “Haqq aşiqi” olan Qəmbər saz çalıb şeir söyləməyə başlayır. Dağlara düşür. (“Leyli-Məcnun”da olduğu kimi). Arzu ərini yaxın buraxmır və bir müddət sonra tacir kədərindən vəfat edir. İki sevgili yenidən qovuşmağa can atasalar da qız anası mane olur. Bir gün Arzu ilə Qəmbər rastlaşırlar. İkisi də həyəcandan bayılır. Qızını daima nəzərdən qoymayan ana gəlib onları tapır, lakin, onların ətrafı su ilə dolduğundan yanlarına gələ bilmir. Az sonra hər iki sevgilinin köksündən göyərçinlər uçaraq göylərə üz tuturlar.

6. Yoğunhisar variantı
Professor doktor Öcal Oğuz da “Arzu-Qəmbər” dastanını araşdırıb. Lakin, o, onları Yozqatlı iki aşiq adlandırıb. O yazır:

“Arzu-Qəmbər” dastanı da geniş bir coğrafiyada yayılmışdır. Bu dastanla bağlı yaranan “Arzu-Qəmbər” halayı adlı rəqs də Anadolu və Trakya yaxınlığında çox məhşurdur. Boğazyılan ətrafında yayılan bir əfsanəyə görə, Arzu ilə Qəmbər Yozqat bölgəsində yaşayıblar. Bu bölgənin Yoğunhisar kəndindən olduqları söylənilir. Onlar bir-birini sevir. Arzunun anası buna qarşı çıxınca ikisi bir-birinə qoşulub qaçmağı düşünürlər. Yoğunhisarın girişində Arzunun anası və qohumları gəncləri yaxalayır. Arzunu Qəmbərdən ayırıb geri qaytarırlar. Hər ikisi qovuşmağın imkansızlığını görür və ayrı-ayrı təpələrdə Allaha dua edirlər. İkisi də deyir:

-Allahım, bizi ya daş et, ya da quş et.

Allah dualarını qəbul edir, ikisi də yerlərindəcə daş olurlar. Arzunun anası da aralarında hündür bir kol olur.

Yoğunhisarın girişində indi də insana bənzəyən iki daş var. Onların arasındakı bir kolun isə qızın anası olduğuna inanırlar.

Biz Azərbaycan variantlarını da daxil edirik ki, variantlar arasındakı fərqlilik, fərdilik daha da aydınlaşsın.

7.