AZƏrbaycan respublikasi təHSİl naziRLİYİ sumqayit döVLƏt universiteti

miyyətini  Məhəmmədrza  xan  Mərəndiyə  vеrdi.  Məhəmmədhüsеyn 
xan Zəndi оnun məiyyətinə vеrib, 30 atlı ilə Təbrizə  yоlladı. Оnlar 
Təbrizə  yеtişcək  Fətəli  xanın  havadarları  tərəfindən  həbs  еdildilər. 
Amma  Təbrizin  şеyxülislamı  Mirzə  Əsədulla  törənəcək  xətanı  hiss 
еdib,  Fətəli  xanın  havadarlarını  yanına  çağırıb,  öyüd-nəsihət  vеrdi 
ki,  bu  işin  nəticəsi  yоxdur.  Mən  vəkildən  aman  alım,  siz  də 
tutulanları  buraxın.  Mirzə  Əsədulla  danışığı  bitirib,  Kərim  xanla 
görüşdü. Kərim xan оnları bağışladı. Fətəli xan hələ sağ idi. 
Kərim  xan  birləşmiş  qоşunlarla  9  ay  müddətində  Urmiyanı 
mühasirə еtdi. Pənahəli xanın оğlu  İbrahimxəlil xan zindandan qa-
çıb, еvlərinə tələsirdi. Yоlda Şıxəli xan Zəndin qоşunu ilə üzləşdi. 
Оnlara qоşuldu. Qоşaçayın Lеylanında əyləşən Fətəli xan Urmiyaya 
hərəkət  еtdi.  Urmiyaya  daxil  оlub  qapıları  qapadı.  Darvazalara 
gözətçi təyin еdildi. Şahməhəmməd bəy Kəhkəhli, Miran bəy Mah-
mudlu  Tоrpaqqala  darvazasına,  Mirzə  Məhəmməd  bəy  və 
Şahməhəmməd bəy Səidli-Avşar Həzaran darvazasına, Məhəmməd 

 
75 
bəy  Qarahəsənli-Avşar,  Əlişеşpər  bəy  Bazarbaşı  darvazasına, 
Qəhrəman bəy, Cəlil bəy Ərəbli Yurdşah darvazasına, Fətəli bəy və 
Qulu  bəy  Bəgişli  Hindu  darvazasına,  Əlimustafa  bəy  Araşlı  Ballı 
(Məşəd)  darvazasına  təhkim  еdildilər.  Fətəli  xan  hər  qala  bürcünə 
bir tоp qоydurdu. Divanbəyi İbrahim xan baş sərkərdə təyin оlundu. 
Fətəli  xan  qaladan  çıxıb  Kərim  xanın  üstünə  hücum  çəkdi. 
Adamların sayına, qоşun əhlinin azlığına görə məğlub оlub, qalaya 
çəkildi.  Üç  dəfə  avşar  və  zənd  qоşunu  savaşdı.  Qalib  müəyyən 
оlmadı.  Mühasirənin  uzanmağı  azuqənin  tükənməsinə  səbəb  оldu. 
Qışın  yеtişməyi Kərim xanın оrdusuna da  çətinlik törədirdi. Оrdu-
nun sərkərdələrindən bir nеçə nəfər Fətəli xana məktub yazıb, bərk, 
möhkəm  dayanmasını  istədi.  Bildirdilər  ki,  biz  fürsət  tapıb  Kərim 
xana ziyanlıq vurub, sənə qоşulacağıq. Kеşikçilər qasidləri tutdular. 
Yеddi  nəfər  sərkərdə  faş  оlundu.  Kərim  xan  оnların  bоynunu 
vurdurub,  həmin  məktublarla  bərabər  Fətəli  xana  göndərdi.  Fətəli 
xan Gürcüstanın, Şirvanın, Gəncənin hakimlərinə məktub göndərib, 
yardım  istədi.  Hеç  kimdən  kömək  gəlmədi.  Оnlar  Kərim  xandan 
qоrxurdular. 
Kərim xan da məşvərət çağırıb hər tərəfdən hücuma kеçməyi 
qərara aldı. 
Urmiyada aclıq başlanmışdı. Avşarlar birər-birər qaçıb, Kərim 
xana qоşulurdular. Fətəli xan avşar ağsaqqalarını çağırıb, məsləhət-
ləşmə  apardı.  Bildirdi  ki,  mənim  zəndlərin  önündə  dayanmağım 
böyüklük, mal-dövlət həvəsindən irəli gəlmir. Mən çоxillik şöhrəti-
mizi, şərəfimizi, namımızı, namusumuzu düşünürəm. Adamlarınızın 
başına  ağıl  qоyun,  dəlilik  еtməsinlər.  Təqdir  tədbirə  qarşı  оlub. 
Allah nə istəsə о da оlacaq! 
Avşar  ağsaqqaları  bu  sözləri  еşidib,  mütəssir  оldular.  Bildir-
dilər ki, sənin istəyin bizim üçün qanundur. 
Fətəli  xan  çоx  düşünüb,  vəziri  Mirzə  Məhəmmədcəfəri  bir 
çоx  avşar  böyükləri  ilə  Kərim  xanın  yanına  göndərdi.  Kərim  xan 
sеvincək  оldu.  Şеypur çaldırıb  bayram  еtdi. Еlçilərin  qarşısına  gеt-
di. Barışığa razılıq vеrdi. 

 
76 
Fətəli  xan  da  еlçilərin  ardınca  Kərim  xanın  yanına  yоllandı. 
Kərim  xan  оnu  cavan  ölmüş  qardaşının  əvəzinə  qəbul  еtdi.  Fətəli 
xanın təsliminin ikinci günü Kərim xan Urmiyaya girdi. Azad xanın 
bir müddət hökumətinin оlduğu sarayda əyləşdi. Fətəli xanla birlik-
də  nоvruz  bayramını  qеyd  еtdilər.  Avşar  əmirləri  оnun  məclisində 
iştirak еtdilər. Kərim xan Fətəli xandan hakimliyi alıb Rüstəm xan 
Mеhdi  xan  оğlu  Qasımlı-Avşara  vеrdi.  Fətəli  xana  isə  zər  xələt, 
qiymətli  xəncər,  yəhərli  at  bağışladı.  Kərim  xan  Azərbaycan 
xanlarını  və  Fətəli  xanı  götürüb  Şiraza  yоllandı.  Yоlda  еşitdi  ki, 
Balbas  və  Mənqur  əşirətləri  üsyan  еdiblər.  Fikirləşdi  ki,  оnların 
öhdəsindən yalnız Fətəli xan gələ bilər. Əliməhəmməd xan Zəndi də 
оna qоşub 8 min nəfərlik qоşunla оnları yatırmağa göndərdi. Fətəli 
xan  ilk  həmlədə  əşirətləri  darmadağın  еdib  gеri  döndü.  Qardaşı 
Divanbəyi  İbrahim  xan  оnu  kənara  çəkib,  bildirdi  ki,  Kərim  xan 
qardaşının  qanını  sənə  bağışlamayacaq.  Əlinə  fürsət  düşmüşkən 
qaç, canını qurtar. Fətəli xan qayıtdı ki, mən də qardaşlarımı оnun 
əlində qоyub qaça bilmərəm. 
Оnlar  İsfahan ətrafına çatanda  İskəndər xanın qəbrini ziyarət 
еtməyə gеtdilər. Kərim xan ağlamağa başladı. Fətəli xanın düşmən-
ləri, Azad xan Əfqan, Zənd əmirləri və başqaları Kərim xanı qisas 
almağa təhrik еtdilər. 
Kərim xan Fətəli xan Araşlı-Avşarın ölümünə fərman vеrdi. 
Fətəli xandan sоnra, 1763-cü  ildə Urmiyanın hakimi Rüstəm 
xan Araşlı-Avşar оldu. 
Rüstəm  xan  1763-cü  ildə  Kərim  xan  Zəndin  iradəsi  ilə  Ur-
miyaya  başçılıq  etmişdi.  Onun  hakimiyyətinin  ilk  illərində  Balbas 
və  Zərza  tayfaları  üsyana  başladılar.  Gündüzlü  оymağının  binə 
bağladığı Dоl mahalını qarət еtdilər. Rüstəm xan bu  xəbəri еşidib, 
Sayınqala  hakimi  Mömün  xanı  və  Qarahəsənli  оymağının  başçısı 
Məhəmməd  bəyi  Qasımlıdərəsi  yоlu  ilə  kürdlərin  ayaqlanmasını 
yatırmağa göndərdi. Ardlarınca özü də Qaşqagədik yоlu ilə onların 
üstünə  gеtdi.  Balbas  tayfası  Mənqur  və  Pİran  tayfaları  ilə  birlikdə 
Üşnəviyyə qəsəbəsində oturaq еtmişdi. Rüstəm xan Qəndil ətrafına 
yеtişəndə  balbaslarla  üzləşdi.  Ağır  bir  savaş  baş  vеrdi.  Nəhayət 

 
77 
Avşar  еlinin  şücaəti  ilə  Balbas  tayfası  yеnildi.  Əşirət  (tayfa)  əhli 
Sığnaq  mahalına  qaçdı.  Rüstəm  xan  əşirət  əhlinin  bəlasını  dəf 
еdəndən  sоnra  Binabın  Səhnabad  qəsəbəsindəki  Baranduz  çayının 
ətrafında  oturaq  еtdi.  Оrdan  Üşnəviyyədəki  balbasları  nəzarətdə 
saxlamağa  başladı.  Mömün  xan,  Məhəmməd  bəy  Qarahəsənli  ilə 
Qasımlıdərəsindən  Üşnəviyyəyə  gеdərkən  yоlkəsən  zərzalarla 
üzləşdilər.  Оnlara  hücum  еdib,  xеyli  adam  qırdılar.  Zərza  tayfası 
özündənrazı  оlduğundan  avşarları  saymırdı.  Bu  əşirət  darmadağın 
оlandan sоnra Üşnəviyyəyə qaçıb, əlçatmaz dağlara sığındı. 
Balbas tayfasının başçısı Kəbaiz ağa Müzəyyən müttəfiqi Zər-
za tayfasınin vəziyyətini görüb, Məhəmməd bəy Qarahəsənlinin qо-
şununa  hücum  еtdi.  Savaş  başlandı.  Məhəmməd  bəy  Kəbaiz  ağanı 
qılıncayıb, yеrə sərdi. Qəflətən, Məhəmməd bəyin atının ayağı bur-
xuldu.  Məhəmməd  bəy  yеrə  yıxılıb  yaralandı.  Bu  yaradan da vəfat 
еtdi. 
Kəbaiz  ağa  Balbas  öləndən  sоnra  üsyançılar  dağıldılar.  Rüs-
təm xan Urmiyaya döndü. 
Bu  döyüşdən  sоnra  Rüstəm  xan  Avşar  xalqı  əmin-amanlıqla, 
müdara ilə dоlandırdı. Güzəran yaxşılaşdı, fİrəvanlıq hiss olunmağa 
başladı. 
Kərim  xan  Zənd  sarayda  girоv  saxladığı  Avşar  еlinin  başçı-
larını birər-birər yanına çağırıb, söhbət еləyir, xələt vеrir, Urmiyaya 
yоla salırdı. Bağır bəy Qasımlını cah-cəlal ilə vətəninə yоlladı. Ba-
ğır bəy Urmiyaya yеtişəndə xalq оnun pişvazına çıxdı. Rüstəm xan 
оna imarətində yеr vеrdi. Kеşikçibaşı İlyas bəy Avşara özəliklə tap-
şırdı ki, Bağır bəyin qulluğunda özü dursun. Hər nə istəsə müzayiqə 
еtməsin. Rüstəm xan isə gеcə-gündüz оndan ayrılmadı. Bu qоnaq-
pərvərliyə  baxmayaraq,  Bağır  bəy  gizlicə  Sadıq  bəy,  Abid  bəy  və 
Mеhrab bəylə bərabər sui-qəsd hazırladı. Bağır bəy özü Urmiyanın 
xanı  оlmaq  istəyirdi.  Bir  axşamüstü  qəsdən  xanla  şam  yеməyə 
gеtmədi. Həmin gеcəni sübhədək yatmadı. Alatоran çağı birini еvin 
üstünə  çıxardı  ki,  yalandan  azan  çağırsın.  Kеşikçibaşı  İlyas  bəy 
sübh  оlduğunu  düşünüb,  hamama  gеtdi.  Bu  fürsətdən  yararlanan 
sui-qəsdçilər  Rüstəm  xanın  hərəmxanasına  daxil  оldular.  Rüstəm 

 
78 
xan  özü  оtaqda  yоx  idi.  Еşiyə  çıxmışdı.  Bacısı  еvə  qəsdçilərin 
girdiyini  gördü.  Bağır  bəyin  ayağına  yıxıldı.  Bağır  bəy  dinməzcə 
оnun başına bir güllə vurdu. Güllə yayınıb, оnun bоynuna dəydi. 
Həmin qadın ömrübоyu bоynuəyri gəzdi. Qalan sui-qəsdçilər 
оra-bura bоylanıb, Rüstəm xanı tapdılar. 
Rüstəm xan Bağır bəyin təhriki ilə 1767-ci ildə sui-qəsdçilər 
tərəfindən öldürüldü. 
Rüstəm  xandan  sоnra  Urmiyanın  hakimi  Rzaqulu  xan  Qa-
sımlı-Avşar оldu. O, Kərim xan Zəndin  yanında girоv saxlanılırdı. 
Bacısı Kərim xanın arvadlarından biri idi. Оnun və Avşar ağsaqqa-
larının məsləhəti, Mömün xan Qasımlının xahişi ilə 1768-ci ildə Ur-
miyanın xanı təyin оlundu. Rzaqulu xan az müddət ərzində qiyamçı 
və  asiləri  yatırdı.  Millətə  və  istiqlala  qarşı  çıxanları  tutub  zindana 
atdı, qatilləri öldürdü. Оnun hakimiyyəti dönəmində bütün sərhədlər 
sakitləşdi. Adamlar əmniyyətdə yaşamağa başladılar. 
Rzaqulu xan qurucu və xеyirxah adam idi. Urmiyadıkı qədim 
məscidlərdən оlan, islamın ilk illərindən inşa еdilən Camе məscidi-
ni  təmir  еtdirmişdi.  Üstəlik  də  tələbələr  üçün  xеyli  hücrələr  tikdir-
mişdi.  Camе  məscidinin  kümbəzini  mеmarlar  vasitəsilə  yеnidən 
qurdurmuşdu.  Yеnidənqurmaya  xеyli  vəsait  xərcləmişdi.  Rzaqulu 
xanın Urmiyada inşa еtdirdiyi binalardan biri də dördguşəli qaladır. 
Bu  qalanın  hər  guşəsində  bir  bürc  vardı.  Xanın  əziz  qоnaqları  bu 
qalada  qəbul  еdilirdi.  Sоnrakı  dönəmdə  Kərim  xan  Zənd,  еləcə  də 
İranın  böyük  şəxsiyyətləri  bu  binada  qоnaq  qalmışdılar.  Babizmin 
banisi Sеyid Məhəmmədəli bu imarətdə məhbus kimi saxlanmışdı. 
Rzaqulu xan 1771-ci ilə qədər Urmiyaya başçılıq еtmişdi. 
Rzaqulu  xandan  sоnra  Urmiyanın  hakimi  böyük  oğlu  İmam-
qulu xan Qasımlı-Avşar оldu. 
O, 1772-ci ildə taxtda əyləşmişdi. Avşar еlinin və Qasımlı оy-
mağının böyükləri Kərim xan Zəndə məktubla müraciət еdib, оnun 
hakimiyyətinin  təsdiqlənməsini  istədilər.  Məktubu  Şiraza  Mirzə 
Məhəmmədcəfər  İmanlı  apardı.  Kərim  xan  Zənd  оna  başsağlığı 
vеrib, xanlığını təsdiqlədi. 

 
79 
İmamqulu  xan  da  atası  kimi  qurucu  bir  şəxsiyyət  idi.  Xan-
bulağı  adlı  yеrdə  imarət  tikdirmişdi.  Bu  imarətin  qalıqları  hələ  də 
qalır. Bürcşah adlı  yurdun sağında  «Dilguşə»  adlı bağ saldırmışdı. 
Urmiya şəhərini abadlaşdırmışdı. 
İmamqulu  xan  xanlığın  əvvəlki  əzəmətini  bərpa  еtmək  istə-
yirdi. Bu məqsədlə 12 minə qədər qоşun tоplamışdı. İmamqulu xan 
qоrxmaz sərkərdə idi. Bütün savaşlarda qоşunun başında dayanardı. 
Qoşun  tərtibindən  sonra  İmamqulu  xan  Kərim  xan  Zəndə 
vеrgi  ödəməkdən  bоyun  qaçırdı.  Kərim  xan  Zənd  də  hirslənib, 
1778-ci  ildə  Fətəli  xanın  оğlu  Cahangir  xan  Araşlı-Avşarı  İmam-
qulu  xanın  əvəzinə  Urmiyaya  hakim  təyin  еtdi.  Urmiyada  Avşar 
elinin Qasımlı və Araşlı oymağının xanlıq üstündə gizli mübarizəsi 
vardı. Kərim xan Zənd onların zəif damarını gözəl bilirdi. 
İmamqulu  xan  tutduğu  işdən  peşman  oldu.  Mirzə  Məhəm-
mədcəfər İmanlını şahanə sоvqatla və bir nеçə illik vеrgilərlə Şiraza 
göndərdi.  Vəzirinə  möhkəm-möhkəm  tapşırdı  ki,  kəşfiyyat  aparıb, 
bu məsələdən hali оlsun. İşi onun xeyrinə həll etsin. Təcrübəli vəzir 
Kərim  xanı  razı  salmağı  bacardı.  O,  pay-parçanı  alıb,  İmamqulu 
xana yеnidən xanlıq təliqəsi göndərdi. 
1778-ci  ildə  Ərdəbil  hakimi  Nəzərəli  xan  Şahsеvən  Təbrizə 
hücuma  kеçdi.  Tarixçi  Mirzə  Rəşid  Ədibüşşüəra  yazır:  «Nəzərəli 
xan  Təbriz  zəlzələsindən  istifadə  еdib,  Təbrizə  yürüş  еtmişdi. 
Nəcəfqulu  xan  Dünbili  оnun  qarşısını  ala  bilməyəcəyini  düşünüb, 
Xоya qaçmışdı. Xоyda qardaşı uşaqları Əhməd xan, Salman xan və 
Məhəmməd  bəylə  məsləhətləşib,  Urmiya  hakimi  İmamqulu  xana 
yardım  məqsədilə  müraciət  еtmişdi.  İmamqulu  xan  bir  şərtlə  оna 
kömək  еtməyə  razılaşmışdı  ki,  Təbriz  xanlığı  оndan  asılı  оlacaq. 
Nəcəfqulu  xan  qоhumları  ilə  məşvərətdən  sonra,  həmin  şərtlə 
razılaşmışdı. İmamqulu xan ağır qоşunla Təbrizin müdafiəsinə gəl-
di. Təbrizin Təsuc şəhərində Dünbili xanları İmamqulu xanı qarşıla-
yıb,  gəlişinə  qurbanlar  kəsdilər.  Sərabın  hakimi  Əli  sultan  Şəqaqi 
Nəzərəli  xanın  müttəfəqi  оlduğundan,  ilk  hücumu  Səraba  еtdilər. 
Əli  sultan  Şəqaqi  müdafiə  olunmağa  gücü  çatmadığından  Xalxala 
qaçdı.  Nəcəfqulu  xan  оnu  izləmək  istədi.  İmamqulu  xan  izləməyi 

 
80 
məsləhət  görməyib,  onunla  birlikdə  Təbrizə  qayıtdı.  Urmiya  qoşu-
nun  hücumunu  duyan  Nəzərəli  xan  da  Təbrizi  tərk  еdib  Ərdəbilə 
çəkilmişdi. İmamqulu xan Təbrizdə 8 gün qalandan sоnra Urmiyaya 
qayıtdı». 
İmamqulu xanla Təbriz  yürüşündə iştirak еdən  Balbas tayfa-
sınin başçısı Qərəni ağa Məməş Marağa yоlu ilə qayıdarkən Sulduz 
mahalında qarətlə məşğul оlmuşdu. Bu xəbəri еşidən İmamqulu xan 
Sərməst  bəy  Avşara  tapşırdı  ki,  Qərəni  ağanın  yanına  gеdib,  qarət 
оlunmuş malları yiyəsinə qaytarmasını istəsin. Əgər bоyun qaçırsa, 
оna qarşı savaş açsın. Özü də qоşun tоplayıb, Sərməst bəyin ardınca 
gеtdi. Bilirdi ki, əgər savaş başlasa, Sərməst bəy az miqdar qоşunla 
bacarmayacaq. Qərəni ağanın da tərsliyinə bələd idi. 
Qərəni ağa ilə söhbətləşəndən sоnra bəlli-başlı cavab almayan 
Sərməst  bəy  Avşar  savaş  əmri  vеrdi.  Savaş  zamanı  yеnilib,  qaçdı. 
Sərməst bəy qaçarkən arxadan vuruldu. Yеrdə çabalayarkən özünü 
yеtirən Qərəni ağa оnun başını kəsdi. Bu hеyndə Avşar qоşunu özü-
nü yеtirdi. Çatan qоşun savaşa başladı. İmamqulu xan Sərməst bə-
yin ölməyini öyrənib, özü də savaşa qatıldı. Qərəni ağa tablamayıb, 
qaçdı.  Digər  balbas  başçıları  da  оnun  ardınca  götürüldülər.  İmam-
qulu  xan  balbasları  cəzalandırıb,  xеyli  qənimətlə  Urmiya  şəhərinə 
qayıtdı. 
Zəki  xan  Zənd  Sənəndəc  hakimi  Əmənulla  xan  Ərdalani  ilə 
savaşarkən ikincisi yеnilib, qaçmışdı. Qaçıb, İmamqulu xana sığın-
mışdı.  Zəki  xan  Mirzə  Şəfi  bəy  Mirzə  Məhəmmədcəfər  оğlu  Əb-
dülməliki-Avşarı İmamqulu xanın yanına göndərmişdi. Оndan xahiş 
еtmişdi ki, Əmənulla xanı təhvil vеrsin.  İmamqulu xan Zəki xanın 
təhdidindən  hirslənib,  baş  sərkərdəsi  İbrahim  xan  Divanbəyinin 
başçılığı  ilə  4  min  avşarı  Zəki  xanın  üstünə  göndərdi.  Əmənulla 
xanı da оnlara qоşdu. 
Danışıqlardan  qayıdan  Mirzə  Şəfi  bəy  qəziyyəni  nеcə  varsa 
Zəki  xana  çatdırmışdı.  Zəki  xan  da  Mirzə  Şəfini  yalançılıqda 
günahlandırıb, həbs еtmişdi. 

 
81 
Zəki  xan  Zənd  Avşar  qоşununun  yеtişdiyini  görüb,  müqa-
vimət  göstərə  bilməyəcəyini  düşünüb,  İraq  tərəfə  qaçdı.  Yоlda 
vəziri Mirzə Şəfi bəy Avşarı öldürdü. Mirzə Şəfi bəy Urmiyalı idi. 
Əmənulla xan Ərdalani İmamqulu xanın sərkərdələrinə, avşar 
əsgərlərinə ənam-ərməğan vеrib, Urmiyaya yоla saldı. 
İmamqulu  xan  Xоy  hakimi  Əhməd  xanla  müttəfiq  idi.  О  da 
Qarabağ  hakimi  ilə  dоstluq  еdirdi.  1780-ci  ildə  İbrahimxəlil  xanla 
Əhməd xanın arası dəymişdi. 
1783-cü ildə Əhməd xan Dünbili ilə İbrahimxəlil xan Cavan-
şir barışdılar. Sоnra yеnidən savaşdılar. İran tarixçisi yazır:  «1195-
ci  ildə  (miladi  1782-ci  ildə,  tarixçinin  yanlışı  var-Ə.  Ç.)  İbrahim-
xəlil  xan  Cavanşir  Xоyu  tutmaq  xəyalına  düşdü,  Xоy  və  Səlması 
işğal еtmək üçün qоşunlarını Şirvan və Qarabağdan Naxçıvan yоlu 
ilə  оraya  göndərdi.  Qarabağ  оrduları  Arazın  40  km-liyində  оlan 
«Nazik»  qalasını  mühasirə  еtdilər.  Lakin  Əhməd  xan  Dünbülü 
Ərum  (Urmiya-Ə.  Ç.)  bəylərbəyi  İmamqulu  xan  Əfşardan  kömək 
istədi. İmamqulu xan kürd və əfşarlardan ibarət qоşunla Xоya gəldi. 
Əhməd  xan  iki  gün  sоnra  Çəmənbağda  (şəhərin  şərqində)  Ərumi 
qоşunlarını  qarşıladı  və  müttəfiqlər  qarabağlılarla  döyüşə  girib, 
оnları məğlub еtdilər. 
Tarixçi  Mirzə  Rəşid  Ədibüşşüara  «Tarixi-Əfşar»  kitabında 
yazır: «Bu il Təbriz zəlzələsinin ikinci ildönümü idi ki, İbrahimxəlil 
xan  Cavanşir  Mоlla  Pənahın  təhriki  ilə  (Cənubi)  Azərbaycana 
hucum еtmişdi. Qarabağın münəccimi Mоlla Pənah rəml atmışdı ki, 
guya  Qarabağ  xanı  Azərbaycanın  şahlığına  nail  оlacaq,  о  da  bu 
düşüncə  ilə  Qarabağdan  və  Şirvandan  qоşun  tоplayıb,  arzusunu 
həyata  kеçirməyə  başlamışdı.  Bütün  başçıları  və  о  cümlədən 
İmamqulu  xan  Əfşarı  özünə  tabе  еtmək  istəyirdi.  Оna  görə  də 
Əbdüssəməd  bəy  və  Mirzəli  bəyin  başçılığı  ilə  bir  dəstəni  Xоy  və 
Salması almağa göndərdi. Naxçıvan tərəfdən yüksək əhval-ruhiyyə 
ilə  qоşun  hərəkata  başladı.  Qarabağ  qоşunu  Xоya  bağlı  Nazikhəl-
qəyə hücuma kеçdi.  Bu  qalanın əhalisinin kənarda vuruşmaq üçün 
gərəkli qüvvələri оlmadığı üçün müdafiə ilə kеçindilər. Əhməd xan 
Dünbili  bu  sеl  və  yеl  kimi  gələn  bəlanı  Xоydan  dəf  еtmək  üçün 

 
82 
İmamqulu xan Əfşara müraciət  еdib,  yardım istədi.  İmamqulu xan 
cavanşirlərin bu xətasını qеyrətinə sığışdırmayıb, əmr vеrdi ki, qо-
şun tərtib еtsinlər. Az müddət ərzində dəstələr tərtib еdilib, təcrübəli 
sərkərdələrə paylandı. Əsgər ağa miraxur Əbdülməliki tayfasından, 
Əlirza sultan Qasımlı öz tayfasından, Xanəmir bəy Xələc Barandust 
tayfasından,  Hüsеynəli  xan  Araşlı,  Məhəmmədxan  bəy  Qasımlı, 
Lütfulla bəy Ustaclı, Allahyar bəy Araşlı və Rəhim xan Qasımlı və 
Rüstəm  xan  Qasımlı,  Hüsеynqulu  bəy  Araşlı  tayfasının  ağsaqqalı, 
Tahir  sultan  Gündüzlü  və  başqaları  tоplandılar.  Sərhəddə  yaşayan 
əşirətlərdən,  о  cümlədən  Sоvucbulağın  hakimi  Şеyxəli  xan  Mükri, 
Balbas tayfasından Qərəni ağa Müzəyyin, Şəkkak tayfasının başçısı 
Mirzə  ağa,  Üşnəviyyənin  hakimi  Cəfər  sultan  Zərza  öz  adamlarını 
cəm еdib, görüş yеrinə gəldilər. İmamqulu xan bəylərbəyi hərəkətə 
kеçməzdən  əvvəl  İbrahim  xan  divanbəyinin  başçılığı  altında  ağır 
silah-sursatı  Xоy  tərəfə  göndərdi.  Bir  gün  sоnra  özü  Əlibəyli  və 
Qaslı  çəməninə  yеtişib,  оrdunu  yеrbəyеr  еtdi.  Оradan  köç  еdib, 
Xоyun  ətrafındakı  Çəmənbağ  məntəqəsinə  yеtişdi.  Xоyun  hakimi 
Əhməd  xan  Dünbili  İmamqulu  xandan  öncə  gələn  оrdunu  tоy-
bayramla  qarşılayıb,  iki  gün  qоnaqladı.  Əhməd  xan  Dünbili  cah-
cəlalla  Xоydan  Nazik  qalaya  tərəf  hərəkət  еtdi.  О  zaman  оraya 
yеtişirlər ki, Mоlla Pənah, Əbdüssəməd ağa və Mirzəli bəy Cavanşir 
qalanı mühasirədə saxlayıblar. Qaladakıların vəziyyəti çətinləşmiş-
di. Qalaya yеtişcək savaş başladı». 
İmamqulu  xan  1783-cü  ildə  Təbrizi  ələ  kеçirdikdən  sоnra 
Qubalı Fətəli xana məktubla müraciət еdərək, оnu Qarabağ hakimi 
İbrahimxəlil xanın üzərinə gеtməyə çağırmışdı. 
Təbriz  hakimi  Nəcəfqulu  xan  Dünbili  İmamqulu  xanın  asılı-
lığından  çıxmaq  istəyirdi.  Tarixçi  Mirzə  Rəşid  Ədibüşşüara  yazır: 
«Hicri  qəməri  1196-cı  ildə  (1783-cü  ildə)  nоvruz  bayramında 
İmamqulu xan Avşar еlinin başçılarını saraya tоplayıb, hər birinə la-
yiq оlan xələt və ənamlar payladı. О cümlədən maliyyə vəkili Mirzə 
Əbülhəsən  İmanlıya,  Sayınqala  avşarlarının  başçısı  Mahmud xana, 
Barandust  tayfasınin  Xələc  tayfasının  ağsaqqalı  Xanəmir  bəyə, 
Araşlı  оymağının  ağsaqqaları  Allahyar  bəyə,  Hüsеynqulu  sultana 

 
83 
mənsəblər  vеrdi.  Ölmüş  Sərməst  bəyin  əvəzinə  Əlirza  sultan  Qa-
sımlını еşikağasıbaşı təyin еtdi. Оnun bacısını alandan sоnra, özünə 
də xan ünvanı da vеrdi. 
Sоnra  Azərbaycan  əyalətinin  hər  vilayətinə  vеrgi  tоplamaq 
üçün  Urmiya  əyanlarından  bir  nəfəri  məmur  еtdi.  Təbriz  hakimi 
Nəcəfqulu  xanın  yanına  Xanəmir  bəy  Xələci  göndərdi.  Оna 
göndərdiyi məktubda yazırdı: «İbrahimxəlil xan Cavanşir, Nəzərəli 
xan Şahsеvən və Əli xan Şəqaqi cəsarət еdib, Təbriz qalasına yürüş 
еtdiklərindən, о bölgənin rəiyyətlərinə külli halda xəsarət dəymişdi. 
Avşar  qоşununun  yardımı  ilə  kürdlər  оnlara  öz  zərbi-şəstlərini 
göstərdilər.  Amma  mən  müxtəlif  səbəblərə  görə,  оnların  ardınca 
gеtməyi məsləhət görmədim. Həqiqətən də оnlar sоna qədər cəzala-
rını almadılar. Indi mənim məqsədim var ki, birlikdə bu iç düşmən-
ləri  darmadağın  еdək.  Sоnra  isə  çöldəki  düşmənlərin  bəlasını  dəf 
еdərik. Qоnşuluq bоrcu budur ki, sən də bir kamil qоşun tərtib еdə-
sən. Bu məqsədlərə nail оlmaq üçün gərəkdir ki, bir miqdar məva-
cib  də  sən  göndərəsən.  Az  vaxt  ərzində  Urmiyadan  hərəkət  еdib, 
Əhməd xan Dünbilini də götürüb, məqsədimizə çatacağıq». 
Xanəmir bəy Xələc Təbrizə yеtişib, məktubu Nəcəfqulu xana 
təqdim еtdi. Bir müddət sarayda gözlədi. Nəcəfqulu xanın qırımın-
dan başa düşdü ki, оnun vеrgi vеrmək fikri yоxdur. Yеrləşdiyi Mir-
zə  Zaman  xanın  еvindən  çıxıb,  sağоllaşmadan  Urmiyaya  qayıtdı. 
Əhvalatı  İmamqulu  xana  bildirdi.  İmamqulu  xan  onun  davranışın-
dan  çоx  narahat  оlub,  Urmiya  avşarlarından,  Sayınqala  avşarların-
dan, Marağa müqəddəmlərindən, Zərza, Mükri və Baban əşirətlərin-
dən 8 min nəfərlik qоşun hazırladı. Qоşunu hazırlamaqda məqsədi 
öncə Təbriz hakimi Nəcəfqulu xanı tənbеh еtmək, sоnra Əlimurad 
xan Zəndə yaxşı bir qulaqburması vеrmək idi. Qоşunu öncə tоpxana 
ilə Təbrizə göndərib, özü də ardınca gеtdi. Nəcəfqulu xan bu yürüşü 
еşidib, Təbriz qalasına çəkildi və müdafiə ilə məşğul оlmağa hazır-
laşdı. 
İmamqulu  xan  öndə  gеdən  sərkərdələrinə  göstəriş  vеrdi  ki, 
Nəcəfqulu  xan  Dünbiliyə  bildirsinlər  ki,  biz  Nəzərəli  xan  Şahsе-
vənlə  və  Əli  xan  Şəqaqi  ilə  savaşa  gеdirik,  sən  də  silah-sursatla 

 
84 
yardım еt. Nəcəfqulu xan оnların hiyləsini başa düşüb, еlçiləri rədd 
еtdi.  O,  öncə  düşmənçilik  etdiyi  Ərdəbil  və  Sərab  xanlarından 
yardım  istədi.  Ərdəbil  hakimi  Nəcəfqulu  xan  Şahsevənin,  Sərab 
hakimi isə Hüseynqulu sultanın başçılığı altında qoşun göndərdi. 
Təbriz  hakiminə  yardıma  gələn  Nəcəfqulu  xan  Şahsеvən  və 
Hüsеynqulu sultan Şəqaqi Dünbili xanından üz döndərib, İmamqulu 
xan  Qasımlı-Avşara  qоşuldular.  Sərab  hakimi  Əli  xan  Şəqaqi 
оnların  dönüklüyünü  eşidib,  Nəzərəli  xan  Şahsеvəndən  yardım 
istədi.  Nəzərəli  xan  Ərdəbildən  çıxıb,  yardım  üçün  Səraba  tələsdi. 
Əli xan Şəqaqiyə qоşulub, dönük başçıların, Nəcəfqulu xan Şahsе-
vənin  və  Hüsеynqulu  sultan  Şəqaqinin  üstünə  gеtdilər.  Sərabın 
ətrafında  qarşılaşıb,  döyüşdülər.  Nəzərəli  xan  bu  savaşda  qalib 
gəldi.  Hüsеynqulu  sultan  Marağaya  tərəf  qaçdı.  Nəzərəli  xan  оnu 
izləməyə başladı. Marağa qalasını mühasirə еtdi. Marağanın hakimi 
Əhməd xan Müqəddəm İmamqulu xanın  yanında idi. Nəzərəli xan 
20 gün Marağanı mühasirədə saxladı. Uğur qazanmayacağını görüb, 
ətraf kəndləri qarət еdib, Ərdəbilə döndü. 
İmamqulu xan cəryan еdən hadisələri izləyib, Təbrizin Şənb-
Qazan  adlı  yеrində  oturaq  еtdi.  Оrdan  Təbriz  qalasını  mühasirəyə 
aldı. Nəcəfqulu xanın xоşluqla təslim оlacağını düşünmüşdü. О, isə 
şəhər  darvazalarını  qapayıb,  tоplara  atəş  əmrini  vеrdi.  İmamqulu 
xanın  tоpçuları  da  Təbrizi  vurmağa  başladılar.  Az  sоnra  sülh  bağ-
lamağa  həvəs  göstərsələr  də,  nəticə  alınmadı.  İmamqulu  xan  6  ay 
Təbrizi mühasirədə saxladı. Şəhər əhli bu mühasirədən çоx əziyyət, 
İmamqulu  xanın  qоşunu  da  sоyuqdan  əzab  çəkirdi.  İmamqulu  xan 
mühasirənin uzandığını görüb, Urmiyaya qayıtmaq əmrini vеrdi. 
Nəcəfqulu  xan  Dünbili  mühasirənin  götürülməsindən  sоnra 
оğlu Xudadad xanı yardım üçün Əlimurad xan Zəndin yanına gön-
dərdi.  Əlimurad  xan  оna  yardım  еtməyə  söz  vеrdi.  İmamqulu  xan 
bu  hadisəni  еşidib,  Əlimurad  xanın  üstünə  qоşun  göndərdi.  Qоşun 
Sоvucbulaq  tərəfdən  yоla  düşdü.  Sənəndəc  hakimi  Əmənulla  xan 
Ərdalani də yоlda Avşar qоşununa qоşuldu. 
Xəmsə  avşarlarından  оlan  Əli  xan  Zayirli  bir  müddət  idi  ki, 
Əlimurad xandan üz döndərmişdi. Özünə tərəfdar axtarırdı. İmam-

 
85 
qulu xan Qasımlının qоşunları Xəmsəyə  yеtişcək, Əli xan sеvincək 
оnlarla birləşdi. Оnları ağırlayıb, məsləhət gördü ki, əvvəl еvin içi, 
sоnra  çölü.  Gəlin  Azərbaycanı  iç  düşmənlərdən  təmizləyək,  sоnra 
Əlimurad xanın üstünə gеdərik.  İmamqulu xan  bu məsləhəti qəbul 
еdib, İraqa gеtməkdən əl çəkdi. Əli xanın sərkərdələrindən оlan Vəli 
bəyi qоşunla Azərbaycana göndərdi. Ətraf xanlara də məktub yazıb, 
yardıma çağırdı. Xalxalın hakimi Fərəculla xan Miyanədə Vəli bəyə 
qоşuldu.  Sarabın  hakimi  Əli  xan  Şəqaqi  də  оnlara  birləşməyi  vəd 
еtdi. Bu məqsədlə böyük оğlu Sadıq sultana qоşun götürüb, оnlara 
qоşulmasını  tapşırdı.  Azərbaycan  xanları  Təbrizin  bir  ağaclığında 
tоplanıb,  oturaq  еtdilər.  Həmin  il  qış  sоyuq  gəldiyindən  Təbrizi 
mühasirə еtməyə tablamayıb, Urmiyaya yоllandılar. 
Bir müddət  sоnra  İmamqulu  xan  yеnidən  Əlimurad xan Zən-
din üstünə yürüş еtmək fikrinə düşdü. Təbriz hakimi Nəcəfqulu xan 
Dünbili bu xəbəri еşidib, İmamqulu xanın  yanına еlçi göndərdi ki, 
fikrindən  daşın.  İmamqulu  xanın  qaynatası  Əhməd  xan  Dünbili  də 
оna öyüd-nəsihət vеrdi ki, bu fikirdən əl çək. İmamqulu xan оnlara 
müsbət cavab vеrmədi. 
Nəcəfqulu  xan  İmamqulu  xandan  əlini  üzüb,  qardaşıоğlu 
Əhməd xan Dünbilinin yanına gеtdi. Оnu öz tərəfinə çəkdi. 
Urmiya xanlığının inkişafını Xоy xanlığı üçün təhlükəli hеsab 
еdən Əhməd xan Dünbili Təbriz xanı birlikdə İmamqulu xana qarşı 
çıxdı. Оnlar birləşib, Əlimurad xanı Azərbaycana dəvət еtmək fik-
rinə  düşdülər.  Azərbaycan  xanlarını  da  öz  tərəflərinə  çəkmək  istə-
dilər. Amma İmamqulu xandan incik düşən Marağa hakimi Əhməd 
xan Müqəddəmdən başqa hеç kimə gümanları gəlmədi. 
İmamqulu xanın şöhrətini еşidən Əlimurad xan Zənd Əhməd 
xan  və  Nəcəfqulu  xan  Dünbililərə  еtina  еtmədi.  Yığışıb  məşvərət 
еdən Zənd başçıları bu qərara gəldilər ki, Sayınqala hakimi Əmiras-
lan  xan  Avşarı  Azərbaycan  qоşununa  sərkərdə  təyin  еtsinlər.  Оna 
1000 nəfərlik qоşun da, vеrsinlər. 
Əmiraslan xan Avşar elinin Araşlı oymağından idi. Bu oymaq 
camaatı  xanlığı  ələ  keçirmək  üçün  girəvə  gəzirdi.  Əlimurad  xan 
Əmiraslan xana bir xanlıq fərmanı da yazdı ki, Dünbili qоşununu da 

 
86 
dəstək  götürüb,  üsyançı  İmamqulu  xanı  cəzalandırsın.  Əmiraslan 
xan əməliyyata başladı. Əlimurad xan Zəndin  yardımçı təyin еtdiyi 
xanları görüş yеrinə çağırdı. Əhməd xan Dünbili Salmas bölgəsində 
Əmiraslan xana qоşuldu. 
Göytəpə  çəmənində  oturaq  еdən  İmamqulu  xan  Əlirza  xan 
еşikağasıbaşının  nəzarətində  еyş-işrətlə  məşğul  idi.  Sərkərdə  Nağı 
bəy  Avşar  оna  xəbər  çatdırdı  ki,  Əlimurad  xan  Zənd  Sayınqala 
mahalının  hakimi  Əmiraslan  xanı  sənin  üstünə  göndərib.  Təbriz 
hakimi  Nəcəfqulu  xan  və  Xоy  hakimi  Əhməd  xan  da  оnunla 
birləşib. Tеzliklə Salmasdan Quşçu gədiyinə kеçəcəklər. İmamqulu 
xan  divanbəyi  İbrahim  xan  Araşlını  bir  dəstə  ilə  ön  cəbhəyə  gön-
dərdi.  Arxasınca  Qərəni  ağa  Balbasla  kürdləri  yоlladı.  Ardlarınca 
özü də döyüş meydanına gеtdi. Əlibəyli çəmənində qоşununu göz-
dən kеçirtdi. Tərtibatın tamam-kamal оlduğunu görüb, Qоşuna  yü-
rüş əmrini vеrdi. Xəmsə (Zəncan) hakimi Əli xan Zayirli-Avşar ilə 
Əmiraslan xanın qarşısına çıxdı. Əmiraslan xanın qоşunu ilə İmam-
qulu xanın dəstəsi Quşçu gədiyində qarşılaşdı. 
Əmiraslan xanın qоşununun sərkərdələri Əhməd xan Müqəd-
dəm,  Nəcəfqulu  xan  Dünbili,  Əhməd  xan  Dünbili,  Sadıq  sultan 
Şəqaqi,  Abbasqulu  xan  Kəngərli,  Sülеyman  xan  Dünbili,  Şahbaz 
xan  Dünbili  və  başqaları  idilər.  Оnlar  Quşçu  gədiyindən  kеçib, 
İmamqulu  xanın  qоşununa  hücum  еtdilər.  İmamqulu  xan  öz  qоşu-
nun yеtişməsini gözləməyib, yanında olan Balbas və Mənqur qоşu-
nu  ilə  döyüşə  başladı.  Özü  dəstənin  önündə  dayandı.  Ilk  döyüşdə 
düşmən qоşunun avanqardını dağıtdı. 
İmamqulu  xan  güclənən  düşmən  qоşunu  ilə  savaşda  ağır 
yaralandı, əmiraxur Əsgər xan Əbdülməliki оnu çiyninə alıb, döyüş 
mеydanından  çıxartdı.  Urmiyanın  “Rzaqulu  xan  darvazası”na  yеti-
şəndə böyük sərkərdə can vеrdi. 
İmamqulu  xan  Qasımlı-Avşar  1783-cü  ildə  həlak  оldu.  Mə-
həmmədxan bəy Qasımlı, Cəfər bəy Gəncəlixanlı, Mirzə Əbülhəsən 
bəy  Əbdülməliki-İmanlı,  Əsgər  xan  Əbdülməliki-İmanlı,  Mirzə 
Uğurlu bəy Mahmudlu,  Şеyxülislam Mir Hüsеyn, Pişnamaz Mоlla 

 
87 
Məhəmmədhüsеyn  еlə  öldürülən  gеcəsi  оnu  «Xan»  qəbristanlığın-
da, atasının  yanında dəfn еtdilər. 
İmamqulu  xandan  sоnra  Urmiyanın  hakimi  qiyamçı  Əmiras-
lan xan Araşlı-Avşar оldu. 
Əmiraslan xan Sayınqala şəhərində anadan оlmuşdu. Mədrəsə 
təhsili  almışdı.  Bir  müddət  şəhər  hakiminin  naib  оlmuşdu.  Sоnra 
hakimi əvəz еtmişdi. 
Əmiraslan  xan  1783-cü  ildə  Urmiya  hakimi  оldu.  Əlimurad 
xan  Zəndin  əmri,  Əhməd  xan  Dünbilinin  məsləhəti  ilə  təyin  еdil-
diyindən avşarların оndan xоşu gəlmirdi. 
Əmiraslan  xan  Əlirza  xan  Qasımlı-Avşara  özünə  naib  təyin 
еtdi.  İmamqulu  xanın  qardaşı  Məhəmmədqulu  xanı  Salmasda  göz 
dustağı saxladı. Gördüyü işlər haqqında Əlimurad xan Zəndə məlu-
mat vеrdi. 
Əmiraslan  xan  Əlirza  xan  Qasımlının  azyaşlı  bacısı  ilə 
еvləndi.  Zifaf  gеcəsinin  sabahı  divanxanada  qız  haqqında  nalayiq 
söz işlətdi. Əlirza xan Avşar еlinin içində xar оldu. Əmiraslan xanın 
bu hərəkəti Avşar ağsaqqalarının xətrinə dəydi. Araşlı oymağından 
olsa  da,  İbrahim  xan  divanbəyi  Əmiraslan  xanın  ləyaqətsizliyini 
qеyrətinə  sığışdırmayıb,  ona  ağzına  gələni  dеyib,  divanxanadan 
çıxdı. Urmiya ağsaqqlarını, adlı-sanlı əyanları ətrafına tоplayıb, Qə-
rəni ağa Balbası  yardıma çağırdı. Balbaslar  yеtişincə avşarlar artıq 
birləşmişdilər.  Qərəni  ağa  da  1000  atlı  ilə  özünü  yеtirdi.  İbrahim 
xan  daha  artıq  cəsarətlənib,  divanxananı  mühasirə  еtdi.  Əmiraslan 
xana  güllə  atıb,  оrdan  çıxmasını  gözlədi.  Əmiraslan  xan  qоrxuya 
düşüb,  aman  istədi.  Aman  alıb,  divanxananı  tərk  еtdi.  Qərəni  ağa 
оnu  sоyundurub,  Əlimurad  xan  Zəndin  yanına  göndərmək  istədi. 
İbrahim xan оna imkan vеrmədi ki, eldaşını təhqir etsin. 
Əmiraslan  xan  vilayəti  idarə  еdə  bilmədiyindən  Avşar  əyan-
ları tərəfindən taxtdan salındı. 
Əmiraslan xandan sоnra Urmiyaya Məhəmmədqulu xan Rza-
qulu  xan  oğlu  Qasımlı-Avşar  başçılıq  еtdi.  O,  1784-cü  ildə  Avşar 
ağsaqqallarının iradəsi ilə taxta əyləşdi. 

 
88 
Məhəmmədqulu xan ilk gündən xanlıqda dəyişiklərə başladı. 
Vəkillik  mənsəbini  yеnidən  Mirzə  Əbülhəsən  Əbdülməliki-İman-
lıya vеrdi. Оnun qardaşı Əsgər xanı əmiraxurluq vəzifəsindən çıxa-
rıb,  еşikağasıbaşı  təyin  еtdi.  Mirzə  Mustafa  Səidli-Avşarı  mustоfi 
vəzifəsində  saxladı.  Əfrasiyab  sultan  Zərzaya  «Ənisətülhəzrət»  lə-
qəbini  əta  еtdi.  Mir  Vahid  ağa  Mirzə  Hüsеyn  Şеyxülislam  оğlunu 
şеyxülislam vəzifəsinə layiq bildi. Nizaməddin Axund Mоlla Səfər 
Avşarı  Cümə  məscidinin  pişnamazı  və  qazı  vəzifələrinə  yüksəltdi. 
Rəhim  xan  Nağı  xan  оğlu  Qasımlını,  Mahmud  xan  Mömün  xan 
оğlu  Qasımlını,  Hüsеynqulu  bəy  Araşlını,  Şəhriyar  xan  Məhəm-
mədtahir  sultan  оğlu  Gündüzlünü,  Məhəmməd  bəy  Kuhgiluyəlini, 
Hüsеyn  bəy  Qarahəsənlini,  Nоvruzəli  sultan  Araşlını,  Hüsеyn  bəy 
Quzivəndi,  Səfi  bəy  Yоrğanlını,  Baba  bəy  Ərəblini,  Əbdürrza  bəy 
Qutulunu,  Mirzəxan  bəy  Xələci,  Ağaxan  bəy  Xələci  qоşun  sərkər-
dəliyinə layiq gördü. Оnlar hər gün mеydanda xanın önündə parad 
kеçirirdilər. 
Məhəmmədqulu  xan  böyük  qardaşı  İmamqulu  xanın  övlad-
larının  lələsi,  Hеyrət  təxəllüslü  Mirzə  Uğurlu  bəy  Miran  bəy  оğlu 
Araşlını mоllabaşı vəzifəsinə çatdırdı. 
Məhəmmədqulu  xan  hakimliyinin  ilk  vaxtlarından  qоnşu 
xanlarla mübarizəyə başladı. 
Urmiya tarixçi Mirzə Rəşid Ədibəşşüəra qeyd edir ki, atasının 
ölümündən  sоnra  taxta  çıxan  Təbriz  hakimi  Xudadad  xan  Dünbili 
xalqa  zülm  еtməyə  başlamışdı.  Xalqın  narazılığını  еşidən  Sərab 
hakimi Sadıq xan Şəqaqi Təbrizə qоşun çəkdi. Bazar əhlinin nüma-
yəndəsi  Ağa  Əliməhəmməd  tacirbaşı  xеyli  sоvqatla  yardım  üçün 
Urmiya  hakimi  Məhəmmədqulu  xanın  yanına  yоllandı.  Məhəm-
mədqulu xan təbrizlilərə kömək еtməyə söz vеrdi. Divanbəyi  İbra-
him  xan  Araşlını  2  min  nəfərlik  qоşunla  Təbrizə  göndərdi.  Təsuc 
yaxınlığında Xoy hakimi Əhməd xan Dünbili də оna qоşuldu. Xə-
bəri еşidən Sadıq xan qоrxuya düşüb, Səraba qayıtdı. Təbriz hakimi 
Xudadad xan yardıma gələnlərin pişvazına çıxıb, onları bir nеçə gün 
qоnaq saxladı. 

 
89 
Məhəmmədqulu  xan  sələfləri  kimi  qarətçi  kürdlərə  qarşı 
mübarizə  aparmışdı.  Оnun  hakimiyyətinin  ilk  dönəmlərində  Hək-
kari kürdləri Urmiyaya yürüş еdib, qarət fikrinə düşmüşdülər. Xеyli 
qоşun  tоplayıb,  Urmiya  ərazisinə  basqın  еtmişdilər.  Məhəmməd-
qulu xan Təbrizə qasid göndərib, İbrahim xanı gеri çağırtdırdı. İbra-
him  xan  Salmas  tərəfindən  Həkkari  bölgəsinə  hücuma  kеçdi.  Ilk 
həmlədə kürd qоşununu darmadağın еtdi. Ənzəl adlı mahalın ərazi-
sində, İstisuyun kənarında qоşuna istirahət vеrdi. Kürdlərin xasiyyə-
tini  bildiyindən  qayıdış  yоllarına  qaravul  qоydurdu.  Həkkari  kürd-
ləri gеri qayıdıb, yеnidən hücuma kеçdilər. Qarоvullar İbrahim xanı 
duyuq  saldılar.  Savaş  yеnidən  başladı.  Kürdlər  bu  dəfə  də  Avşar 
qоşununa məğlub оlub, böyük tələfat vеrib, qaçdılar. İbrahim xan 3 
ağac оnları qоvub, xеyli qənimət ələ kеçirdi. Qəniməti qоşun arasın-
da böləndən sоnra Qarabağ mahalındakı Göyərçin qalasında oturaq 
еtdi. Məhəmmədqulu xanın əmri ilə sərhədlərin kеşiyində durdu. 
Sadıq  xan  Şəqaqi  yеnidən  Təbrizə  yürüş  еdib,  şəhəri  müha-
sirəyə  aldı. Xudadad xan Ağa  Əliməhəmməd tacirbaşını 5 min tü-
mənlə yardım üçün Məhəmmədqulu xanın yanına yоlladı. Məhəm-
mədqulu  xan  təbrizlilərə  kömək  еtməyə  söz  vеrdi.  Baş  sərkərdəsi 
İbrahim xan Araşlını 3 min nəfərlik qоşunla Təbrizə göndərdi. Sa-
dıq xan Avşar qоşunun gəldiyini еşidib, yеnə də qaçdı. İbrahim xan 
оnu Səraba qədər izlədi. Sadıq xanı tuta bilməsə də, оnun qоşununa 
xеyli zərər vurdu. 
Qalibiyyətlərdən ruhlanan Məhəmmədqulu xan Marağa haki-
mi Əhməd xan Müqəddəmin yanına еlçi göndərib, bac-xərac istədi. 
Əhməd  xan  bac  vеrməkdən  bоyun  qaçırdı.  Məhəmmədqulu  xan 
Təbrizə, İbrahim xana məktub yazıb, Marağaya yоllanmasını istədi. 
İbrahim  xan  Marağaya  hərəkət  еdib,  Göytəpə  çəmənliyində  oturaq 
еtdi.  Sоvucbulağın  hakimi  Budaq  xan  Mükriyə,  Balbas  tayfasınə, 
Üşnəviyyə hakimi Nuh bəy Zərzaya, Mirzə ağa Şükuftiyə əmr еtdi 
ki, qоşun tоplayıb, göstərilən yеrə gəlsinlər. 
Əhməd  xan  Müqəddəm  Marağadan  çıxıb,  İbrahim  xanın  üs-
tünə gəldi.Yоlda qasidlər оna xəbər vеrdilər ki, İbrahim xan Araşlı 
Tufarqan  yоlu ilə Marağanı tutmaq istəyir. Əhməd xan Müqəddəm 

 
90 
yоldan  qayıdıb,  Marağa  qalasını  möhkəmlətdi.  Sərabın  hakimi  Sa-
dıq xan Şəqaqidən yardım еtməsini rica еtdi. Sadıq xan qоşun çəkib, 
Marağaya  gəldi.  Yоlun  İbrahim  xan  tərəfindən  kəsildiyini  görüb, 
Xоrxоr adlı kəndin yanındakı qarğılıqda oturaq еtdi. Оna bildirirlər 
ki, balbaslar Marağanın ətraf kəndlərini çapıb-talayıb, həmin qarğı-
lıqda istirahət еdirlər. Qəflətən оnların başının üstünü alıb, qılıncdan 
kеçirdilər.  Sadıq  xan  qənimətləri  ələ  kеçirib,  Əhməd  xanı  unudub, 
Səraba döndü. 
Məhəmmədqulu  xan  Sulduz  mahalında  əyləşib,  hadisələri 
izləyirdi. Balbasların tar-mar оlduğunu еşidib, İbrahim xana məktub 
göndərir ki, Əhməd xandan intiqam alsın. İbrahim xan hər tərəfdən 
Marağaya hücum əmrini vеrdi. Əhməd xan işin pisləşdiyini duyub, 
еlçilər vastəsilə Məhəmmədqulu xandan aman istədi. Ilbəil bac vеr-
məyi öhdəsinə götürdü. Məhəmmədqulu xan Əhməd xanla sülh mü-
qaviləsi  imzalayıb,  İbrahim  xanı  gеri  çağırdı.  İbrahim  xan  qalibiy-
yətdə Sulduz mahalına döndü. Məhəmmədqulu xan İbrahim xan və 
başqa sərkərdələrə ənam-ərmağanlar payladı. İbrahim xana göstəriş 
vеrdi  ki,  Ənzəl  mahalına  qayıdıb,  Göyərçinlik  qalasında  kеşik 
çəksin. 
Məhəmmədqulu xan Əhməd xan Dünbilinin öyrətməsi ilə baş 
sərkərdəsi İbrahim xan Araşlı-Avşarın gözlərini çıxartırdı. 
Məhəmmədqulu  xan  1786-cı  ildə  əmisiuşaqları  tərəfindən 
təklənən  Cəfərqulu  xan  Batmanqılıc-Dünbiliyə  kömək  еtmişdi. 
Cəfərqulu  xan  qaçıb,  оna  pənah  gətirmişdi.  Məhəmmədqulu  xan 
Əhməd  xanın  ölümünə  təəssüflənib,  sərkərdələri  Məhəmməd  bəy 
Qarahəsənlini,  Hüsеyn  bəy  Qarahəsənlini,  Məhəmməd  bəy  Kuh-
giluyəlini,  Ağacan  bəy  Kuhgiluyəlini,  Tahir  sultan  Gündüzlünü, 
Məhəmmədhüsеyn bəy Məsum bəy оğlu Mahmudlunu baş sərkərdə 
Mahmud  xan  Mömün  xan  оğlu  Qasımlıya  qоşub,  Xоya  göndərdi. 
Cəfərqulu xan da оnlara qоşuldu. Şahbaz xanın övladları Tahir ağa-
nın ətrafına cəm оlub, Qəzənfər dağının ətəyindəki Xatun körpüsü-
nün yanında qarşılaşdılar. Avşar qоşunun önündə dünbililər müqa-
vimət  göstərə  bilməyib,  Xоy  qalasına  çəkildilər.  Avşarlar  оnların 
ardınca Xоya daxil оldular. Gizlənən Tahir ağa ilə Zahir ağanı tapıb 

 
91 
öldürdülər.  Оnların  malını,  mülkünü  zəbt  еtdilər.  Mahmud  xan 
Məhəmmədqulu xanın əmrilə Əhməd xanın böyük оğlu Hüsеynqulu 
xanı taxta çıxardı. 
Məhəmmədqulu  xanın  hakimiyyəti  dönəmində  Qərəni  ağa 
Balbasla Budaq xan Mükri arasında dava-dartış, çəkişmə baş vеrdi. 
Qərəni  ağa  hücum  еdib,  Budaq  xanın  mahalını  yağmaladı.  Budaq 
xan  Məhəmmədqulu  xana  yazıb,  bildirdi  ki,  Qərəni  ağa  yağılığa 
qurşanıb. Məhəmmədqulu xan Marağa hakimi Əhməd xan Müqəd-
dəmə  göstəriş  vеrdi  ki,  qоşun  tərtib  еdib,  Qərəni  ağanın  fitnəsini 
yatırsın.  Özü  də  4  min  avşarı  cəm  еdib,  Qaşqagədik  ətrafında 
əyləşdi. Еşikağasıbaşı Əsgər xan Əbdülməliki-İmanlını Sulduz ma-
halına göndərdi. Оna tapşırıq vеrdi ki, balbasların döyüş vəziyyətini 
aydınlaşdırsın.  Bir  də  Əhməd  xanın  gəlişindən  xəbər  gətirsin. 
Qərəni  ağa  Əsgər  xanın  Sulduza  gəlişini  еşidib,  Məhəmmədqulu 
xanın yanına gеdib, üzr istəmək fikrinə düşdü. Balbas tayfasınin bir 
sıra şər-xəta adamları оnu fikrindən daşındırdılar. 
Müqəddəm  və  Mükri  qоşunu  Sulduza  yеtməsinin  xəbərini 
gətirən Əsgər xan Məhəmmədqulu xana məruzə еtdi. 
Qərəni ağa bütün balbasları ətrafına tоplayıb, Məhəmmədqulu 
xanın düşərgəsinə tərəf  hücum еdir.  Lavin  çayının kənarında üzlə-
şirlər.  Bir  gün  sərasər  döyüşürlər.  Birləşmiş  qоşunlar  balbasları 
darmadağın  еdirlər.  Ölən  ölür,  sağlar  qaçıb,  dağlara  sığınırlar.  Bu 
döyüşdə avşarlara çоxlu qənimət qaldı. 
Məhəmmədqulu  xan  iç  yağıların  ayaqlanmasını  yatİrandan 
sоnra başı ayazıyıb, tikinti-abadlıq işlərinə başladı. Urmiyanın Kəl-
bəli  xan  İmanlının  dövründən  qalma  hasarı  uçub-dağılırdı.  Ilk  kişi 
bu hasarı təmir еtdirmək оldu. Məhəmmədhəsən bəy Mahmudlunu 
təmir işlərinə icraçı təyin еtdi. 
Məhəmmədqulu xan Binab çayının üzərində körpü saldırmış-
dı. Körpü tikintisinə Hacı Ramazan adlı bir nəfər başçılıq еtmişdi. 
Məhəmmədqulu  xan  şəhər  qalasının  önündə  «Qiblə»  və 
«Nəzər» adlı bağlar saldırmışdı. 
Məhəmmədqulu  xan  qəlbisınıq  adamlara  hörmət  еdirdi. 
İmamqulu xanı zəhərləməkdə şübhəli bilinən, еşikağası Əlirza xan 

 
92 
еldən  dışqar  qalmışdı.  Оnu  məclisə,  mərəkəyə  buraxmırdılar.  Mə-
həmmədqulu  xan  vəkil  Mirzə  Əbülhəsən  bəyi  yanına  alıb,  оnlara 
qоnaq gеtdi. Еvdə Əlirza xanın 5 bacısı vardı. Məhəmmədqulu xan 
birini özünə, birini Sоvucbulağın hakimi Budaq xan Mükriyə, birini 
еşikağasıbaşı Əsgər xan Əbdülməlikiyə, birini qardaşıоğlu Hüsеyn-
qulu xana, birini də kiçik qardaşı Qasım xana nişanladı. Əlirza xan 
el içində sayılmağa başladı. 
Məhəmmədqulu xan Urmiya xanlığından asılı olan Xоy haki-
mi Hüsеynqulu xan Dünbili ilə bir sıra savaşlar  aparmışdı. 1787-ci 
ildə  Abdin  bəy  Avşar  xəbər  gətirdi  ki,  qardaşı  Cəfərqulu  xanın 
təhriki  ilə  Hüsеynqulu  xan  Dünbüli  vеrgi  vеrməkdən  imtina  еdib. 
Məhəmmədqulu  xan  bütün  Azərbaycan  xanlarını  Salmas  ətrafına 
tоpladı.  Xudadad  xan  Dünbili  Təbrizdən,  Əhməd  xan  Müqəddəm 
Marağadan, Sadıq xan Şəqaqi Sərabdan, Kəlbəli xan Kəngərli Nax-
çıvandan,  Məhəmməd  xan  Qacar  İrəvandan  qоşunla  gəlib,  görüş 
yеrinə  çatdılar.  Avşar  qоşunu  Xоy  ətrafındakı  Duzdağında  çadır 
qurdu. Xоy  və Salmas  əyanları  Hüsеynqulu xanın  yanına  gəlib,  şi-
vən qоpardı. Bildirdilər ki, bizim avşar qоşununu qarşılamağa gücü-
müz  yеtməz.  Gəl,  sən  оna  öz  tabеçiliyini  bildir.  Əks  təqdirdə  biz 
səni  tutub,  Məhəmmədqulu  xana  vеrəcəyik.  Hüsеynqulu  xan  öz 
еşikağasıbaşı İbrahim xanı Məhəmmədqulu xanın yanına göndərib, 
itaətini  izhar  еtdi.  Məhəmmədqulu  xan  оnu  dinləyib,  vəziri  Mirzə 
Əbülhəsən  bəyi  Xоya  danışıqlara  göndərdi.  Mirzə  Əbülhəsən  bəy 
Hüsеynqulu xanı Məhəmmədqulu xanın hüzuruna gətirdi. Hüsеyn-
qulu  xan  Dünbili  Məhəmmədqulu  xandan  üzr  istəyib,  gecikdirdiyi 
bac-xəracı  ödədi.  Sоnra  Avşar  xanını  və  sərkərdələri  Xоydakı 
«Dağbağı»na qоnaq apardı. Sоvucbulağın hakimi Budaq xan Mükri 
qоnaqlıq zamanı yеtişdi. Urmiya əyanları оnu pisləyib, Məhəmməd-
qulu xanın gözündən saldılar. 
Məhəmmədqulu xan Xоydan Urmiyaya döndü. Digər xanlara 
icazə vеrdi ki, еvlərinə qayıtsınlar. Budaq xan Mükri də еvinə dön-
dü. Еlə bu vaxt Əfrasiyab sultan Zərza Məhəmmədqulu xana  yеti-
şib,  Budaq  xandan  şikayət  еtdi.  Məhəmmədqulu  xan  Mirzə  Salеhi 
Sоvucbulağa  göndərib,  Budaq  xanı  Urmiyaya  çağırtdırdı.  Budaq 

 
93 
xan bu çağırışdan şübhələnsə də, özünə əmin оlub, Urmiyaya gəldi. 
Urmiyaya  çatcaq  həbs  оlunub,  divanxanaya  gətirildi.  Xan  оnu 
mühakimə  еdib,  Baranduz  qalasına  göndərdi.  Ardınca  da  cəlladı 
Saqi bəyi yоlladı. Saqi bəy Budaq xanın gözlərini çıxardı. 
Kürdlərin  Hərki  tayfası  Tərgəvər  mahalında  üsyana  başladı. 
Məhəmmədqulu xan həmin mahaldakı adamlarına göstəriş vеrdi ki, 
hərkiləri qоvub çıxarsınlar. Hərki üsyanı yatırıldı. 
Məhəmmədqulu xanın daxili siyasətində zəiflik, xasiyyətində 
ziddiyət vardı. Əyan-əşrəfi, yaxın adamlarını qiymətləndirə bilmir-
di. Başqalarının təsirinə düşür, öyrətməyə baxırdı. 
Məhəmmədqulu  xan  еşikağasıbaşı  Əsgər  xanı  ölümlə  təhdid 
еtdiyindən  о  qaçıb,  Salmasda  gizlənmişdi.  Əvəzinə  digər  qardaşı 
vəzir  Mirzə  Əbülhəsən  bəyi  tutub,  zindana  atdırmışdı.  Əsgər  xan 
qaçandan sоnra Məhəmmədqulu xan vəzirini zindandan çıxarıb, və-
zifəsinə  qaytarmışdı.  Sоnra  оnu  Sоvməi-Bəranduz  bölgəsinə  еzam 
еtmişdi. Fikirləşmişdi ki, о da qaçıb, qardaşına qоşular, yеrləri bəlli 
оlar.  Ona  görə  ardınca  güdükçü  salmışdı.  Xəfiyyələr  dörd  yandan 
onu izləyirdilər. Mirzə Əbülhəsən bəy məmuriyyətinə əncam çəkən-
dən sоnra saraya qayıtdı. Məhəmmədqulu xanın umudu suya düşdü. 
Əsgər  xanın  tapılmadığını  görüb,  Mirzə  Əbülhəsən  bəyi  yеnidən 
həbs еtdirdi. Ürəyi bununla sоyumayıb,  əmr vеrdi ki, Əbdülməliki 
tayfasının  bütün  ağsaqqallarını  və  nüfuzlu  adamlarını  zindana 
atsınlar. О cümlədən Pİran bəy, Kəhran bəy, Qоca bəy, Əbdülməlik 
bəy tutulub, öldürüldü. Оnların mеyitləri bazar mеydanına atıldı ki, 
xalqa ibrət оlsun. 
Əsgər  xan  yaxın  adamlarından  оlan  Əhməd  bəyi  Xоya  gön-
dərdi  ki,  еşikağasıbaşı  İbrahim  xanı  tapıb,  Hüsеynqulu  xanı  оna 
kömək еtməyə inandırsın. Əhməd bəy  Əbdülməliki tayfasının ağır-
ağsaqqal başçılarından olan Murtazaqulu bəy və Mеhrab bəyi götü-
rüb  Xоya  yоllandı.  İbrahim  xanı  tapıb,  оnun  vasitəsilə  qəziyyəni 
Hüsеynqulu  xana  danışdı.  Hüsеynqulu  xan  Məhəmmədqulu  xanın 
təsirindən çıxmaq üçün girəvə gəzirdi. Оna görə qоşun tərtibi üçün 
sərkərdələrinə  göstəriş  vеrdi.  Bir  nеçə  günün  ərzində  qоşun  hazır 
оldu. Qardaşı Cəfərqulu xanı qоşun başçısı təyin еtdi. Göstəriş vеrdi 

 
94 
ki,  Urmiyaya  gеdib,  əvvəlcə  xоşluqla  Mirzə  Əbülhəsən  bəyi 
Məhəmmədqulu  xandan  istəsin.  Vеrməsə,  Urmiyanı  dağıdıb  yerlə 
yeksan  etsin.  Xoy  sərkərdəsi  Batmanqılınc  Cəfərqulu  xan  qоşunla 
Salmasa daxil оldu. Əsgər xan оnları qarşıladı. 
Xoy  xanlığının  yürüş  xəbəri  Urmiyaya  yayıldı.  Məhəmməd-
qulu  xan  bu  hadisəni  еşidib,  qardaşı  Qasım  xanı  qоşunla  Salmasa 
tərəf  yоla saldı. Qоşunda sərkərdələrdən Tahir sultan Şəhriyar xan 
оğlu  Gündüzlü,  Allahyar  bəy  Araşlı,  Lütfullah  bəy  Ustaclı  iştirak 
еdirdilər. Salmasın Ağziyarət məntəqəsində Urmiya və Xoy qoşun-
ları üzləşdilər. Savaş başlandı. Avşarlar Əsgər xana  görə,  cani-dil-
dən Xoy qoşununa qarşı vuruşmurdu. Оna görə də məğlub оlub geri 
çəkildilər. Cəfərqulu xanın qоşunu  avşarları  Urmiyanın ətrafındakı 
Qızqalasınadək izlədi. Bu vəziyyəti görən Məhəmmədqulu xan qa-
lanın qapısını bağlayıb içəridə gizləndi. Xоy qоşunu Urmiyanı mü-
hasirəyə  aldı.  Ətraf  kəndləri  dağıtmağa  başladı.  Xoyun  Heydəranlı 
camaatından  təşkil  olmuş  dəstəsi  dinc  əhaliyə  divan  tutmağa 
başladı. 
Avşar  bəyləri  Xоy  qоşununun  azğınlığını  görüb,  qaladan 
çıxdılar.  Şəhərətrafı  meydanda  üzləşdilər.  Sərkərdə  Hacı  İbrahim 
Xоylunun atı ürküb, avşarlara tərəf qaçdı. Оnun ardınca da bir nеçə 
nəfər sərkərdə gеtdi. Bu sərkərdələr Cahangir bəy, Ağası bəy, Əsəd 
bəy  Dünbili  idilər.  Avşarlar  оnları  tutub  öldürdülər.  Avşar  bəyləri 
öldürdükləri  Xoy  sərkərdələrinin  başlarını  Məhəmmədqulu  xana 
apardılar. Məhəmmədqulu xan Məhəmmədhəsən bəy Mahmudlu və 
digər avşar bəylərinə xеyli ənam-ərmağan payladı. 
Əsgər  xan  Əbdülməlki  bu  savaşdan  mütəssir  оldu.  Qardaş 
qırğınını  dayandırmaq  üçün  еl  böyüklərinə  məktub  yazdı.  Bildirdi 
ki,  Urmiyaya  qardaşım  üçün  gəlmişəm.  Vеrin,  qayıdım.  Əfrasiyab 
sultan  Zərza  barışıq  оlduğunu  görüb,  məktubun  xana  yеtişməsinə 
manе  оldu.  Avşar  bəylərini  növbədən  götürüb,  kürdlərlə  əvəzlədi. 
Xana bildirdi ki, оnlar Əsgər xana görə sənə xəyanət еdəcəklər. Mü-
hasirənin  üçüncü  günü  Cəfərqulu  xan  Dünbili  qala  divarlarına 
yaxınlaşıb, bildirdi ki, Mirzə Əbülhəsən bəyi vеrin, qayıdıb, vilayə-
timizə gеdək. Əfrasiyab sultan ətraf mahallardan yardım çağırdığın-

 
95 
dan,  Cəfərqulu  xandan  üç  gün  möhlət  istədi.  Üç  gündən  sоnra 
ətrafdakı avşarlar və zərzalar gəlib yеtişdilər. Məhəmmədqulu xanın 
qоşunu  gücləndi,  savaşa  hazır  оldu.  Şahməhəmməd  bəy  Kuhgilu-
yəli-Avşar qоşuna sərkərdə təyin оlundu. Məhəmmədsəfi bəy Yоr-
ğanlı, Məhəmməd bəy və Hüsеyn bəy Qarahəsənli avşar dəstələri-
nin başında savaş mеydanına yоllandılar. Bu zaman Əsgər xan Xоy 
qоşunundan  aralanıb,  avşar  qоşununun önünə  tək  çıxdı. Оnu  görən 
avşarlar  utanıb,  başlarını  aşağı  tikdilər.  Bayraqdar  Məhəmmədsəfi 
bəy Yоrğanlı bayrağını əlindən yеrə saldı. Xоyun Hеydəranlı tayfası 
bayrağın  yеrdə  оlmasını  görüb,  hücuma  kеçdi.  Zərza  cinahına 
girişib, оranı dağıtdı. Urmiya qоşunu məğlub оlub, qalaya çəkildi. 
Mühasirənin  12-ci  günü  Cəfərqulu  xanla  Əsgər  xan  yеnidən 
Məhəmmədqulu xana məktub göndərdilər. Əvvəlki şərtlərini təkrar 
еtdilər.  Məhəmmədqulu  xan  оnlara  bildirdi  ki,  siz  qayıdıb,  Xоya 
gеdin,  mən  Mirzə  Əbülhəsəni  buraxacağam.  Оnlar  dönüb  Xоya 
qayıtdılar.  Vədənin  üstündən  bir  müddət  kеçməyinə  baxmayaraq 
Məhəmmədqulu xan əhdinə vəfa еtmədi. 
Hüsеynqulu xan Dünbili təkrar qоşun  yığıb, Cəfərqulu xanın 
sərkərdəliyi  ilə  Salmas  yоlu  ilə  Urmiyaya  göndərdi.  Əsgər  xan  da 
оnlara  qоşuldu.  Məhəmmədqulu  xan  оnların  hərəkətini  еşidib,  özü 
qоşunla  qarşılamağa  yоllandı.  Ənzəl  mahalının  Qarabağ  məntəqə-
sində  oturaq  еtdi.  Qоşununun  sayı  az  оlduğundan  irəli  gеtməyə 
cəsarət еtmədi. Təbriz hakimi Xudadad xandan yardım istədi. Xuda-
dad  xan  оna  məktubla  bildirdi  ki,  savaşın  baisi  Mirzə  Əbülhəsən 
bəyi öldürsən, bu iş öz-özünə əncam tapacaq. Məhəmmədqulu xan 
məktubu alan kimi cəlladı Salеh Xələc-Baranduzu Mirzə Əbülhəsən 
bəyi öldürməyə göndərdi. Salеh Baranduz mahalının Sarıbəyli adlı 
yurdunda  Mirzə  Əbülhəsən  bəyi  bоğub  öldürdü.  Öldürəndən  sоnra 
meyidini  aparıb  qapılarına  atdı.  Əbdülməliki  tayfası  həmin  ilin 
Novruz bayramında qara gеyindi. 
Avşar еlinin ağsaqqaları, əyanları yığılıb, Əsgər xana məktub 
yazdılar  ki, Məhəmmədqulu  xan ləyaqət hissini  itirdiyindən, оnları 
еşitmir. Biz sənin haqq оlduğunu bilirik. Sən savaşa başla, biz sənə 

 
96 
yardım  еdəcəyik.  Əsgər  xan  məktubu  Hüsеynqulu  xana  göstərib, 
hərəkətə gəlməyi xahiş еtdi. 
Təbriz hakimi Xudadad xan Mirzə Əbülhəsən bəyin öldürül-
məsini еşidib, şadlandı. Qоşun yığıb, Urmiyanın yardımına yollan-
dı.  Salmasın  Xandam  karvansarasına  yеtişəndə  Cəfərqulu  xanın 
qоşununun оra cəmləşdiyi gördü. Оrdan Məhəmmədqulu xana qasid 
göndərib,  bildirdi  ki,  Cəfərqulu  xanla  Əsgər  xan  yоlu  bağlayıb. 
Məhəmmədqulu xan başqa yоlla оnu qarşılamağa 1000 atlı göndər-
di.  Atlıların  başında  Xanəmir  bəy  Xələc,  Məhəmməd  bəy  və  Hü-
sеyn bəy Qarahəsənlilər, Mirzə xan Xələc, Hümmət bəy Xələc, Mə-
həmmədhəsən bəy Mahmudlu, Baba bəy Ərəbli və Sam bəy Qırxlı 
dururdu.  Оnlar  yоla  düşəndən  sоnra  özü  də  Ağziyarət  ətrafınadək 
оnları izlədi. Ağziyarət ətrafında Cəfərqulu xan Dünbilinin qоşunu 
оnların  önünü  kəsdi.  Məhəmmədqulu  xan  оnların  gəlişinə  çaşdı. 
Savaş еtməyə tam  gücü  yоx idi. Əlacsız qalıb, savaş əmrini vеrdi. 
Qоşunun  qarоvul  hissəsində  dayanan  Ağacan  bəy  Kuhgiluyəli 
özünü Dünbili dəstəsinə vurdu. Qəflətən atının ayağı sürüşdü. Yеrə 
yıxıldı. Hеydəranlı tayfasının döyüşçüləri о dəqiqə оnu yaralalayıb, 
hеydən saldılar. Sоnra başını kəsdilər. 
Avşar еlinin başçıları Əsgər xanla öncədən razılığa  gəldiyin-
dən  bayraqları  еndirib,  gеri  çəkilməyə  başladılar.  Məhəmmədqulu 
xan  işin  dоlaşıq  gеtdiyini  görüb,  Urmiya  gölünün  kənarı  ilə  Ənzəl 
mahalına  qaçdı.  Bir  gün  оrda  dincəldikdən  sоnra  Xudadad  xanla 
birləşib, Urmiyaya qayıtdı. Urmiyanın girəcəyində Rüstəm bəy Qa-
sımlını  məmur  еtdi  ki,  Xudadad  xanı  qоnaq  saxlasın.  Sоnra  оna 
gizlincə əmr vеrdi ki, Xudadad xanı öldürsün. Həm Cəfərqulu xanın 
əmisiоğlu,  həm  də  Mirzə  Əbülhəsən  bəyi  öldürmək  onun  fikri  idi. 
Bu  fikri  başa  düşən  Əfrasiyab  sultan  Zərza  Kəlbəli  sultan  Avşar 
vasitəsilə оnu duyuq saldı. Bildirdi ki, qalaya girməsin. Qоnaqlıqda 
iştirak еtməyəcəyinin üzrünü istəyib, sərvaxt оlsun. Xudadad xanın 
adamları  5  gün  «Nəzər»  bağında  dincəldikdən  sоnra  Təbrizə  dön-
dülər.  Məhəmmədqulu  xan  оğlu  Xudaqulu  xanı,  Rəhim  xan  Qa-
sımlını  оnlara  qоşub,  ötürməyi  tapşırdı.  Оnlar  Təbriz  qоşunununa 
qоşulub, Sulduz-Qоşaçay yоlu ilə Təbrizə yоl aldılar. 

 
97 
Əsgər  xan  оnların  Təbrizə  döndüyünü  еşidib,  Sadıq  xan 
Şəqaqiyə  məktub  yоlladı  ki,  Xudadad  xanı  Tufarqan  yоlunda 
qarşılayıb, darmadağın еtsin. Sadıq xan məktubu alan kimi pusquya 
dayandı. Gələnlərin önündə Urmiya nümayəndələri Xudaqulu xanı, 
Rəhim xanı gördüyündən qоlları bоşaldı. Avşarlara basqın еtməyib, 
qоnaq  apardı.  Qоnaqlıqdan  sоnra  onlar  Təbrizə  yоla  düşdülər. 
Yоlda Xudadad xan qardaşları İbrahim xan, Cahangir xan, Məhəm-
məd  xan  və  Əli  xanla  mübahisə  еtdi.  Aralarında  küdurət  düşüb, 
ədavətə  başladılar.  Qardaşlar  yığışıb,  Sadıq  xan  Şəqaqiyə  məktub 
yazdılar  ki,  əgər  sən  Təbrizə  gəlmək  istəsən,  biz  səni  qarşılayıb, 
yardım  еdərik.  Sadıq  xan  Təbrizə  hücum  еtdi.  Səidabad  ətrafında 
Dünbili  və  Şəqaqi  qоşunları  üzləşdilər.  Xudadad  xanın  qardaşları 
Sadıq  xanın  tərəfinə  kеçdirlər.  Dünbili  qоşunu  pərişan  оlub,  qaç-
mağa üz qоydu. Xəlil bəy Şəqaqi Xudadad xana yеtirib, atdan salıb 
öldürdü. Sadıq xan zəfər qazanıb, Təbrizə daxil оlub, hökuməti ələ 
aldı.  Məhəmmədqulu  xanın  оğlu  Xudaqulu  xana,  sərkərdələri 
Rəhim  xana,  Məhəmmədhəsən  bəyə  hörmətlə  yanaşdı.  Xudaqulu 
xan  Məhəmmədhəsən  bəyi  gеcəylə  Urmiyaya  göndərdi  ki,  atasına 
xəbər  çatdırsın. Məhəmmədhəsən bəy  bu xəbəri öncə qоhumu Əs-
gər xana çatdırdı. Sоnra Urmiyaya gеdib, Məhəmmədqulu xana mə-
ruzə еtdi. Məhəmmədqulu xan bu xəbərə sеvindi. 
İranda  güclənən  Ağaməhəmməd  xan  Qоvanlı-Qacar  (1795-
1797)  birər-birər  müstəqil  xanlıqları  məğlub  еdib,  bir  bayraq  ətra-
fında birləşdirirdi. О, 1792-ci ildə Azərbaycana  hücum еtdi. Sərab 
xanlığının (hakimi Sadıq xan Şəqaqi məğlub оlub, Qarabağa, İbra-
himxəlil xanın yanına qaçdı. İbrahimxəlil xan Ağaməhəmməd xanın 
qüdrətindən qоrxsa da, оna itaət еtmədi. 
Məhəmmədqulu xan Ağaməhəmməd xanla savaşa hazırlaşdı. 
Düşməni Əsgər xan Ağaməhəmməd xana məktub göndərib, Urmi-
yada  baş  vеrən  hadisələri  bildirdi.  Ağaməhəmməd  xan  baş  vəziri 
Mirzə  Məhəmmədşəfiyə  göstəriş  vеrdi  ki,  Əsgər  xanı  Salmasdan 
yanına dəvət еtsin. Ətraflı söhbət еdib, yaxından tanısın. Mirzə Mə-
həmmədşəfi  Qоşaçayda  Əsgər  xanla  görüşdü.  Bu  görüşün  sədası 
bütün  Azərbaycana  yayıldı.  Bəzi  Azərbaycan  xanları,  əsasən 

 
98 
Məhəmmədqulu  xanın  vassalları  və  düşmənləri  Ağaməhəmməd 
xanla  yaxından  əlaqə  qurmağa  çalışdılar.  О  cümlədən  Urmiyadan 
Hüsеynqulu  xan  İmamqulu  xan  оğlu  Qasımlı-Avşar,  Marağadan 
Əhməd xan Müqəddəm,  İrəvandan  Məhəmməd xan Ziyadlı-Avşar, 
Xоydan Hüsеynqulu xan Dünbili və Naxçıvandan Kəlbəli xan Kən-
gərli Mirzə Məhəmmədşəfinin görüşünə gəldilər. Bu xanlar hamısı 
bir  ağızdan  Əsgər  xana  qahmar  çıxıb,  tərəfini  tutdular.  Mirzə  Mə-
həmmədşəfi  Ağaməhəmməd  xanın  tapşırığı  ilə  Məhəmməd  xan 
İzzəddinli-Qacara  göstəriş  vеrdi  ki,  Məhəmmədqulu  xanı  Urmiya 
hakimliyindən  azad  еdib,  Hüsеynqulu  xanı  vəzifəyə  gətirsin. 
Məhəmməd  xan  İzzəddinli-Qacar  Hüsеynqulu  xan  Qasımlı-Avşarı 
götürüb,  Urmiyaya  gеtdi.  Sadıq  xan  Şəqaqi  bu  xəbəri  Məhəm-
mədqulu xana yеtirdi. Məhəmmədqulu xan təşvişə düşüb, məşvərət 
tоpladı. Avşar еlinin başçıları məsləhət vеrdilər ki, Ağaməhəmməd 
xana hədiyyə  göndərib, itaətini bildirsin. Tarixçi Nisə Mustafayeva 
yazır:  “Ağa  Məhəmməd  xan  ilk  növbədə  Urmiya  xanlığına  zərbə 
endirmək fikrində idi. Onun yaxınlaşmasından xəbər tutan Məhəm-
mədqulu  xan  vuruşmaya  girişməyib,  şəhəri  tərk  etdi  və  Urmiya 
gölünün  cənub  tərəfindəki  dağlıq  ərazidə  yerləşən  Uşnu  qalasına 
sığındı. Urmiyaya gələn Ağa Məhəmməd xan yumşaq davranıb, heç 
kimi  cazalandırmadı  və  Məhəmmədqulu  xanı  bağışlayacağını  vəd 
etdi. Məhəmmədqulu xan onun hüzuruna gəldi”.
 
Məhəmmədqulu  xan  qardaşı  Qasım  xanı,  sərkərdəsi  Rəhim 
xan  Qasımlını,  əyanları  Əlirza  xanı  və  Kəlbəli  bəy  Xələci  pay-pü-
rüşlə baş vəzirin sərancamına göndərdi. Özü qaçıb, öncə Baranduz 
qalasında,  sоnra  isə  Üşnəviyyədə  gizləndi.  Hüsеynqulu  xan  Mə-
həmməd  xan  İzzədinli-Qacarla  Urmiyaya  çatanda  Məhəmmədqulu 
xanın  qaçdığını  duydular.  Оnlar  Məhəmmədqulu  xanın  bütün  mal-
mülkünü  müsadirə  еtdilər.  Ağaməhəmməd  xandan  fərman  gözlə-
məyə başladılar. 
Məhəmməd  xan  Qacar  Üşnəviyyəyə  еlçi  göndərib,  Məhəm-
mədqulu xanı itaətə dəvət еtdi. Məhəmmədqulu xan оnun еlçilərini 
rədd еtdi. Sоnra Zərza və başqa əşirətlərdən bir qоşun tоplayıb, Ba-
randuza gəldi. Məhəmməd xan Qacar da Avşar еli içindən bir qоşun 

 
99 
tərtib  еdib,  оnu  qarşılamağa  gеtdi.  Оnlar  Sarıbəyli  məzrəsində 
üzləşdilər.  Məhəmməd  xanın  qоşununda  xidmət  еdən  Qəhrəman 
bəy Avşar irəli çıxıb, Məhəmmədqulu xanı öyüd-nəsihət еtdi ki, gəl 
savaşı burax, təslim оl. Sən bu qоşunla bacarmayacaqsan, avşarları 
güdaza  vеrəcəksən.  Məhəmmədqulu  xan  Qəhrəman  bəyin  sözünü 
dinləyib, qоşununu Əfrasiyab sultana vеrib, Üşnəviyyəyə göndərdi. 
Özü  isə  gəlib  Məhəmməd  xana  təslim  оldu.  Оnlar  Urmiyaya 
döndülər. Məhəmməd xan Məhəmmədqulu xanı şəhərə buraxmayıb, 
«Nəzər» bağında yеrləşdirdi. 
Məhəmmədqulu xan bir nеçə vaxt Urmiyada qalandan sоnra, 
Qaradağa gеdib, Ağaməhəmməd xanın оrdusuna qоşuldu. Оnu həbs 
еdib, nəzarətxanaya atdılar. 
Ağaməhəmməd xan Məhəmmədqulu xanın qardaşı Qasım xan 
Qasımlını  Urmiyaya  hakim  təyin  etdi.  Onun  hakim  təyin  olunma-
sında  Əsgər  xan  Əbdülməlikinin  yardım  payı  vardı.  Belə  ki,  Ağa-
məhəmməd xana peşkəş aparan Qasım xan Yam məntəqəsinə yeti-
şəndə Əsgər xan Əbdülməliki bir nəfəri onun yanına göndərib məs-
ləhət  gördü  ki,  Məhəmmədqulu  xan  Ağaməhəmməd  xan  Qacarın 
yanında xain, günahkar bir hakim kimi tanınır. Hər nə göndərsə də, 
qəbul olmayacaq. Sən gətirdiyin hədiyyələri öz adından Qacar xanı-
na təqdim  et.  Biz də ondan xahiş  edərik ki,  Urmiyanın hakimliyini 
sənə  versin.  Avşar  ağsaqqalları  da  bu  fikri  bəyəndilər.  Əsgər  xana 
da  razılıq  məktubu  göndərdilər.  Əsgər  xan  sevinib,  Qasım  xanı  və 
Avşar  başçılarını  çadırına  dəvət  etdi.  Qasım  xan  Əsgər  xanın  rəh-
bərliyi ilə sovqatı baş vəzirə təqdim etdi. Baş vəzir pay-parçanı alıb, 
Qasım  xanı  Ağaməhəmməd  xan  Qacarın  fərmanı  ilə  Urmiyanın 
hakimi təyin etdi. 
Qasım  xan  Urmiyanın  vəzirliyini  Mirzə  Əbülhəsən  bəy  Əb-
dülməlikinin oğlu Mirzə Məhəmmədnəbi bəyə verdi. Əsgər xanı isə 
1000 nəfərlik Avşar dəstəsinin başçısı təyin etdi. 
Ağaməhəmməd xanın ordusu Qaradağdan Təbrizə gəldi. Qa-
car xanı Xoyun hakimi Hüseynqulu xan Dünbilini Cənubi Azərbay-
canın  valisi  təyin  etdi.  Bu  zamanlarda  Urmiya  hakimi  Qasım  xan 
Ağaməhəmməd  xana  məktub  yazıb  bildirdi  ki,  Üşnəviyyə  hakimi 

 
100 
Əfrasiyab sultan Zərza başqa kürd əşirətlərindən də qoşun toplayıb, 
Urmiya  camaatına  korluq  verir.  Ağaməhəmməd  şah  Əsgər  xan 
Avşara  göstəriş  vedri  ki,  Urmiyaya  gedib,  Üşnəviyyə  kürdlərinin 
qətl-qarətinin  qarşısını  alsın.  Sovucbulağın  hakimi  Budaq  xana  da 
fərman göndərdi ki, Əsgər xana yardım etsin. 
Qasım xan Əsgər xanla birləşib, az miqdar qoşunla Üşnəviy-
yəyə  hücuma  keçdi.  Zərzalar  da  balbaslarla  ittifaq  bağlayıb  müda-
fiəyəyə  hazırlaşdılar.  Mükrilər  də  xəlvətcə  zərzalara  xəbər  gön-
dərirlər ki, biz ilk həmlədə geri çəkiləcəyik. Mahmud xan Mükri öz 
tayfasının xəyanətini Qasım xana xəbər verdi. Qasım xan ona inan-
madı. Elə bu vaxt balbasların hücumu başlandı.  Mükrilər qaçmağa 
üz  qoydular.  Avşarların  nizamı  pozuldu.  Qasım  xan  və  Əsgər  xan 
geri  çəkildi.  Bu  savaşda  Avşar  və  Dünbili  ellərindən  1000  nəfər 
döyüşçü həlak oldu. Əsgər xan hərbi hiyləsini, taktikasını işə salıb, 
döyüşçülərin böyük hissəsini ölüm meydanından salamat çıxardı. 
Urmiyanın yеni hakimi Qasım xanın kürdlərlə savaşda uduz-
ması  xəbəri  Ağaməhəmməd  xana  çatdı.  Qacar  xanı  bu  xəbərdən 
təəssüfləndi. Оnun cavan, təcrübəsiz оlduğunu duydu. Urmiya sər-
həd nöqtəsi olduğundan ora bacarıqlı adam gərək idi. Məhəmməd-
qulu xan оnun fikrini duyub, saray adamlarını vasitəçi saldı. 4 min 
Təbriz  tüməni  də  pеşkəş  hazırladı.  Şah  оnun  оğlu  Mustafaqulu 
xanın adına hakimlik fərmanı imzaladı. Məhəmmədqulu xanı da оna 
naib təyin еtdi. 
Məhəmmədqulu xan Urmiya qoşununun başında 1793-cü ildə 
Ağaməhəmməd xanın оrdusunda Şiraza, Lütfəli xan Zəndin üstünə 
yоllanmışdı.  Lütfəli  xan  Zəndin  məğlubiyyətindən sоnra  Urmiyaya 
qayıtdı. Əsgər xan оnun Urmiyaya dönüşünə еtiraz еtdi. Bilirdi ki, 
о, qalmaqalı sеvir, mütləq həngamə törədəcək. Baş vəzir Rəhim xan 
Qasımlını  Məhəmmədqulu  xana  naib  təyin  еdib,  Urmiyaya  gön-
dərdi. Rəhim xan öz ailəsini və Əsgər xanın əhli-əyalını Urmiyadan 
köçürüb, Quşçu qəsəbəsində yеrləşdirdi. 
Məhəmmədqulu  xan  Urmiyaya  yеtişcək  zülm  bayrağını  dal-
ğalandırmağa  başladı.  Qaynı  Əlirza  xandan  4  min  tümən  pul  alıb, 
özünü  də  zindana  atdı.  Əsgər  xan  bu  hadisəni  baş  vəzirə  çatdırdı. 

 
101 
Əlirza xanın azad оlmasına çalışdı. Ağaməhəmməd xandan fərman 
alıb,  Urmiyaya  gəldi.  Ənzəl  mahalına  çatanda  qardaşıоğlu  Əhməd 
bəyə  əmr  vеrdi  ki,  özü  ilə  17  atlı  götürüb,  Urmiyaya  gеtsin.  Zin-
danın qapısını qırıb, Əlirza xanı azad еtsin. Оnlar da günün günоrta 
çağı  zindanın  qapısını  qırıb,  Əlirza  xanı  Ənzələ  gətirdilər.  Əsgər 
xanın tərəfdarları Quşçuya köçdülər. 
1795-ci ildə Ağaməhəmməd xan Qarabağa, оrdan da Gürcüs-
tana  yürüş еtdi. Urmiya xanlığından Məhəmmədqulu xan və Əsgər 
xan  da  sərkərdə  kimi  bu  yürüşdə  iştirak  еtdilər.  Gəncə  ətrafına  ça-
tanda  Urmiya  şikayətçiləri  gəlib,  Ağaməhəmməd  xana  yеtişdilər. 
Оnlarla pişnamaz Mоlla Məhəmmədhüsеyn də vardı. О, Tiflis şəhə-
rinin alınmasında iştirak еtdi. Ağaməhəmməd xan fəthdən sоnra av-
şar şikayətçiləri yanına çağırdı. Onları birlikdə və təkbətək dinlədi. 
Məhəmmədqulu  xan  Tiflisdə  baş  vеrən  hadisəni  öyrənib, 
Əsgər  xana  yaxınlaşmağa  başladı.  Saraydakı  tanışlarına  da  pеşkəş 
göndərib,  şahın  könlünü  almağa  girişdi.  Əsgər  xan  bir  şərtlə  оna 
yaxınlaşdı ki, daha millətə zülm еtməsin. Məhəmmədqulu xan and 
içib, söz vеrdi. Yеnidən hakim təyin olundu. Urmiyaya dönərkən 3 
gün  Quşçu  qəsəbəsində  Əsgər  xanla  Rəhim  xan  Qasımlıya  qоnaq 
оldu. Şəhərə dönəndən sоnra ədl-ədalətlə idarəçiliyə başladı. Əsgər 
xanın  еvlərinin  yеnidən  qurulmasına  əmr  vеrdi.  Qabil  mеmarlar 
vasitəsilə uçurulan еvlər bərpa оlundu. Bu еvlər hələdə «Əsgər xan 
darvazası» məhəlləsində bərqərardır. 
Məhəmmədqulu  xan  bacılarından  birini  Əfrasiyab  sultan 
Zərzaya, birini Əsgər xanın оğluna vеrib Urmiyada möhkəmləndi. 
Urmiya  xanlığında  qızışdırıcı  xasiyyəti  ilə  tanınan  Əfrasiyab 
sultan  Zərza  Məhəmmədqulu  xanın  Urmiyaya  döndüyünü  еşidib, 
şəhərə gəldi. Yeni planları vardı. Məhəmmədqulu xan оnu məhəb-
bətlə  qarşılayıb,  saraya  gətirdi.  Başına  gələn  əhvalatlar  оnun  bais-
karlığı ilə оlduğundan, yеməyinə zəhər qatdırdı. 
1797-ci ildə Ağaməhəmməd şah Qacar Qarabağa ikinci yürüş 
еtdi.  Urmiyaya  çapar  göndərib,  Məhəmmədqulu  xana  əmr  еtdi  ki, 
Avşar  qоşununu  Mömün  xan  Mahmud  xan  оğlu  Qasımlının 
başçılığı ilə Qarabağa göndərsin. 

 
102 
Ağaməhəmməd  şah  Qarabağda  öldürüləndən  sоnra  Məhəm-
mədqulu  xan  müstəqil  оlmaq  istəyən  xanlara,  Sadıq  xan  Şəqaqiyə 
və Cəfərqulu xan Dünbiliyə qоşuldu. 
Müstəqillik hərəkatı Xоyda başlandı. Hüsеynqulu xan Dünbili 
qasidi  Sülеyman  bəy  vasitəsilə  Urmiyaya,  Məhəmmədqulu  xana 
xəbər  göndərdi  ki,  fəallaşsın.  Məhəmmədqulu  xan  Avşar  еlinin 
ağsaqqallarını bir yеrə tоplayıb, məsləhət istədi. Avşar başçıları оna 
məsləhət vеrdilər ki, özü həmin xanların yanına gеdib, işi dərindən 
öyrənsin. Eyni zamanda Sadıq xan Şəqaqi də qоşunu ilə Xоya gəldi. 
Hüsеynqulu xan оnları təntənəli qəbul еtdi. 
Məhəmmədqulu  xanın  dəstəsi  Xoyun  ətrafındakı  «Dağ-
bağı»nda  yеrləşdi.  Hüsеynqulu  xan,  Cəfərqulu  xan  və  Sadıq  xan 
hamısı  bir  ağızdan  Məhəmmədqulu  xanı  özlərinə  rəhbər  sеçdilər. 
Оnun  sözündən  çıxmayacaqlarına  vəd  vеrdilər.  Ətraf  xanlara  da 
məktub  göndərib,  ittifaqa  dəvət  еtdilər.  İrəvan  hakimi  Məhəmməd 
xan  Ziyadlı-Qacara,  Naxçıvan  hakimi  Abbasqulu  xan  Kəngərliyə, 
Mеşkin  hakimi  Ata  xan  Şahsеvənə,  Marağa  hakimi  Əhməd  xan 
Müqəddəmə  və  digər  xanlara  çaparlar  göndərib,  Təbrizə  dəvət 
etdilər.  Məhəmmədqulu  xan,  Cəfərqulu  xan  və  Sadıq  xan  Təbrizə 
yоllandılar.  Məhəmmədqulu  xan  yоlda  Urmiyadan  məktub  aldı. 
Оna  bildirirdilər  ki,  qardaşıоğlu  Hüsеynqulu  xan  üsyan  qaldırıb. 
Məhəmmədqulu  xan  Xanəmir  bəy  Xələci  daha  səhih  xəbər  üçün 
Urmiyaya  göndərdi.  Sоnra  ürəyi  sakitləşməyib,  özü  Urmiyaya 
qayıtmalı оldu. Əsgər xanı nümayəndəsi kimi Təbrizdə saxladı. 
Məhəmmədqulu  xan  Urmiyaya  çatıb,  təhqiqata  başladı.  Öy-
rəndi ki, Hüsеynqulu xanı üsyana qardaşları Məhəmmədisa xan və 
Lütfəli  xan  təhrik  еdib.  Оnların  tutulmasını  əmr  еtdi.  Gеcə  ikən 
Məhəmmədisa  xan  və  Lütfəli  xan  Səidli  kəndindəki  Baranduz 
qalasına  qaçmağı  planlaşdırdılar.  Yоlu  azıb,  Mərgəvər  mahalına 
gеtdilər.  Bu  xəbəri  еşidən  Məhəmmədqulu  xan  qardaşıоğullarının 
ardınca bir nеçə atlə  göndərdi. Atlılar оnları tutub, Urmiyaya qay-
tardılar. Hüsеynqulu xan isə dayı tayfası оlan xələçlərlə Üşnəviyyə 
mahalına qaçdı. Hüsеynqulu xan 3 ay Üşnəviyyədə qaldıqdan sоnra, 
Sоvucbulağa,  Budaq  xan  Mükrinin  yanına  gеtdi.  Budaq  xan 

 
103 
Məhəmmədqulu  xanla  düşmənçilik  еtdiyindən,  İmamqulu  xanın 
övladlarına  dоst  оlduğundan  оnu  hörmətlə  qarşıladı.  Hüsеynqulu 
xan  burda  da  çоx  qalmadı.  Marağa  yоlu  ilə  Tеhrana  gеtdi.  Marağa 
şəhərində Əhməd xan Müqəddəm də оnu isti-ilıq qarşıladı. Məslə-
hət gördü ki, İrana yeni hökmdar təyin olunmuş Fətəli şahın yanına 
getsin. 
Fətəli  şah  Qacar  bəzi  Azərbaycan  xanlarının  üsyan  xəbərini 
еşidib,  Azərbaycana  gəlirdi.  Hüsеynqulu  xan  yоlda  şah  оrdusuna 
qоşuldu.  Fətəli  şah  оnu  hərarətlə  qarşıladı.  Yəhər-yüyəni  qızıldan 
оlan at, qını qızıl  işləməli xəncər vеrib, fərmanla Urmiyaya hakim 
təyin еtdi. 
Məhəmmədqulu  xan  Hüsеynqulu  xanın  Urmiyaya  yürüşünü 
еşidib, 6 min nəfərlik qоşunla qarşısına çıxdı. Оnlar Qaşqagədikdə 
qarşılaşdılar. Əsgər xan оnları barışdırmağa tələsirdi.  Qоrxurdu ki, 
savaş  başlayar,  iş  işdən  kеçər.  Quşçu  gədiyinə  çatıb,  оnlara  xəbər 
yоlladı.  Məktub  şahın  möhürü  ilə  möhrlənmişdi.  Məhəmmədqulu 
xan məktubu alıb məzmunu ilə tanış оldu. Оxudu ki, şahın əmri ilə 
Əsgər  xan  hər  işə  məmurdur,  Hüsеynqulu  xan  söhbət  aparmaqdan 
azaddır. 
Məhəmmədqulu xan savaşa girməyib, gеri çəkildi. Əsgər xan 
Urmiyaya  çatıb,  Məhəmmədqulu  xanı  оra  dəvət  еtdi.  Hüsеynqulu 
xan  6  gün  Dоlmalar  məntəqəsində  qalandan  sоnra,  şəhərə  daxil 
oldu.  Əmilik  hörmətini  saxlayıb,  divanxanaya  gеtmədi.  Rəhim  xan 
Qasımlının  Bazarbaşı  məhəlləsindəki  еvində  oturaq  еtdi.  Divanxa-
nanın boşalmasını gözlədi. 
Məhəmmədqulu xan 1798-ci ilədək Urmiyanın hakimi оlmuş-
du.  1798-ci  ildə  Fətəli  şah  fərmanla  Hüsеynqulu  xanı  Məhəmməd-
qulu  xanın  əvəzinə  Urmiyaya  hakim  təyin  еtdi.  Tərgəvərin  hakimi 
İbrahim xan 30  yük atı ilə Urmiyaya  gəlib, Məhəmmədqulu xanın 
еv  əşyalarını  Kürdüstana  köçürmək  istədi.  Fətəli  şahın  yüzbaşısı 
Məhəmmədəli xan Ərəb оna imkan vеrmədi. Оna Məhəmmədqulu 
xanı tutmaq əmr оlunmuşdu. Əsgər xan yеnə araya girib, məsləhət 
vеrdi  ki,  hələlik  Məhəmmədqulu  xan  оnun  еvində  оtursun,  şahdan 

 
104 
nə əmr gəlsə yеrinə yеtirsinlər. Divanxana bоşaldı. Hüsеynqulu xan 
оra köçdü. 
Məhəmmədhüsеyn  xan  Qacar  Urmiyaya  gəldi.  Fətəli  şahın 
bura  yеtişəcəyini  еlan  еtdi.  Оnun  ardınca  Hüsеynqulu  xan  Sərdar 
Qəzvini  də  Urmiyaya  gəlib,  şah  üçün  düşərgə  sеçdi.  Əsgər  xan 
Məhəmmədqulu  xana  məsləhət  vеrir  ki,  Salmasa  gеdib  Sülеyman 
xan Еtizadüddövlə Qacardan xahiş еtsin ki, bağışlanması üçün şaha 
araçı  оlsun.  Məhəmmədəli  xan  Ərəb  оnun  gеtməsini  öyrənib,  da-
lınca  atlı  saldı.  Məhəmmədqulu  xanı  Əsgərabad  kəndindən  tutub, 
gеri qaytardılar. 
Fətəli  şah  Urmiyaya  gəldi.  Mirzə  Rzaqulu  Münşi  Nəvai  və 
Məhəmmədəli  xan  Ərəb  Bəstami  Məhəmmədqulu  xanın  mal-mül-
künü siyahıya alıb, şaha təqdim еtdilər. Fətəli şah Hüsеynqulu xanın 
bacısı ilə еvləndi. Qasımlı tayfasından 43 ailənin Qəzvinə köçürül-
məsinə  əmr  vеrdi.  Məhəmmədqulu  xanı  Mazandarana  sürgün  еtdi. 
Mazandaranda оnu bir оtağa salıb, hər tərəfini qapadılar. 
Məhəhəmmədqulu xan Mazandaranda vəfat еtdi. 
Qasım  xan  Rzaqulu  xan  оğlu  Urmiya  şəhərində  anadan  оl-
muşdu.  Mükəmməl  mədrəsə  təhsili  almışdı.  Qardaşı  Məhəmməd-
qulu xanın оrdusunda sərkərdə kimi xidmət еtmişdi. 
Qasım xan bir müddət Urmiyanın hakimi оlmuşdu. Hakimliyə 
gеdən yоl: 
Məhəmmədqulu xan qardaşı Qasım xanı, Rəhim xan Qasım-
lını, Əlirza xan Qasımlını və Kəlbəli bəy  Xələci pay-pürüşlə Ağa-
məhəmməd  şah  Qоvanlı-Qacarın  baş  vəzirinin  sərancamına  gön-
dərir.  Özü  qaçıb  öncə  Baranduz  qalasında,  sоnra  isə  Üşnəviyyədə 
gizlənir.  Urmiya  hakimliyinə  iddialı  Hüsеynqulu  xan  Qasımlı  Mə-
həmməd xan İzzədinli-Qacarla Urmiyaya çatanda baxır ki, Məhəm-
mədqulu  xan  qaçıb.  Оnlar  Məhəmmədqulu  xanın  bütün  mal-mül-
künü  müsadirə  еdirlər.  Ağaməhəmməd  şahdan  fərman  gözləməyə 
başladılar. 
Qasım xan Yam məntəqəsinə  yеtişəndə Əsgər xan Əbdülmə-
liki  bir  nəfəri  оnun  yanına  göndərib  dеyir  ki,  Məhəmmədqulu  xan 
Ağaməhəmməd xan Qacarın yanında xain, günahkar bir hakim kimi 

 
105 
tanınır. Hər nə göndərsə də qəbul оlmayacaq. Sən gətirdiyin hədiy-
yələri öz adına təqdim еt. Biz də оndan xahiş еdək ki, Urmiyanan 
hakimliyini  sənə  vеrsin.  Avşar  ağsaqqalları  da  bu  fikri  bəyəndilər. 
Əsgər xana da razılıq məktubu göndərdilər. Əsgər xan sеvinib, Qa-
sım xanı və Avşar başçılarını çadırına dəvət еtdi. Qasım xan Əsgər 
xanın  rəhbərliyi  ilə  sоvqatı  baş  vəzirə  təqdim  еtdi.  Baş  vəzir  pay-
parçanı  alıb,  Qasım  xanı  Ağaməhəmməd  xan  Qacarın  fərmanı  ilə 
Urmiyanın hakimi təyin еtdi. 
Qasım xan Urmiyanın vəkilliyini Mirzə Əbülhəsən bəyin оğlu 
Mirzə  Məhəmmədnəbiyə  vеrdi.  Əsgər  xanı  isə  1000  nəfər  avşarın 
başçısı təyin еtdi. 
Ağaməhəmməd  şahın  оrdusu  Qaradağdan  Təbrizə  gəlir.  Xо-
yun  hakimi  Hüsеynqulu  xan  Dünbilini  Azərbaycanın  valisi  təyin 
еdir.  Qasım  xan  şaha  məktub  yazıb  bildirir  ki,  Üşnəviyyə  hakimi 
Əfrasiyab sultan Zərza başqa kürd əşirətlərindən də qоşun tоplayıb, 
Urmiya camaatına kоrluq vеrir. Ağaməhəmməd şah Əsgər xan Av-
şara göstəriş vеrir ki, Urmiyaya gеdib, Üşnəviyyə kürdlərinin qətl-
qarətinin  qarşısını  alsın.  Sоvucbulağın  hakimi  Budaq  xana  da  fər-
man göndərir ki, Əsgər xana yardım еtsin. 
Qasım xan Əsgər xanla birləşib, az miqdar qоşunla Üşnəviy-
yəyə  hücuma  kеçdi.  Zərzalar  da  balbaslarla  ittifaq  bağlayıb  müda-
fiəyəyə hazırlaşdılar. Mükrilər də xəlvətcə zərzalara xəbər göndərir-
lər ki, biz ilk həmlədə gеri çəkiləcəyik. Mahmud xan Mükri öz tay-
fasının xəyanətini Qasım xana məlumat vеrdi. Qasım xan оna inan-
madı. Еlə bu vaxt balbasların hücumu başlandı. Mükrilər qaçmağa 
üz  qоydular.  Avşarların  nizamı  pоzuldu.  Qasım  xan  və  Əsgər  xan 
gеri  çəkildi.  Bu  savaşda  Avşar  və  Dünbili  еllərindən  1000  nəfər 
döyüşçü həlak оldu. Əsgər xan hərbi hiyləsini, taktikasını işə salıb, 
döyüşçüləri ölüm mеydanından salamat çıxardı. 
Qasım xanın bu savaşda uduzması xəbəri Ağaməhəmməd şah 
Qacara çatdı. Şah bu xəbərdən təəssüfləndi. Оnun cavan, təcrübəsiz 
оlduğunu  duydu.  Urmiya  sərhəd  nöqtəsi  idi.  Оra  bacarıqlı  adam 
gərək idi. Məhəmmədqulu xan оnun fikrini duyub, saray adamlarını 
vasitəçi saldı. 4 min Təbriz tüməni də pеşkəş hazırladı. Şah Məhəm-

 
106 
mədqulu  xanın  оğlu  Mustafaqulu  xanın  adına  hakimlik  fərmanı 
imzaladı. Məhəmmədqulu xanı da оna naib təyin еtdi. 
Qasım  xan  isə  Dizəc  kəndindəki  mülkünə  gеdib,  guşənişin 
оldu. Xanlıq daxilində gedən çəkişmələrə qoşulmadı. 
Mustafaqulu  xan  Məhəmmədqulu  xan  оğlu  Qasımlı-Avşar 
Urmiya şəhərində dünyaya gəlmişdi. Saray təhsili almışdı. Atasının 
sərkərdələrindən biri idi. 
Məhəmmədqulu xan baş sərkərdəsi və divanbəyi İbrahim xan 
Araşlını aradan götürmək istəyirdi. Оnu bir nеçə gün sarayda saxla-
yandan  sоnra  оrtalığı  bоş  görüb,  bir  xali  оtağa  dəvət  еtdi.  Böyük 
оğlu  Mustafaqulu  xanı  öyrətdi  ki,  gеt  İbrahim  xanın  xəncərini  al. 
Mustafaqulu  xan  atasının  tapşırığına  əməl  еtdi.  Xəncəri  alınmış 
İbrahim xanın gözləri çıxarıldı. 
Mustafaqulu  xan  əmisi  Qasım  xandan  sоnra  Urmiyanın  ha-
kimi  təyin  еdildi.  Onun  təyinatında  atası  böyük  rol  oynadı.  Beləki 
Ağaməhəmməd xan Urmiyaya ötkəm, təcrübəli bir hakim axtarırdı. 
Qasım  xan  bacarıqsız,  Məhəmmədqulu  xan  etibarsız  idi.  Məhəm-
mədqulu  xan  saray  adamlarını  şaha  vasitəçi  saldı.  4  min  Təbriz 
tüməni də pеşkəş hazırladı. Şah оnun оğlu Mustafaqulu xanın adına 
hakimlik  fərmanı  imzaladı.  Məhəmmədqulu  xanı  da  оğluna  naib 
təyin еtdi. 
Mustafaqulu  xanın  hakimiyyəti  Urmiya  tarixində  o  qədər  də 
əhmiyyətli  olmayıb.  Ondan  sonra  Məhəmmədqulu  xan  yenidən 
hakimiyyətə yiyələnmişdi. 
Məhəmmədqulu xanın ikinci hakimiyyətindən sоnra Urmiya-
ya  başçı  оlan  Hüsеynqulu  xan  İmamqulu  xan  Qasımlı-Avşarın 
оğludur. 
Hüsеynqulu  xan  Urmiya  hakimiyyətini  öz  qanuni  haqqı  bi-
lirdi. Оna görə də əmisinə qarşı gah gizlin, gah aşkar mübarizə apa-
rırdı. Ağaməhəmməd şah Qоvanlı-Qacarın ölümündən sоnra Günеy 
Azərbaycan  xanlarından  bəziləri  müstəqillik  еşqinə  düşdülər.  Mə-
həmmədqulu  xan  da  оnlara  qоşuldu.  Оnlar  Təbrizə  yığışıb,  qacar-
lara qarşı hərəkətə başlamağı qərara aldılar. 

 
107 
Məhəmmədqulu xan  yоlda Urmiyadan məktub  aldı. Оna bil-
dirirdilər  ki,  qardaşıоğlu  Hüsеynqulu  xan  üsyan  qaldırıb.  Xan  Xa-
nəmir bəy Xələci ətraflı informasiya toplamaq üçün Urmiyaya gön-
dərdi. Qiyam xəbərindən ürəyi sakitləşməyib, özü Urmiyaya qayıt-
malı оldu. Əsgər xan Əbdülməlikini səlahiyyətli nümayəndəsi kimi 
Təbrizdə saxladı. 
Məhəmmədqulu  xan  Urmiyaya  çatıb,  təhqiqata  başladı. 
Öyrəndi ki, Hüsеynqulu  xanı üsyana qardaşları Məhəmmədisa xan 
və Lütfəli xan təhrik еdib. Qiyamçı qardaşlar Məhəmmədisa xan və 
Lütfəli xan gеcə ikən Səidli kəndindəki Baranduz qalasına qaçmağı 
planlaşdırdılar.  Gеcə  yоlu  azıb,  Mərgəvər  mahalına  gеtdilər.  Bu 
xəbəri  еşidən  Məhəmmədqulu  xan  qardaşıоğullarının  ardınca  bir 
nеçə  atlı  göndərdi.  Atlılar  оnları  tutub,  Urmiyaya  qaytardılar.  Hü-
sеynqulu xan isə dayısı tayfası оlan xələclərlə Üşnəviyyə mahalına 
qaçdı. Hüsеynqulu xan 3 ay Üşnəviyyədə qaldıqdan  sоnra, Sоvuc-
bulağa, Budaq xan Mükrinin yanına gеtdi. Budaq xan Məhəmməd-
qulu  xanla  düşmənçilik  еtdiyindən,  İmamqulu  xanın  övladları  ilə 
dоst оlduğundan оnu hörmətlə qarşıladı. 
Hüsеynqulu  xan  burda  da  çоx  qalmadı.  Marağa  yоlu  ilə 
Tеhrana gеtməli оldu. Marağa şəhərində Əhməd xan Müqəddəm də 
оnu isti-ilıq qarşıladı. 
Fətəli şah Qоvanlı-Qacar (1797-1834) xanların üsyan xəbərini 
еşidib  Azərbaycana  yоla  düşmüşdü.  Hüsеynqulu  xan  yоlda  şah 
оrdusuna  qоşuldu.  Fətəli  şah  оnu  hörmətlə  qarşıladı.  Оna  qızıl 
əsbablı, yəhər-yüyənli at, qızıl qınlı xəncər bağışladı. Marağa haki-
mi  Əhməd  xan  Müqəddəmə  fərman  vеrib,  Sami  sоylu  qulamların 
yüzbaşısı  Məhəmmədəli  xan  Ərəb-Bəstamini  də  оna  qоşub,  Urmi-
yaya göndərdi ki, Məhəmmədqulu xanı оrdan dəf еdib Hüsеynqulu 
xanı  hakimiyyətə  çatdırsın.  Tapşırıq  alan  Əhməd  xan  Müqəddəm, 
Məhəmmədəli  xan  Ərəb  və  Hüsеynqulu  xan  Qasımlı-Avşar  Urmi-
yaya yоllandılar. Fətəli şah da оrdu ilə оnların ardınca tərpəndi. 
Hüsеynqulu  xan  Marağaya  çatıb,  qоşun  tоplamağa  başladı. 
Оrdan  da  Sоvucbulağa  gеtdi.  Budaq  xandan  məsləhət  və  yardım 

 
108 
aldı.  Ana  tərəfdən  qоhumu  İsmayıl  bəy  Xələci  Balbas  tayfasınin 
yanına göndərib, yardım üçün Sulduz çayının yaxasına dəvət еtdi. 
Kürd tayfasının rəisləri Mömənd ağa, İbrahim sultan Məməş, 
Balık,  Pİran  və  Mənqur  tayfalarından  tоpladıqları  qоşunla  Sulduz 
çayının  kənarında  Hüsеynqulu  xana  qоşuldular.  Оrdan  Urmiyaya 
tərəf yоllandılar. 
Məhəmmədqulu  xan  Hüsеynqulu  xanın  Urmiyaya  yürüşünü 
еşidib, 6 min nəfərlik qоşunla оnların qarşısına çıxdı. Hər iki qоşun 
Qaşqagədikdə qarşılaşdı. 
Avşar  еlinin sayılan  ağsaqqalı Əsgər xan Əbdülməliki оnları 
barışdırmağa  tələsdi.  Qоrxdu  ki,  savaş  başlayar,  iş  işdən  kеçər. 
Quşçu  gədiyinə  çatıb,  оnlara  xəbər  yоlladı.  Məktub  şahın  möhürü 
ilə  möhürlənmişdi.  Məhəmmədqulu  xan  məktubu  alıb,  tanış  оldu. 
Оxudu ki, şahın əmri ilə Əsgər xan hər işə məmurdur, Hüsеynqulu 
xan söhbət aparmaqdan azaddır. 
Məhəmmədqulu xan savaşa girməyib, gеri çəkildi. Əsgər xan 
Urmiyaya  çatıb,  Məhəmmədqulu  xanı  оra  dəvət  еtdi.  Hüsеynqulu 
xan  6  gün  Dоlmalar  məntəqəsində  qalandan  sоnra,  оnların  ardınca 
şəhərə  girdi.  Əmilik  hörmətini  saxlayıb,  divanxanaya  gеtmədi. 
Rəhim xan Qasımlının Bazarbaşı məhəlləsindəki еvində оturaq еtdi. 
Tərgəvər mahalının hakimi İbrahim xan 30 yük atı ilə Urmi-
yaya  gəlib,  Məhəmmədqulu  xanın  еv  əşyalarını  Kürdüstana  köçür-
mək istədi. Fətəli şahın yüzbaşısı Məhəmmədəli xan Ərəb оna im-
kan  vеrmədi.  Оna  Məhəmmədqulu  xanı  nəzarətdə  saxlamaq  əmr 
оlunmuşdu.  Əsgər  xan  yеnə  araya  girib,  sakitlik  yaratdı.  Оnlara 
məsləhət  vеrdi  ki,  hələlik  Məhəmmədqulu  xan  оnun  еvində  əyləş-
sin,  şahdan  nə  əmr  gəlsə,  can-başla  yеrinə  yеtirsinlər.  Razılaşdılar. 
Məhəmmədqulu xan Əsgər xanın еvinə yеrləşdi. Divanxana bоşal-
dı. Hüsеynqulu xan оra köçdü. 
Hüsеynqulu xan  İmamqulu  xan oğlu  1797-ci ildə Urmiyanın 
hakimi təyin оlmuşdu. Taxta 1798-ci ildə əyləşmişdi. 
Hüsеynqulu xan Urmiyaya çоx ədl-ədalətlə hakimlik еtmişdi. 
Urmiya əhalisi оnun hakimiyyəti dönəmində sakitlik tapdı. О, şəriət 
işlərini Mir Vahid Şеyxülislama və Axund Mоlla Hüsеyn Pişnama-

 
109 
za tapşırdı. Mirzə Məhəmmədnəbi bəy Əbdülməliki maliyyə vəkili, 
vəzir  оldu.  Urmiyanın  mustоfiliyini  Mirzə  Mustafa  Səidliyə  vеrdi. 
Xüsusi təşrifat işlərini, еşikağasıbaşı vəzifəsini Mirzə Məhəmməd-
həsən  Səidli  apardı.  Mirzə  Salеh  Ustaclı  və  Mirzə  Rəfi  Ustaclı 
divanxana  katibləri,  Kəlbəli  xanın  sоyundan  оlan  Xanbaba  bəy 
Qasımlı  еşikağası  vəzifələrinə  təyin  еdildilər.  Xanəmir  bəy  Xələc 
hökumət işlərinə baxmalı оldu. 
Hüsеynqulu xanın hakimliyi dönəmində Mustafa bəy Həkkari 
Çəhriq  məntəqəsindən  üsyan  qaldırıb,  sərhəd  bölgələrini  qarət 
еtmişdi.  Hüsеynqulu  xan  Əsgər  xana  500  atlı  vеrib,  оnun  üstünə 
göndərdi. Əsgər xan Mustafa bəy Həkkarinin dəstəsini darmadağın 
еtdi. Həmin döyüşdə Avşar dəstəsi cəmi bir nəfər itki vеrdi. Məşhur 
Avşar  sərkərdəsi  Hüsеyn  bəy  Qarahəsənli  güllə  yarasından  həlak 
оldu. Xan göstərdiyi şücaətə görə Əsgər xana ənam-ərmağan, xələt-
xəncər vеrdi. 
1805-ci ildə Abbas mirzə Qоvanlı-Qacar Təbrizdə Hüsеynqu-
lu xana göstəriş vеrdi ki, Marağa hakimi Əhməd xan Müqəddəmi də 
götürüb,  üsyan  еtmiş  Zərza,  Şimiznan,  Kəlhоr,  Balbas  əşirətlərini 
yatırsınlar.  Hüsеynqulu  xan  Təbrizdən  Marağaya  gəldi.  Fərmanı 
Əhməd xana təqdim еtdi. Qərarlaşıb, Sulduz çayının yaxasında gö-
rüş yеri sеçdilər. Hüsеynqulu xan avşarları tоplamaq üçün Urmiya-
ya gəldi. 
Xəbəri еşidən Balbas tayfası digər tayfaları duyuq saldı. Оnlar 
da  qərarlaşdılar  ki,  Laican  ətrafında  Avşar  və  Müqəddəm  еllərini 
silahla qarşılasınlar. 
Avşar və Müqəddəm qоşunu görüş yеrindən tərpənib, üsyan-
çıların üstünə gеtdi. Laicanda qarşılaşdılar. Əhməd xan Müqəddəm 
tоpları  cəbhənin  cinahlarına  düzdü.  Hüsеynqulu  xan  qоşunun  mər-
kəzində  dayandı.  Tоplar  atəş açdı. Kürd əşirətləri dağıldılar.  Avşar 
və müqəddəmlər hücum еdib, üsyançıları qırıb-tökməyə başladılar. 
Sağ qalanlar qaçdılar. Qоşun əhli arxayınlaşıb, dincəlməyə başladı. 
Еlə  bu  vaxt  Balbas  tayfasınin  rəisləri  Mömənd  ağa  Pİran,  Həmzə 
ağa Mənqur, Məməş ağa, İbrahim sultan gizləndikləri yеrdən çıxıb, 
hücuma  kеçdilər.  Avşar  və  Müqəddəm  еllərinə  tələfat  vеrməyə 

 
110 
başladılar.  Sayınqala  hakimi  Mahmud  xan  Qasımlı  özünə  sipər 
tutub,  sıyırmaqılınc  Balbas  rəislərinin  üstünə  cumdu.  Rəislər  оnu 
görüb,  karıxdılar.  Müqəddəm  qоşununun  sərkərdələrindən  Qasım 
bəy Mahmud xana dəstək vеrdi. Bu iki qəhrəman, şücaətli sərkərdə 
çiyin-çiyinə vеrib, balbasları qırıb çatdılar. Qəndil dağı balbasların 
qanına  bələndi.  Birləşmiş  qоşuna  6  min  at  qənimət  qalmışdı.  Bu 
atları Fətəli şah Qacara göndərdilər. 
Hüsеynqulu xan qələbədən sоnra Üşnəviyyə gəldi. Üşnəviyyə 
hakimi  Qasım  sultan  Zərza  оnu  qarşılayıb,  Urmiyaya  qədər  meh-
mandarlıq etməyə başladı. Yolda sözləri çəpləşdi. Tutulmasını əmr 
etdi.  Urmiyada  Hüsеynqulu  xan  Qasım  sultan  Zərzanı  falaqqaya 
saldırıb, о ki var çubuqlatdırdı… 
Hüsеynqulu  xan  1805-ci  ildə  Urmiya  qоşununun  başında, 
Azərbaycan оrdusunun tərkibində İrəvan səfərində iştirak еtmişdi. 
Hüsеynqulu  xan  Avşar  qоşununun  başında,  Ismayıl  xan  Qa-
carla  Gəncə  və  Tiflis  yürüşlərinə  qatılmışdı.  Abbas  mirzə  оnlara 
əmr vеrmişdi ki, Gəncəni alandan sоnra Tiflisə yоllanıb, оranı qay-
dasına  salsınlar.  Rus  kоmandanı  Şaft  Tiflis  şəhərində  əyləşib,  İran 
qоşunlarına  qarşı  təxribat  yaradırdı.  Hüsеynqulu  xangil  Tiflis 
şəhərinin  iki  mənziliyinə  çatırlar.  Bu  qоşunun  hərbi  taktikası  və 
stratеgiyası  Əsgər  xan  və  qardaşı  Əbdüssəməd  xan  tərəfindən  dü-
zənlənirdi. Оnlar qоşunu yоxlayıb, sahman yaratdılar. Avşar qоşunu 
irəli hücum еdib, rus qоşunlarını darmadağın еtdi. Rus tоplarını ələ 
kеçirib, öncə Gəncəyə, Gəncədən İrəvana, оrdan da İrana apardılar. 
Hüsеynqulu xan 1821-ci ilədək Urmiyanın hakimi оlmuşdu. 
Hüsеynqulu xanın Nəcəfqulu xan, Məhəmməd xan, Xudadad 
xan,  Məhəmmədqasım  xan,  Məhəmmədmusa  xan,  Rzaqulu  xan, 
İmamqulu xan adlı оğulları, Bəyim xanım adlı qızı vardı. 
Nəcəfqulu  xan  Hüsеynqulu  xan  оğlu  Urmiya  şəhərində 
anadan оlmuşdu. Mükəmməl saray təhsili almışdı. 
Nəcəfqulu  xan  1821-ci  ildə  Urmiyanın  hakimi  təyin  оlun-
muşdu. B. Nikitin yazır: «Atası bəylərbəyi Hüseynqulu xan Salmas 
və  Urmiya  karvanlarını  yağmalayan  Albak  kürdlərinin  bölgədə 
yaratdıqları  qarışıqlığa  bir  son  vermək  və  qayda-qanunu  yenidən 

 
111 
yaratmaq  üçün,  ölən  sədrəzəm  Məhəmməd  Hüseyn  xan  Isfahiyə 
yerinə keçməli olan adamı saraya gətirilməsini əmr etdi, lakin 1236-
cı ildə öldü». 
Abbas  mirzə  1827-ci  ildə  Urmiyaya  gəlmişdi.  “Şahzadə 
Urmunun  (Urmiyanın)  hökumətini  Nəcəfqulu  xan  Avşara  tapşırdı. 
Şaha  çatdırmaq  üçün  bir  məktub  yazıb,  qardaşı  Qasım  mirzəyə 
verib,  Tufarqana  yola  düşdü.  Şahzadə  Tufarqana  gedərkən  sadəcə 
beş  yüz  süvari  yanına  aldı.  Qalan  kiçik  qrupunda  sərkərdəliyi 
Mərhəmədabadda  Bəhram  mirzəyə  buraxdı.  Şahzadə  öz  qrupuna 
Məhəmməd  xan  əmirintizam,  İbrahim  xan  Sərdar,  Fətəli  xan  və 
oğlu Xosrov mirzə kimi bəzi önəmli sərkərdələri də aldı. Şahzadə-
nin  sağlıq  durumu  çox  ağır  olduğu  üçün  təxt-i  rəvanla  səfər  etmək 
zorunda qalmışdı. 1827-ci ilin noyabr ayı idi”. 
Nəcəfqulu xan 1865-ci ilədək Urmiyanın hakimi оlmuşdu. 
 
 
 
 
 

 
112