AZƏrbaycan respublikasi təHSİl naziRLİYİ naxcivan dovlet universiteti

Berqson “həyatı cırpıntının” üç əsas istiqamətini gözdən kecirir: hissiyat, intellekt və instinkt. İntellekt və instinkt bir-birinə zidd funksiya və məqsədləri olan həyatın müxtəlif formalarıdır. Lakin onlar bir-biri ilə sıx əlaqədədir, qarşılıqlı bir-birinə təsir göstərir. Cəmiyyətdə intellekt üstünlük təşkil edir.Bizim intellekt sözün dar mənasında bizim bədənimizin ətraf mühitə qarşı münasibətlərini tənzimləmək, xarıcı predmetlərin arasındakı münasibətləri təsvir etmək, bir sözlə materiyanı düşünmək üçündür. Bu, bərk cisim, inert predmetlərin məskənidir. O, bütün təşəkkülü varlıq və vəziyyətlər seriyası kimi görür; o, şeylərin birləşdirici toxumalarını, onların həyatını quran sürəklilik axınını diqqət mərkəzindən kənarda saxlayır. İntellekt özünün normal funksiyasını yerinə yetirməkdə davam edir, bu funksiya maddi və məkan dünyası ilə bağlidır, həyatın və ruhun maddi

aspektləri və ya məkanda ifadəsi ilə bağlıdır;İntellektin həyatı dərk etmək imkanı yoxdur,çünki bunu etdikdə onu ünsürlərə ayırır,pozur və dəyişdirir.O isə (həyat)parcalanmayan bütümlükdür; intuisiya isə, ondan fərqli olaraq, həyatın və ruhun zahiri mücəssimələri ilə deyil, onların daxili varlıqları, bilavasitə hiss olunması ilə bağlıdır. Berqson güman edir ki ,intellekt dəyişilməni,reallıgı və həyatı deyil,yalnlz müəyyən vəziyyətləri dərk edə bilər.Berqson fəlsəfəsinin ən təməl anlayışı intuisiyadır.Sürəkliliyin varlıgını insan ancaq və ancaq intuisiya ilə qavraya bilər.Sürəkliliyin intuitiv dərk edilməsi “intellektual simpatiya” ilə gercəkləşirMən heç vaxt belə bir fikirdə olmamışamki, intellektin yerinə nə isə başqa bir şey goyulmalıdır və ya instinkt ondan daha yüksəkdə durmalıdır. Mən, sadəcə olaraq, göstərməyə çalışmışam ki, biz riyaziyyat və fizika səltənətini tərk edərək həyata və şüura daxil olduğumuz zaman müəyyən bir həyat hissinə üz
tutmalıyıq.

Berqsonun fəlsəfi görüşlərinin vacib aspektlərindən biridə pozitiv metafizikadır.

Pozitivistlər kimi Berqson konkret təcrübəyə əsaslanan “pozitiv metafizikanın” yaradılmasında cox maraqlı idi. Yeni metafizika fəlsəfənin əsas xüsusiyyətlərini və problematikasını qoruyub saxlamalıdır. Təcrübə Berqson tərəfindən həyacan kimi başa düşülür. Ona görə də onun fəlsəfəsində psixologiya rol oynayır Berq- sonu hətta önəmli psixologiyanın metafiziki adlandırmışdılar.

Berqson irrasionalizmi onun cəmiyyət və əxlaq təlimində inkişaf etdirilmişdir. Bu təlimin seciyyəvi xüsusiyyəti olan – boilogizmdir, bioloqizm ilə əvəz olunan spiritualizm lə əlavə edilir. Berqsonun fikrincə, insanlar arasında real münasibət bioloji səbəblərlə müəyyən edilir. Lakin bioloji amillərdən səvayi, mənəvi amillərə mühüm əhəmiyyət kəsb edir.

Insanın ikili təbiətinin əsasında iki növ sosial münasibət yaranır, iki növ cəmiyyət əxlaq və din. Qapalı cəmiyyət,acıq cəmiyyət,qapalı əxlaq,acıq əxlaq,statik din və dinamik din.Qapalı cəmiyyətdə qapalı əxlaq və statik din hökm sürür.Burada yaxınlar,həmsəhərlilər,vətəndaşlar sevilir.Bu əxlaq məcburi xarakter daşıyır və

insanı - fərd olaraq qapalı cəmiyyətin maraqlarına tabe edir. Bu cür cəmiyyət üçün müharibə seciyyəvi xarakter daşıyır; insan daxilində kök salan müharibə instinkti, hər bir fərdin xüsusiyyətidir.

Açıq əxlaqın və deməli, açıq cəmiyyətin fundamenti - yaradıcı şəxsiyyətdir və onun məqsədi insanilikdir. Bu şəxsiyyətin və onun əxlaqının məzmunu - bütün insanlara qarşı məhəbbətdir.Acıq cəmiyyətdə acıq ruhlu insanlar,insan eşqi vardır Başlıca xassə isə novatorluq ruhudur ki, təsbit olun- muş qapalı cəmiyyət normalarını yaxşıya doğru dəyişdirir. A.Berqson özünün açıq cəmiyyət konsepsiyasın olduqca məhsuldar iş aparmışdır. Onun anlamında aciq cəmiyyət – birləşmiş bəşəriyyətdir. Konfliktlərdən azad bir cəmiyyətdə acıq əxlaq

hökm sürür, onun tələbləri hamı tərəfindən mütləq şəkildə yerinə yetirilməlidir. Acıq cəmiyyətə xas olan acıq əxlaqın əsas prinsipləri - individin müqəddəsliyi, şəxsi azadlıq,bərabərlikdir.Aciq əxlaqın əsasinı insanlara qarşı mistik məhəbbəti vacib hesab edən dinamik din təşkil edir. Hər böyük mütəfəkkir kimi Berqson fəsəfəsini tamamlamaq ücün əxlaq və din mövzusunda nə düşşündüyünü ortaya qoymaq ehtiyacını duymuş və gercəkləşdirmişdir.

İSTİFADƏ OLUNMUŞ ƏDƏBİYYAT

1. 
   Əliyev E. Məktəbli fəlsəfəsi. Bakı, “Adıloğlu nəşriyyatı”. 2008.- 264 səh.
   
2. 
   Dürant U. Fəlsəfi hekayətlər. Bakı, “Zəkioğlu nəşriyyatı”. 2006.- 578 səh.
   
3. 
   Zeynalov M. Fəlsəfə tarixi (Qərb fəlsəfəsi). Bakı, “Azərbaycan nəşriyyatı”. 2000.- 544 səh.
   
4. 
   İsmayilov F. Müasir qərb fəlsəfəsi. Bakı, Azərnəşr. 1991.- 310 səh.
   
5. 
   Nicat Ə. Müdriklik məbədi. Bakı, “Nərqiz nəşriyyatı”. 2005.-1108 səh.
   
6. 
   Fəlsəfə ensiklopedik lüğəti. Bakı, Azərbaycan ensiklopediyası nəşriyyat – poliqrafiya birliyi. 1997.-518 səh.
   
7. 
   Çokberk M. Felsefi tarıhı: Remzi kitableri. 2000.- 102 s.
   
8. 
   Tevfik R. Berqson haqqında: Henri Berqson ve felsefesi. 2002.- 126 s.
   
9. 
   Yıldız D. Henri Berqsonun felsefesi. Kosmik bir Füg qibi qelişen dünya görüşü. İstanbul., 2006.- 339 s.
   
10. 
    Acмус В.Ф. Историко - философские этюды. М.: Мысль,1984.- 318 с.
    
11. 
    Бергсон А. Длительность и одновременность. М.: КДУ, 2006.-160 с.
    
12. 
    Бергсон А. Два источника морали и религии. М.: Канон, 1994.- 384 с.
    
13. 
    Бергсон А. Смех. М.: Искусство, 1992.- 127 с.
    
14. 
    Бергсон А. Творческая эволюция. М.: Терра, 2001.-383 с.
    
15. 
    Бергсон А. Философская интуиция // Путь в философию. Анталогия. М.: 2001, с.203-218.
    
16. 
    Бергсон А. Здравый смысл и классическое образование // Вопросы фило- софии, 1990, № 1, с.163-167.
    
17. 
    Блауберг И.И. Анри Бергсон. М.: Прогресс, 2003.- 672 с.
    
18. 
    Блауберг И.И. Социально-этическое учение А.Бергсона и его инерпрета- торы // Вопросы философии, 1979, № 10, с.130-137.
    
19. 
    Буржуазная философия кануна и начала империализма. Под ред. А.С. Бо- гомолова, Ю.К. Мельвиля, И.С. Нарского. М.: Высшая школа, 1977.-424с.
    
20. 
    Воронов А.И. Интуитивная философия А.Бергсона. М.:1962-48c.
    
21. 
    Гриненко Г.В История философии. М.: Юрайт-Издат.,2005.-685 с.
    
22. 
    Зотов А.Ф. Современная западная философия. М.: Высшая школа, 2001.- 784 с.
    
23. 
    Зотов А.Ф., Мельвиль Ю.К. Буржуазная философия сер.XIX- нач.XXв. М.: 1988.- 520 с.
    
24. 
    Зотов А.Ф. Мельвиль Ю.К. Западная философия ХХ века. М.: Интеракс, 2004.- 432 с.
    
25. 
    История философии: Запад-Россия-Восток (книга третья, философия XIX –XX в.). М.: Греко-латинский кабинет, 1999.-448 с.
    
26. 
    Кузнецов В.Н. Французская буржуазная философия ХХ века. М.: Мысль. 1970.-320 с.
    
27. 
    Новиков А.И. От позитивизма к интуитивизму. М.: Искусство, 1976.-255с
    
28. 
    Тельнова Н.А. Проблема соотношения социального и индивидуального бытия в этике А.Бергсона // Вестник МГУ, сер 7, Философия, 1991, № 1, с.3-11.
    
29. 
    Чанышев А.Н. Философия А.Бергсона. М.: МГУ, 1960.-56.
    
30. 
    Французская философия и эстетика ХХ века. М.: Искусство, 1995.-271 с.
    
31. 
    Философы двадцатого века. Книга первая. М.: Изд-во “Искусство ХХI
    

века, 2004.-367с.