Azərbaycan rеspublikasi təHSİl naziRLİYİ
Yüklə 0,73 Mb.
|
|
Xanımlar, xatınlar qəmli gəlibdir [121, 191].
6. Mərasimlə bağlı etnolinqvistik vahidlər. Azərbaycan dilinin lüğət tərkibində müşahidə olunan mərasim leksikası daha çox toy və yas mərasimlərini əhatə edir. Bütün dünya xalqlarının həyatında mövcud olan toy mərasimi ən qədim adətlərdən biridir. «Azərbaycan şifahi xalq ədəbiyyatı Azərbaycan xalqının tarixi ilə üzvi surətdə bağlı olan zəngin mədəniyyət irsidir. Xalqın hiss və duyğuları, əmək fəaliyyəti, mədəni-ictimai münasibətləri,həyat tərzi,dünyagörüşü xalq ədəbiyyatında öz əksini tapmışdır» [79,35]. Azərbaycanın qədim toy adət-ənənələri ilə bağlı əhvalat və hadisələrə folklor nümunələrindən olan nağıllar,əfsanələr,dastanlarda təsadüf edirik. Aydın olur ki, toy mərasiminin davametmə müddəti toy sahibinin varlı və kasıb olması ilə əlaqədar olmuşdur. Belə ki, varlıların toy mərasimi qırx gecə davam etdiyi halda, kasıb ailələrdə bu mərasim üç gündən artıq çəkməzdi. Azərbaycanın toy mərasimləri haqqında ən qədim məlumata bütün Türk dünyasının möhtəşəm və əzəmətli tarixini, adət-ənənəsini özündə yaşadan, onu bu günümüzə qovuşduran ulu sənət nümunələrindən biri və birincisi olan «Kitabi-Dədə Qorqud» eposunda rast gəlirik. Bu əsərdə qədim türklərin-oğuzların toy mərasimləri ilə bağlı bir çox adət-ənənələr-oğlanla qızın «beşikkəsmə» ilə nişanlanması,qız evinin buyurduğu «xərc»,təzə evlənənlər üçün qurulan «gərdək» və s. indi də qorunub saxlanmaqdadır. Bu adət-ənənə ilə bağlı leksik vahidlər-terminlər N.Xəzri poeziyasında da öz əksini tapmışdır. Məsələn; Yox onun mağarı bu gün olacaq Bilirsən necə toy, düyün olacaq! [121, 192] Evə ağ duvaqlı gəlin də gəlir [123, 85]
Qatar - qatardı Yengə də süzdü Çalanlar şabaşın İçində üzdü – Adə, bəy oynasın Ucuzluq olar! [124, 226] Xoş gəldin, əlləri xınalı gəlin [124, 237] Nişan da taxılır Nişanə üçün [124, 149] N.Xəzri yaradıcılığından toy mərasimi ilə bağlı nümunə göstərdiyimiz toy,mağar, düyün, duvaq, gəlin, xonça, yengə,şabaş,bəy, nişan sözlərindən bəzilərini etimoloji baxımdan təhlil etmək maraqlı olardı. A.Axundov V.İ.Koduxova istinadən yazır: «Xüsusi etimoloji təhlil etimologiya verməyin üç əsas qaydasına: fonetik əsaslandırma, sözdüzəltmənin motivləşdirilməsi və semantik ehtimala əməl olunmasını tələb edir». Onun fikrincə, «bu və ya digər sözün etimologiyasının fonetik əsaslandırılması bundan ibarətdir ki, müqayisə edilən sözlərin mənşəcə eyniliyi müəyyənləşdirilir, uyğunluqların qanunauyğunluğu qəbul edilir,bütün fonetik dəyişmələr isə faktlar və analogiyalar vasitəsilə izah edilir» [4, 251]. «Toy» sözünün qədim türk dilində «toplantı», «qurultay» mənasında işləndiyi məlumdur. Bunu M.Kaşğarinin «Divani lüğət-it-türk» əsərindəki «toy» sözünün «ordugah, ordu qərargahı» kimi izahından da görürük. «Bu sözdən çıxış edərək «xan toy» deyilir ki, «xaqanın ordu qurduğu yer» deməkdir» [53,144]. Buna görə də bu söz müasir mənada mərasimdə iştirakçıların çoxluğu ilə qədim mənaya qovuşur. «Toy» sözünün fel əsasına aid olması və «düyün» sözündən törəməsinə dair mülahizələrdə bu sözün formalaşması aşağıdakı istiqamətdə modelləşdirilir: toy>toyun>tuyun>tüyün>düyün//dügün [72, 279]. Daha sonra F.Məmmədli fikrinə davam edərək yazır: Bizcə,sözün formalaşmasında tamamilə əksinə bir proses getmişdir. «Toy//doy//döy» [«döymək» mənasında] sözü qəbilə yığıncaqlarına çağıran səslənən alətlərin-nağara,qaval, qavaldaş-döyülməsi ilə bağlı formalaşmış və məna etibarı ilə çağırış bildirib, həm də bu çağırışa cəmləşənlərin ümumi məqsədini-toplanmaq məqsədi ifadə etmişdir. Qərb qrupu türk dillərində müasir dövrdə də özünü göstərən t Bu söz həm də toplantının özünü ifadə edən ad kimi də işlək olmuşdur. «Kitabi–Dədə Qorqud» dastanlarında aktual olan «toy»,»ulu toy» sözləri «toplantı», «böyük yığıncaq» [ziyafət] mənalarını ifadə etməklə yanaşı, həm də «toy» [evlənmə mərasiminin adı] mənasında işlənmişdir. Bir sıra boylarda «toy» mənasına «evərmə»//»evlənmə», «toy»//»düyün» sözlərində paralellik də müşahidə olunur. «Toy»un «döy» mənası Azərbaycan dilində «dög», «dögün»// «dügün»// «düyün»// «düyül» fonetik sabitləşməsi ilə nəticələnmişdir. Beləliklə, toy//döy variantlarının eyni mənalı fellər kimi «düyün» adının sabitləşməsindəki rolu bərabər səviyyəli olmuşdur.
«Toy» və «dügün» sözlərinin bir kökdən əmələ gələrək onların formalaşma istiqamətini V.Aslanov belə göstərir: toy>toyun> tuyun>tügün> düyün//dükün [72, 293]. Qeyd edək ki, bu sözdəki t Azərbaycan dilində «toy» sözünün ilkin məna variantlarından biri olan «şənlik, ziyafət» mənası müasir dilimizdə məhdudlaşmışdır. Ümumən «şənlik, ziyafət» mənası yalnız «nikahın qeydə alınması ilə əlaqədar keçirilən təntənəli mərasim» mənası ilə əvəz olunmuşdur [5, 411]. N.Xəzri əsərlərində bir kontekst daxilində «toy» sözünün sinonimi kimi «mağar» sözü də işlənmişdir:
Bilirsən necə toy, düyün olacaq! [121, 192]. Mərasim leksikasının digər bir qismini yas mərasimi ilə bağlı etnolinqvistik vahidlər təşkil edir. Çünki dünya yaranandan «olum və ölüm-bəşər nəslinin davamiyyət zəncirinin əvvəli və sonu olduğundan dil bu iki nöqtə arasında formalaşıb inkişaf etdikcə başlanğıc və son nöqtələrinin sevinc və kədər notlarında kodlaşan dil işarələrinə, onların ifadə etdiyi informasiya tutumuna daim həssas olmuşdur. Elə buna görə də bir xalqın etnik tərkibində qovuşmuş müxtəlif qruplar bu qəbildən olan leksik vahidləri sinonimik dubletlər şəklində qat-qat toplayaraq, bir nəsildən o birinə ötürür» [72, 295]. Azərbaycan dilinin leksik layında yas mərasimini ifadə edən söz işarələrinin tarixi çox qədimdir. İslamdan əvvəl Azərbaycanda mövcud olmuş Zərdüşt dininin qanunları yazılan «Avesta»da mətnlər olum-ölüm, işıq-qaranlıq formasında Hörmüz və Əhrimən arasındakı əbədi və əzəli ziddiyyətləri əks etdirən dil işarələri ilə zəngindir. Bu işarələr özünün terminoloji mahiyyəti ilə substrat əhəmiyyəti daşıdığından mənsub olduğu dövrün dil səviyyəsində qorunub saxlanmışdır.
Azərbaycan xalqının qədim həyat tərzinin əks olunduğu «Kitabi-Dədə Qorqud» dastanında yas mərasimi ilə bağlı olan detallara rast gəlirik: Beyrəgin babasına-anasına xəbər aldı. Ağ evi-eşigində şivən qopdı. Qaza bənzər qızı-gəlini ağ çıqardı, qara geydi. Ağ-boz atının quyruğını kəsdilər. Qırq-əlli yigit qara geyüb-gög sarındılar. Qazan bəgə gəldilər, sarıqların yerə urdılar. «Beyrək!» deyü çoq ağladılar [58, 168]. Beyrəyin Aruz tərəfindən öldürülməsi təsvir olunan bu epizodda yaxın adamların ağlaması, «ağ çıxarıb, qara geyinməsi», ağı deməsi müasir yas mərasimi ünsürlərinin tarixi faktlarıdır. Tarixi keçmişimizlə bu günümüz arasında vəhdət təşkil edən bu faktlar günümüzə qədər gəlib çatmış, hətta bu gün də çox cavankən əzizini itirmiş yaxınları ən azı bir il qırmızı paltar geyməz, hətta qara geyməklə onu tanıyan və tanımayanlar tərəfindən qəmə,kədərə tuş gələn bir şəxs kimi özünü göstərir.
Bəyaz kəfən biçər buludlar mənə [123,167]. «Kəfən» – ərəb mənşəli söz olub, ölünün bükülməsi üçün ağ və ya bezdir. Kəfən ağ parçadan hazırlanır. Keçmişdə bu parçanı yaşlı qadınlar cehiz sandığında gəlinlik illərindən qoruyub saxlayırdılar.Müasir dövrümüzdə bu işi məscidlər həyata keçirirlər.Lakin ucqar dağ kəndlərində köhnə qayda qüvvədədir.Ölünün dəfn olunması üçün vacib detallardan olan «kəfən» canlı danışıq dilində «beş arşın bez», «beş arşın ağ» kimi ifadələrdə frazeoloji məna çalarlığı kəsb edir. «Kəfən» sözü Azərbaycan dilinə islam dini yaranandan sonra daxil olmuşdur.
Ölməz klassiklərimiz bədii əsərlərində tarixi qaynaqlardan qopub gələn bu ənənəni saxlamış, şahlar tərəfindən ağır cəzaya layiq görülən insanlar şah hüzuruna gedərkən öz kəfənlərini də boynuna taxıb getmişlər. N.Gəncəvinin «Sirlər xəzinəsi», «Xosrov və Şirin» əsərlərində belə detallara rast gəlmək olur. Atası Hörmüz tərəfindən cəzalandırılan Xosrov özü ilə kəfənini götürüb atasının hüzuruna gedir. N.Xəzrinin əsərlərinin dilində «gor» sözünün sinonimi olan «qəbir», «məzar» sözləri də işlənir:
Yadlar bu torpaqda «Ərəb dilində və qədim türk dillərində sait səslərin qrafik işarələrinin yazıda əks olunmadığını nəzərə alsaq, onda bu sözlər arasındakı fonetik yaxınlığı fərqləndirən səbəblər də aydınlaşar. Müqayisə üçün: qb//qp//kp samit uyğunluğunda q-k, b-p səs qarşılıqları əslində eyni səsin kar və cingiltili səslənməsindən başqa bir şey deyildir. Maraqlı cəhət burasındadır ki, Azərbaycan ərazisində hələ III-IV minilliklərdə ölülər xüsusi hazırlanmış küplərdə basdırılmışdır. Küplərin qəbir funksiyası bu sözün ilkin semantikasını da bu istiqamətdə sabitləşdirmişdir. Belə olduqda qəbir mənası daşıyan «küp» sözündə sonrakı inkişaf kp//qp//qb kimi, son mərhələdə «qəb»//»qəbir» sözünü formalaşdırmışdır. «Qb» ərəb dili daxili fleksiyasında «qəbr», «qübr» kimi zühur etmişdir» [72, 304]. «Məzar» ərəb mənşəli sözdür. Ərəb dilində bu sözün iki mənası vardır: 1. Qəbir. 2. Ziyarətgah, ziyarət yeri [17, 133].
Bu söz müasir Azərbaycan dilində birinci mənada işlənir. Lakin bu sözün ikinci mənası ilə də bağlı ənənə bu gün də öz aktuallığı ilə seçilir. Belə ki, milli-dini bayramlar ərəfəsində – əziz günlərdə dünyasını dəyişən yaxınlarının məzarını ziyarətə gedən insanlar «qəbir üstə gedirik» ifadəsini məzarı ziyarət etmək mənasında işlədirlər. Yas mərasimlərinin predmetinə daxil olan sözlər içərisində «meyit» sözünü də qeyd etmək lazımdır:
Yüklə 0,73 Mb. Dostları ilə paylaş:
|