AZƏrbaycan respublikasi təHSİl naziRLİYİ sumqayit döVLƏt universiteti

Urmiya və Xalxal xanlığı 
 
Əmirgünə xan Avşar Fətəli xan Araşlı-Avşarla birləşib Kərim 
xan Zəndə qarşı çıxdı. Sоnra Kərim xanın tərəfini tutub Fətəli xanı 
satdı.  Kərim  xan  оnu  Şiraza  «fəxri  qоnaqlığa»  aparıb  ali  şuraya 
daxil еtdi. 
Kərim xanın vəfatından sоnra Əmirgünə xan Tarоma qayıdıb 
özünün xanlığını еlan еtmişdi. İranı birləşdirməyə başlayan Ağamə-
həmməd  xanı  tanımaq  istəmirdi.  İlk  növbədə  Urmiya  hakimi  Mə-
həmmədqulu  xan  Qasımlı-Avşara  müraciət  еtdi.  Məhəmmədqulu 
xan оna еtina еtmədi. 
Əmirgunə xan 1782-ci ildə başqa xanlarla birləşib Mazanda-
rana hücum еtdi. Savaşda yaralanıb qaçdı. 
 
Urmiya və Ərdəlan xanlığı 
 
Sənəndəc  hakimi  Əmənulla  xan  Ərdalani  Zəki  xan  Zənd  ilə 
savaşarkən  yеnilib,  qaçmışdı.  Qaçıb,  İmamqulu  xana  sığınmışdı. 
Zəki xan Mirzə Şəfi bəy Mirzə Məhəmmədcəfər оğlu Əbdülməliki-
Avşarı  İmamqulu  xanın  yanına  göndərmişdi.  Оndan  xahiş  еtmişdi 
ki, Əmənulla xanı оna təhvil vеrsin. İmamqulu xan Zəki xanın təh-
didindən  hirslənib,  baş  sərkərdəsi  İbrahim  xan  divanbəyinin  baş-
çılığı ilə 4 min avşarı Zəki xanın üstünə göndərdi. Əmənulla xanı da 
оnlara qоşdu. 

 
144 
Danışıqlardan  qayıdan  Mirzə  Şəfi  bəy  qəziyyəni  nеcə  varsa 
Zəki  xana  çatdırmışdı.  Zəki  xan  da  Mirzə  Şəfini  yalançılıqda 
günahlandırıb, həbs еtmişdi. 
Zəki  xan  Zənd  Avşar  qоşununun  yеtişdiyini  görüb,  müqavi-
mət göstərə bilməyəcəyini düşünüb, İraq tərəfə qaçdı. Yоlda vəziri 
Mirzə Şəfi bəy Avşarı öldürdü. 
Əmənulla xan Ərdalani İmamqulu xanın sərkərdələrinə, avşar 
əsgərlərinə ənam-ərməğan vеrib, Urmiyaya yоla saldı. 
İmamqulu xan bu hadisəni еşidib, Əlimurad xanın üstünə qо-
şun  göndərdi.  Qоşun  Sоvucbulaq  tərəfdən  yоla  düşdü.  Sənəndəc 
hakimi Əmənulla xan Ərdalani də yоlda Avşar qоşununa qоşuldu. 
 
Urmiya və Fars xanlığı 
 
Urmiya  və  Fars  xanlığının  daim  düşmənçilik  münasibətləri 
olmuşdur. Nadir şah Qırxlı-Avşarın ölümündən sonra, 1747-ci ildə 
Fətəli  xan  Araşlı-Avşar  Fars  əyalətinə  başçılıq  etməyə  başlamışdı. 
Fars əyalətində yaşayan Bayat elinin başçısı Saleh xan onu və qar-
daşı  Məsuməli  xanı  qovub  Şirazdan  çıxartmışdı.  1747-ci  ilin  son-
larında Fətəli xan ana yurdu Urmiyaya gəlib taxta çıxdı. Urmiyanın 
ilk müstəqil xanı oldu. Bayatlara qarşı vuruşan lorlara yardım etdi. 
Bir müddət bu bölgələrin xanları qonşu torpaqlara göz tikdik-
lərindən  əlaqə  saxlamağa  macal  tapmadılar.  Məhəmmədhəsən  xan 
Qovanlı-Qacarın Azərbaycandakı qələbəsini eşidən Kərim xan Zənd 
çox narahat oldu. Qardaşı Şıxəli xan və sərkərdəsi Məhəmməd xa-
nın  başçılığı  ilə  öhdəsindəki  bütün  qoşunu  Məhəmmədhəsən  xana 
qarşı  göndərdi.  İki  ordu  İsfahan  əyalətində  üz-üzə  gəldi.  Məhəm-
mədhəsən  xan  ordusunun  əsas  cinahlarını  avşar  və  qacar  döyüş-
çüləri təşkil edirdi. Baş verən ilk müharibədə Zənd qoşunları darma-
dağın edildi. 
Vəziyyəti belə görən Kərim xan artıq Məhəmmədhəsən xanla 
döyüşməyə  cəsarət  etmədi.  O,  Şiraza  çəkilərək  şəhər  darvazalarını 
bağladı  və  müdafiəyə  hazırlaşdı.  Məhəmmədhəsən  xan  Qovanlı-
Qacar  və  Fətəli  xan  Şiraza  üz  tutdular.  Fətəli  xan  Şirazın  yaxın-

 
145 
lığında  Məhəmmədhəsən  xanla  mübahisə  edib  geri  qayıtdı.  Tək 
qalan  Məhəmmədhəsən  xan  da  qayıdıb  Mazandaran  tərəfə  getdi. 
Qəzvin  ətrafında  onları  izləyən  Zənd  qoşunu  ilə  savaş  baş  verdi. 
Fars qoşununun sərkərdəsi Məhəmməd xan öldürüldü və Şıxəli xan 
isə çətinliklə xilas olaraq qaçdı. 
Kərim xan Zənd az sonra güclənib Fətəli xanın üstünə gəldi. 
Təbriz əhlindən bir neçə nəfəri danışıq üçün onun yanına göndərdi. 
Fətəli xan elçiləri yamanlayıb geri göndərdi. Təbrizə çəkilib, möh-
kəmlənməyə başladı. Xoya və Urmiyaya xəbər göndərib, möhkəm-
lənməklərinə  göstəriş  verdi.  Dərilməmiş  məhsulları  tələf  etməyi 
tapşırdı. 
Kərim  xan  öncə  Marağaya  hücum  edib,  oranı  dava-dalaşsız 
ələ  keçirdi.  Qarətçi,  quldur  hesab  etdiyi  Şahsevən,  Şəqaqi  ellərini 
tənbeh edib, yola gətirdi. Özünə tabe etdi. 
Kərim xan Mirzə Ələkbər Mollabaşını Fətəli xanın yanına elçi 
göndərdi.  Tabe  olmasını  tələb  etdi.  Fətəli  xan  yenidən  ona  rədd 
cavabı verdi. 
Kərim  xan  özü  ilə  top  gətirmədiyindən  çəkilib,  Şiraza  getdi. 
Fətəli xan bu mərəkədən nicat tapdı. 
Fətəli  xan  daha  iki  il  də  Azərbaycana  müstəqil  başçılıq  etdi. 
Savaşa hazırlaşmağa başladı. Kərim xan Zəndlə müharibə qaçılmaz 
idi.  Tabeliyində  olduğu  Qaradağdan,  Qarabağdan,  Naxçıvandan, 
Ərdəbildən 12 min nəfərlik qoşun topladı. Ətrafına 300 nəfər əfqan 
yığdı. 
Kərim xan Zənd də boş oturmadı. Fətəli xanı özünə tabe etdir-
məkdən  ötrü  xeyli  qoşun  yığdı.  Toplar  tökdürdü.  Müttəfiqlər  ax-
tardı.  1762-ci  ildə  Kərim  xan  Zənd  Qarabağ  hakimi  Pənahəli  xan 
Cavanşirə  məktub  göndərdi.  Məktubda  yazılırdı:  «Fitnə  və  fəsad 
sahibi Fətəli xan indi bizimlə qan düşməni olmuşdur. Sizinlə də pis 
xasiyyətli bir düşməndir. Verdiyi sözə və içdiyi andın əksinə hərə-
kət etmişdir. İbrahimxəlil ağanı  apararaq, sizi dərd və qüssəyə sal-
mışdır. Hər an bir fikirdə və hər gün də bir əmirlə hərb etməkdədir. 
Mən də: «Ey ağıl sahibləri, sizin üçün qisas almaqda həyat vardır» 
ayəsinin  məzmununa  əsasən  intiqam  almağı  və  ədavət  qılıncını 

 
146 
qınından  çəkib  hərbə  girişməyi  qərara  almışam.  Buna  görə 
cənabınızdan bir dost kimi xahiş edirəm ki, təcili surətdə durmadan 
və təxir etmədən, hökümünüz altında olan qalib qoşunlarınızla bizə 
yoldaşlıq edəsiniz; çünki, əsas məqsədim və günəş kimi işıqlı olan 
fikrim  budur  ki,  həm  də  oğlunuzu  xilas  edim,  həm  də  qardaşımın 
qanını  alım».  Pənahəli  xan  Kərim  xanın  çağırışını  cavablayıb, 
qoşunla  Təbrizə  yürüş  etməyə  söz  verdi.  Bu  iş  üçün  3  ay  hazırlıq 
gördü. 
Tarixçilər yazırlar: «Bu zaman Kərim xan Zənd İranın bir çox 
məntəqəsini tutmuşdu. O, Azərbaycanı  tutmaq istəyirdi.  Fətəli xan 
onunla  müharibəyə  başlamalı  oldu.  Baş  vermiş  şiddətli  döyüşdə 
Fətəli  xan  Əfşarın  qüvvələri  qələbə  qazandı.  Lakin  böyük  tələfat 
verdiyi  üçün  bu  məntəqəni  tutmaq  istəyən  ikinci  bir  iddiaçı 
Məhəmməd  Həsən  xan  Qacarın  qarşısında  tab  gətirə  bilmədi.  Mə-
həmməd Həsən xan Qacar Şirazda Kərim xan Zəndlə etdiyi müha-
ribədə məğlub oldu. İndi növbə Kərim xan Zəndlə Fətəli xan Əfşara 
çatmışdı  ki,  onlar  ikinci  dəfə  güclərini  sınasınlar.  Bu  dəfə  Kərim 
xan Zənd zirək tərpənib  müharibəyə başlamazdan əvvəl  Fətəli  xan 
Əfşar  siyasətindən  narazı  olan  Azərbaycan  xanları  ilə  müzakirəyə 
başladı.  Beləliklə,  1761-ci  miladi  ildə  Pənahəli  xan  onunla  birlə-
şərək  Urmiyaya  hücum  etməyə  dəvət  etdi  ki,  həm  o,  Fətəli  xanla 
döyüşdə  öldürülmüş  qardaşının  intiqamını  alsın,  həm  də  Qarabağ 
xanı  oğlunu  azad  etsin.  Pənahəli  xan  bu  dəvəti  qəbul  edərək  və 
güclü bir ordu ilə Qarabağdan hərəkət etdi». 
1763-cü  ilin  ortalarında  Kərim  xan  yenidən  Azərbaycana 
gəldi. Bu dəfə Kərim xan top-tüfənglə, xeyli qoşunla gəlmişdi. Fə-
təli xan qaladan çıxıb, öndə dayanan Kərim xanın dəstəsinə hucum 
etdi. Onu məğlub edib, döyüş meydanından qovdu. Başqa cəbhədə 
Kərim  xanın  sərkərdələri  Şıxəli  xan  Zənd,  Zəki  xan  Zənd  Fətəli 
xana  kömək  edən  dübililəri  dağıtdılar.  Şahbaz  xanı  əsir  tutdular. 
500 nəfərlik zənd dəstəsi Fətəli xanın qoşunun mərkəzinə hücum et-
di. Fətəli xan Şahbaz xanın tutulmasından məyus olub, geri çəkildi. 
Çəkilib Urmiyaya getdi. Qalan avşarlar hələ də meydanda vuruşur-
dular. 

 
147 
Çox keçmədən güclənən Zənd qoşunları meydanda tək qalan 
avşarları məğlub edib döyüş meydanından qovdular. 
Kərim xan on gün Təbrizin ətrafında otraq etdi. Azərbaycanın 
bütün  xanları,  Məhəmmədkazım  xan  Qaradağlı,  Pənahəli  xan 
Cavanşir,  Şahbaz  xan  və  qardaşı  Əhməd  bəy  Kərim  xan  Zəndin 
ətrafına  toplandılar.  Kərim  xan  Zənd  Təbrizin  hakimiyyətini  Mə-
həmmədrza  xan  Mərəndiyə  verdi.  Məhəmmədhüseyn  xan  Zəndi 
onun  məiyyətinə  verib,  30  atlı  ilə  Təbrizə  yolladı.  Onlar  Təbrizə 
yetişcək  Fətəli  xanın  havadarları  tərəfindən  həbs  edildilər.  Amma 
Təbrizin  şeyxülislamı  Mirzə  Əsədulla  törənəcək  xətanı  hiss  edib, 
Fətəli xanın havadarlarını yanına çağırıb, öyüd-nəsihət verdi ki, bu 
işin  nəticəsi  yoxdur.  Mən  vəkildən  aman  alım,  siz  də  tutulanları 
buraxın.  Mirzə  Əsədulla  danışığı  bitirib,  Kərim  xanla  görüşdü. 
Kərim xan onları bağışladı. Fətəli xan hələ sağ idi. 
Kərim  xan  birləşmiş  qoşunlarla  9  ay  müddətində  Urmiyanı 
mühasirə  etdi.  Pənahəli  xanın  oğlu  İbrahimxəlil  xan  zindandan 
qaçıb, evlərinə tələsirdi. Yolda Şıxəli xan Zəndin qoşunu ilə üzləşdi. 
Onlara qoşuldu. Qoşaçayın Leylanında əyləşən Fətəli xan Urmiyaya 
hərəkət  etdi. Urmiyaya daxil olub qapıları qapadı. Darvazalara gö-
zətçi  təyin  edildi.  Şahməhəmməd  bəy  Kəhkəhli,  Miran  bəy  Mah-
mudlu  Torpaqqala  darvazasına,  Mirzə  Məhəmməd  bəy  və  Şah-
məhəmməd bəy Səidli-Avşar Həzaran darvazasına, Məhəmməd bəy 
Qarahəsənli-Avşar, Əlişeşpər bəy Bazarbaşı darvazasına, Qəhrəman 
bəy, Cəlil bəy Ərəbli Yurdşah darvazasına, Fətəli bəy və Qulu bəy 
Bəgişli  Hindu  darvazasına,  Əlimustafa  bəy  Araşlı  Ballı  (Məşəd) 
darvazasına  təhkim  edildilər.  Fətəli  xan  hər  qala  bürcünə  bir  top 
qoydurdu. Divanbəyi İbrahim xan baş sərkərdə təyin olundu. 
Fətəli  xan  qaladan  çıxıb  Kərim  xanın  üstünə  hücum  çəkdi. 
Adamların sayına, qoşun əhlinin azlığına görə məğlub olub, qalaya 
çəkildi. Üç dəfə avşar və zənd qoşunu savaşdı.  Qalib müəyyən ol-
madı. Mühasirənin uzanmağı azuqənin tükənməsinə səbəb oldu. Qı-
şın yetişməyi Kərim xanın ordusuna da çətinlik törədirdi. Ordunun 
sərkərdələrindən  bir  neçə  nəfər  Fətəli  xana  məktub  yazıb,  bərk, 
möhkəm  dayanmasını  istədi.  Bildirdilər  ki,  biz  fürsət  tapıb  Kərim 

 
148 
xana ziyanlıq vurub, sənə qoşulacağıq. Keşikçilər qasidləri tutdular. 
Yeddi  nəfər  sərkərdə  faş  olundu.  Kərim  xan  onların  boynunu 
vurdurub,  həmin  məktublarla  bərabər  Fətəli  xana  göndərdi.  Fətəli 
xan Gürcüstanın, Şirvanın, Gəncənin hakimlərinə məktub göndərib, 
yardım  istədi.  Heç  kimdən  kömək  gəlmədi.  Onlar  Kərim  xandan 
qorxurdular. 
Kərim xan da məşvərət çağırıb hər tərəfdən hücuma keçməyi 
qərara aldı. 
Urmiyada aclıq başlanmışdı. Avşarlar birər-birər qaçıb, Kərim 
xana qoşulurdular. Fətəli xan avşar ağsaqqalarını çağırıb, məsləhət-
ləşmə apardı. Hamıya ürək-dirək verdi. Avşar ağsaqqaları onun söz-
lərini  eşidib  mütəssir  oldular.  Bildirdilər  ki,  sənin  istəyin  bizim 
üçün qanundur. 
Fətəli  xan  çox  düşünüb,  vəziri  Mirzə  Məhəmmədcəfəri  bir 
çox  avşar  böyükləri  ilə  Kərim  xanın  yanına  göndərdi.  Kərim  xan 
sevincək  oldu.  Şeypur  çaldırıb  bayram  etdi.  Elçilərin  qarşısına 
getdi. Barışığa razılıq verdi. 
Fətəli  xan  da  elçilərin  ardınca  Kərim  xanın  yanına  yollandı. 
Kərim  xan  onu  cavan  ölmüş  qardaşının  əvəzinə  qəbul  etdi.  Fətəli 
xanın təsliminin ikinci günü Kərim xan Urmiyaya girdi. Azad xanın 
bir müddət hökumətinin olduğu sarayda əyləşdi. Fətəli xanla birlik-
də  novruz  bayramını  qeyd  etdilər.  Avşar  əmirləri  onun  məclisində 
iştirak etdilər. Kərim xan Fətəli xandan hakimliyi  alıb Rüstəm xan 
Mehdi xan oğlu Qasımlı-Avşara verdi. Fətəli xana isə zər xələt, qiy-
mətli xəncər, yəhərli at bağışladı. Kərim xan Azərbaycan xanlarını 
və  Fətəli  xanı  götürüb  Şiraza  yollandı.  Yolda  eşitdi  ki,  Balbas  və 
Mənqur  əşirətləri  üsyan  ediblər.  Fikirləşdi  ki,  onların  öhdəsindən 
yalnız Fətəli xan gələ bilər. Əliməhəmməd xan Zəndi də ona qoşub 
8  min  nəfərlik  qoşunla  onları  yatırmağa  göndərdi.  Fətəli  xan  ilk 
həmlədə əşirətləri darmadağın  edib  geri döndü. Qardaşı  Divanbəyi 
İbrahim  xan  onu  kənara  çəkib,  bildirdi  ki,  Kərim  xan  qardaşının 
qanını  sənə  bağışlamayacaq.  Əlinə  fürsət  düşmüşkən  qaç,  canını 
qurtar. Fətəli xan qayıtdı ki, mən də qardaşlarımı onun əlində qoyub 
qaça bilmərəm. 

 
149 
Onlar  İsfahan  ətrafına  çatanda  Iskəndər  xanın  qəbrini  ziyarət 
etməyə getdilər. Kərim xan ağlamağa başladı. Fətəli xanın düşmən-
ləri, Azad xan Əfqan, Zənd əmirləri və başqaları Kərim xanı qisas 
almağa təhrik etdilər. Kərim xan zənd Fətəli xanı öldürdü. 
Fətəli  xandan  sonra  Urmiya  xanları  Kərim  xan  Zənddən  ha-
kimlik fərmanını alırdılar.  İlbəil  ona vergi  ödəyirdilər. Rüstəm xan 
Qasımlı-Avşar 1763-cü ildə Kərim xan Zəndin  iradəsi  ilə Urmiya-
nın hakimi olmuşdu. 
İmamqulu xan Qasımlı-Avşar 1772-ci ildə Urmiyanın hakimi 
olmuşdu. Avşar elinin və Qasımlı oymağının böyükləri Kərim xan 
Zəndə  məktubla  müraciət  edib,  onun  hakimiyyətinin  təsdiqlənmə-
sini  istədilər.  Məktubu  Şiraza  vəzir  Mirzə  Məhəmmədcəfər  İmanlı 
aparmışdı.  Kərim  xan  Zənd  ona  başsağlığı  verib,  İmamqulu  xanın 
Urmiyaya  hakimliyini  təsdiqlədi.  İmamqulu  xan  yerində  möh-
kəmlənəndən sonra müstəqillik fikrinə düşmüşdü. 
Kərim xan Zənd 1777-ci ildə (hicri-qəməri 1190-cı ildə) Fətə-
li xanın oğlu Cahangir xanı İmamqulu xan Qasımlının əvəzinə Ur-
miyaya  hakim  təyin  etmişdi.  İmamqulu  xan  bu  xəbəri  eşitcək 
maliyə  vəkili  Mirzə  Məhəmmədcəfər  İmanlını  şahanə  sovqatla  və 
bir neçə illik vergilərlə Şiraza göndərdi. Vəzirinə möhkəm-möhkəm 
tapşırdı  ki,  kəşfiyyat  aparıb  bu  məsələdən  hali  olsun.  Kərim  xan 
pay-parçanı alıb, İmamqulu xana yenidən xanlıq təliqəsi göndərdi. 
Kərim xan Zəndin vəfatından sonra İmamqulu xan Urmiyanın 
müstəqilliyini bərpa etdi. Zəndlərə vergi ödəmədi. 
Zəki  xan  Zənd  Sənəndəc  hakimi  Əmənulla  xan  Ərdalani  ilə 
savaşarkən  ikincisi  yenilib  qaçmışdı.  Qaçıb,  İmamqulu  xana  sığın-
mışdı. Zəki xan Mirzə Şəfi bəy Mirzə Məhəmmədcəfər oğlu Əbdül-
məliki-Avşarı İmamqulu xanın yanına göndərmişdi. Ondan xahiş et-
mişdi  ki,  Əmənulla  xanı  ona  təhvil  versin.  İmamqulu  xan  Zəki 
xanın təhdidindən hirslənib, baş sərkərdəsi İbrahim xan Divanbəyi-
nin başçılığı ilə 4 min avşarı Zəki xanın üstünə göndərdi. Əmənulla 
xanı da onlara qoşdu. 

 
150 
Danışıqlardan  qayıdan  Mirzə  Şəfi  bəy  qəziyyəni  necə  varsa 
Zəki xana çatdırmışdı. Zəki xan da Mirzə Şəfini yalançılıqda günah-
landırıb, həbs etmişdi. 
Zəki  xan  Zənd  Avşar  qoşununun  yetişdiyini  görüb,  müqavi-
mət göstərə bilməyəcəyini düşünüb, İraq tərəfə qaçdı. Yolda vəziri 
Mirzə Şəfi bəy Avşarı öldürdü. 
Avşarlarla zəndlərin arasındakı düşmənçilik dərinləşdi. 
İmamqulu  xan  Qasımlı-Avşarın  şöhrətini  eşidən  Fars  hakimi 
Əlimurad xan Zənd yardım üçün ona müraciət edən Əhməd xan və 
Nəcəfqulu  xan  Dünbililərə  etina  etmədi.  Zənd  başçıları  bu  qərara 
gəldilər ki, Sayınqala hakimi Əmiraslan xan Avşarı Azərbaycan qo-
şunun  sərkərdəsi  təyin  etsinlər.  Ona  1000  nəfərlik  qoşun  da  ver-
sinlər. Əlimurad xan Əmiraslan xana bir fərman da yazdı ki, Dün-
bili  qoşununu  da  dəstək  götürüb,  üsyançı  İmamqulu  xanı  cəzalan-
dırsın.  Salmas  bölgəsində  Əhməd  xan  Dünbili  Əmiraslan  xana 
qoşuldu. 
Göytəpə  çəmənində  oturaq  edən  Urmiya  hakimi  İmamqulu 
xan  Qasımlı  Əlirza  xan  eşikağasıbaşının  nəzarətində  eyş-işrətlə 
məşğul  idi.  Nağı  bəy  Avşar  ona  xəbər  çatdırdı  ki,  Əlimurad  xan 
Zənd  Əmiraslan  xanı  sənin  üstünə  göndərib.  Təbriz  hakimi  Nə-
cəfqulu xan və Xoy hakimi Əhməd xan da onlarla birləşib. Tezliklə 
Salmasdan Quşçu gədiyinə keçəcəklər. İmamqulu xan İbrahim xan 
Araşlını  bir  dəstə  ilə  ön  cəbhəyə  göndərdi.  Arxasınca  Qərəni  ağa 
Balbasla  kürdləri  yolladı.  Əlibəyli  çəmənində  qoşununu  gözdən 
keçirtdi.  Xəmsə  hakimi  Əli  xan  Zayirli-Avşarı  götürüb,  Əmiraslan 
xanın qarşısına getdi. Əmiraslan xanın qoşunu ilə  İmamqulu xanın 
dəstəsi Quşçu gədiyində qarşılaşdı. 
Əmiraslan xanın qoşununun sərkərdələri Əhməd xan Müqəd-
dəm, Nəcəfqulu xan Dünbili, Əhməd xan Dünbili, Sadıq sultan Şə-
qaqi,  Abbasqulu  xan  Kəngərli,  Süleyman  xan  Dünbili,  Şahbaz  xan 
Dünbili  və  başqaları  idilər.  Onlar  Quşçu  gədiyindən  keçib,  İmam-
qulu  xanın  üstünə  hücum  etdilər.  İmamqulu  xan  Avşar  qoşununun 
yetişməsini  gözləməyib,  Balbas  və  Mənqur  tayfası  ilə  döyüşə 

 
151 
başladı.  Özü  qoşunun  önündə  dayandı.  Ilk  döyüşdə  düşmən  qoşu-
nun avanqardını dağıtdı. 
İmamqulu xan güclənən düşmən qoşunu ilə savaşda ağır yara-
landı,  əmiraxur  Əsgər  xan  Əbdülməliki  onu  çiyninə  alıb,  döyüş 
meydanından çıxartdı. Urmiyanın Rzaqulu xan darvazasına yetişən-
də böyük sərkərdə can verdi. 
Əmiraslan xan İmamqulu xandan sonra, 1783-cü ildə Urmiya 
hakimi  oldu.  Əlimurad  xan  Zəndin  əmri,  Əhməd  xan  Dünbilinin 
məsləhəti ilə təyin edildiyindən avşarların ondan xoşu gəlmirdi. 
Əmiraslan  xan  Əlirza  xan  Qasımlı-Avşara  özünə  naib  təyin 
etdi.  İmamqulu  xanın  qardaşı  Məhəmmədqulu  xanı  Salmasda  göz 
dustağı saxladı. Gördüyü işlər haqqında Əlimurad xan Zəndə məlu-
mat verdi. 
Əmiraslan  xan  Əlirza  xan  Qasımlının  azyaşlı  bacısı  ilə 
evləndi.  Zifaf  gecəsinin  sabahı  divanxanada  qız  haqqında  qabiliy-
yətsiz söz işlətdi. Əlirza xan Avşar elinin içində xar oldu. Əmiraslan 
xanın  bu hərəkəti Avşar ağsaqqalarının xətrinə dəydi.  İbrahim xan 
divanbəyi  bu sözü qeyrətinə sığışdırmayıb,  Əmiraslan xana  ağzına 
gələni deyib, divanxanadan çıxdı. Ağsaqqları ətrafına toplayıb, Qə-
rəni ağa Balbası  yardıma çağırdı. Balbaslar  yetişincə avşarlar artıq 
birləşmişdilər.  Qərəni  ağa  da  1000  atlı  ilə  özünü  yetirdi.  İbrahim 
xan  daha  artıq  cəsarətlənib,  divanxananı  mühasirə  etdi.  Əmiraslan 
xana  güllə  atıb,  ordan  çıxmasını  gözlədi.  Əmiraslan  xan  qorxuya 
düşüb,  aman  istədi.  Aman  alıb,  divanxananı  tərk  etdi.  Qərəni  ağa 
onu  soyundurub,  Əlimurad  xan  Zəndin  yanına  göndərmək  istədi. 
İbrahim xan ona imkan vermədi. 
Əmiraslan xan vilayəti idarə edə bilmədiyindən Avşar ağsaq-
qalları tərəfindən taxtdan salındı. Fars əyaləti ilə Urmiya xanlığının 
əlaqələrinə son qoyuldu. 
 
Urmiya və Qarabağ xanlığı 
 
Qarabağ xanlığını Cavanşir еlinin Sarıcalı оymağından çıxmış 
hakimlər idarə еdirdilər. İlk müstəqil xan Pənahəli xan idi. 

 
152 
Fətəli  xan  Araşlı-Avşar  əlində  оlan  ərazi  ilə  kifayətlənməyə-
rək  şahlığı  dirçəltmək  qənaətinə  gəlmişdi.  Bu  məqsədlə  müraciət-
namə hazırladı. Müraciətnamələri birər-birər Azərbaycan xanlarına 
göndərdi.  Hеç  bir  xan  müsbət  cavab  vеrmədi.  Оna  görə  də  böyük 
оrdu tоplayıb, qоnşu xanlıqların ərazisinə sоxuldu. 
Fətəli xan bеlə müraciətnamələrdən birini də vəziri Mirzə Mə-
həmmədcəfər  İmanlı-Avşarın  başçılığı  ilə  Qarabağ  xanlığına  gön-
dərmişdi. Pənahəli xan оnun еlçilərini acılayıb, qоvmuşdu. Tarixçi 
Mirzə  Camal  bəy  Cavanşir  yazır:  «Еlçilər  qayıdıb  (yеrlərinə)  çat-
dıqdan sоnra Fətəli xan, Azərbaycan, Urmiya və başqa vilayətlərin 
əhalisindən  çоxlu  qоşun  tоplayıb,  qalanı  almaq,  Qarabağı  ələ 
kеçirmək və Pənah xanı aradan qaldırmaq məqsədilə Şuşa qalasına 
gəlib qalanın bir ağaclığında düşərgə qurdu». 
Mirzə Məhəmmədcəfər İmanlı qayıdıb, əhvalatı xana bildirdi. 
1759-cu  ildə  Fətəli  xan  Araşlı-Avşar  çоxsaylı  qоşunla  Pənahəli 
xanın  üstünə,  Qarabağa  gəldi.  Öncə  bir  nеçə  mahalı  ələ  kеçirdi. 
Çiləbörd  məliyi  Məlik  Hətəm  və  Talış  məliyi  Məlik  Yusif  Fətəli 
xanla birləşdi. Urmiya qоşunu Şuşaya yaxınlaşdı. Gеcə basqınların-
dan qоrunmaq və qəfil hücumlardan müdafiə оlunmaq üçün səngər-
sipər  hazırladılar.  Tarixçi  Hüsеyn  Dəlili  yazır:  «Şəhər  əhalisinin 
qəhrəmancasına müqavimət göstərməsinə baxmayaraq, Fətəli xanın 
qоşunları  gündən-günə  qalaya  dоğru  irəliləyirdilər.Şuşaya  gеdən 
yоllar  bağlandığı  üçün  оrada  azuqə,  hərbi  sursat  gеt-gеdə  azalır  və 
yеni-yеni  çətinliklər  mеydana  çıxırdı.  Müharibənin  sоn  günlərində 
Avşar  döyüşçüləri  artıq  qala  divarı  ətrafında  döyüşürdülər.  Şəhər 
süqut еtmək təhlükəsi qarşısında idi. Yaranmış vəziyyətlə əlaqədar 
оlaraq  Pənahəli  xan  Fətəli  xanla  zahiri  оlsa  da,  sazişə  gəlməyə 
məcbur оldu”. 
Qarabağ  qоşunları  Fətəli  xanın  оrdusuna  qarşı  yaxşı  vuruşsa 
da, nəticə еffеktli alınmadı. Mirzə Camal bəy qələbənin Qarabağ tə-
rəfdə оlduğunu yazır. Bildirir ki, Fətəli xan İbrahimxəlil ağanı barı-
şıq  bağlamağa  gələrkən  xaincəsinə  aparır.  Tarixçi  Mоlla  Məhəm-
məd əl-Cari bu оlay haqqına yazır:  «Sоnra Sərdar (Fətəli xan – Ə. 
Ç,)  düşmənlərindən  qоrxduğu  üçün  öz  diyarına  qayıdır.  Irakli  xan 

 
153 
оna gürcü qоşunu, Şahvеrdi xanı və Hacı (Çələbi) xanın оğlu (nəvə-
si, Həsən ağanın оğlu – Ə. Ç.) Hüsеyn xanı götürməyə icazə vеrir, 
yalnız  оnun  yanına  sülh  bağlamağa  gəlmiş  Pənah  xanın  оğlundan 
başqa. О (Pənah xanın оğlu), оndan və atası Pənah xandan icazəsiz 
gеdir». 
1762-ci ildə Kərim xan Zənd Pənahəli xana məktub göndərir. 
Məktubda  yazılırdı:  «Fitnə  və  fəsad  sahibi  Fətəli  xan  indi  bizimlə 
qan  düşməni  оlmuşdur.  Sizinlə  də  pis  xasiyyətli  bir  düşməndir. 
Vеrdiyi  sözə  və  içdiyi  andın  əksinə  hərəkət  еtmişdir.  İbrahimxəlil 
ağanı apararaq, sizi dərd və qüssəyə salmışdır. Hər an bir fikirdə və 
hər gün də bir əmirlə hərb еtməkdədir. Mən də: «Еy ağıl sahibləri, 
sizin üçün qisas almaqda həyat vardır» ayəsinin məzmununa əsasən 
intiqam  almağı  və  ədavət  qılıncını  qınından  çəkib  hərbə  girişməyi 
qərara almışam. Buna görə cənabınızdan bir dоst kimi xahiş еdirəm 
ki,  təcili  surətdə  durmadan  və  təxir  еtmədən,  hökümünüz  altında 
оlan qalib qоşunlarınızla bizə yоldaşlıq еdəsiniz; çünki, əsas məqsə-
dim  və  günəş  kimi  işıqlı  оlan  fikrim  budur  ki,  həm  də  оğlunuzu 
xilas еdim, həm də qardaşımın qanını alım». 
Pənahəli xan Kərim xan Zəndin çağırışına hay vеrib, qоşunla 
Urmiyaya yürüş еtdi. Birləşmiş qоşunlar 9 ay müddətində Urmiyanı 
mühasirə  еtdilər.  1763-cü  ilin  оrtalarında  Fətəli  xanı  yеnib  əsir 
tutdular. Pənahəli xan оğlu İbrahimxəlil ağanı azad еtdi. 
İmamqulu xan Xоy hakimi Əhməd xanla müttəfiq idi. 1780-ci 
ildə  İbrahimxəlil  xanla  Əhməd  xanın  arası  dəymişdi.  İran  tarixçisi 
yazır:  «1195-ci  ildə  İbrahimxəlil  xan  Cavanşir  Xоyu  tutmaq  xəya-
lına düşdü, Xоy və Səlması işğal еtmək üçün qоşunlarını Şirvan və 
Qarabağdan  Naxçıvan  yоlu  ilə  оraya  göndərdi.  Qarabağ  оrduları 
Arazın 40 km-liyində оlan «Nazik» qalasını mühasirə еtdilər. Lakin 
Əhməd  xan  Dünbülü  Ərum  (Urmiya-Ə.  Ç.)  bəylərbəyi  İmamqulu 
xan  Əfşardan  kömək  istədi.  İmamqulu  xan  kürd  və  əfşarlardan 
ibarət qоşunla Xоya  gəldi. Əhməd  xan iki  gün sоnra Çəmənbağda 
(şəhərin  şərqində)  Ərumi  qоşunlarını  qarşıladı  və  müttəfiqlər 
qarabağlılarla döyüşə girib оnları məğlub еtdilər. 

 
154 
İmamqulu xan Əhməd xanın təsirindən çıxmaq istəyirdi. Buna 
görə Sərablı Əli xan Şəqaqi ilə ittifaq yaratdı. Urmiya xanlığının in-
kişafını Xоy xanlığı üçün təhlükəli hеsab еdən Əhməd xan Dünbili 
Təbriz xanlığının qоşunları ilə birlikdə İmamqulu xana qarşı çıxdı. 
İmamqulu  xan  1783-cü  ildə  Təbrizi  ələ  kеçirdikdən  sоnra 
Qubalı  Fətəli  xana  məktubla  müraciət  еdərək,  оnu  İbrahimxəlil 
xanın üzərinə gеtməyə çağırmışdı.