Azərbaycan rеspublikasi təHSİl naziRLİYİ

Termin səciyyəli sözlər
Dil ilk növbədə xalqın özünə məxsus olan anlayışları, var­lıq adlarını cəmləşdirir. Buna görə də hər bir xalqın var­lı­ğı­nı, özünəməxsusluğunu, məişətini onun dili, adət-ənənələri, mad­di və mənəvi mədəniyyəti, peşə və məşğuliyyət sahələri ilə ölçmək lazımdır.

Həyatın müxtəlif sahələrinə aid anlayışları ifadə edən söz­­lər termin səciyyəli leksik vahidlərdir. Xalqın həyatına, mə­i­şətinə, təsərrüfatına, yaşayış tərzinə,adət-ənənəsinə də­rin­­­­­­­­­­dən bələd olan N.Xəzri əsərlərinin dilindəki terminoloji lek­­­sika da ümumxalq xarakterli leksik vahidlərdən ibarətdir. «Terminologiya ümumxalq leksikasının ən fəal, ən dəyişkən, ar­­tan, təkmilləşən, yeniləşən hissəsidir. Müasir sosial-iqtisadi inkişaf, elmi-texniki tərəqqi, mədəni inqilab, istehsalın inten­siv­ləşdirilməsi yeni elmi anlayışların, yeni elmi fikirlərin in­ki­şa­fına, yaranmasına səbəb olur. Bu da, şübhəsiz dilin ter­mi­no­loji leksikasının dəyişməsinə, yeniləşməsinə, artmasına tə­sir­­ edir» [38, 177].

N.Xəzri əsərlərinin dilində xalq terminologiyası ilə bağ­lı leksika üstünlük təşkil etdiyi üçün bu qrupa daxil olan lek­sik vahidlər musiqi alətləri, yemək, xörək və içki, məişət, bə­zək və zinət əşyalarının adlarından ibarətdir. Bu ba­xım­dan N.Xəzri əsərlərinin dilindəki termin səciyyəli sözləri aşa­ğı­da­kı kimi qruplaşdırmaq olar:

1. Yemək,xörək və içki adları. Qida maddi-mədəni mə­­­­­­­dəniyyətin mühüm tərkib hissəsidir. «Qida insan cə­miy­yə­ti­­nin, onun maddi aləminin, tarixinin, etnoqra­fiya­sı­nın ən mü­­hüm komponentlərindəndir» [14,349]. Çünki hər bir xal­qın süfrəsi o xalqın tarixini, etnoqrafiyasını, adət-ənənəsini özün­də yaşadır. Xalqın zəngin süfrəyə malik olması onun qə­dim­liyini göstərir. İnsanın yaranışdan yeməyə olan ehtiyac və tə­ləbatı nəticəsində əsrlər boyu müxtəlif yeməklər meydana gəl­­­­­­mişdir. Təbii ki, hər bir xörəyə xüsusiyyətinə görə ad ve­ril­mişdir. N.Xəzri dilindəki yemək və içki adlarının et­no­linq­vis­tik cəhətdən tədqiq edilməsi Azərbaycan xalqının maddi və mə­nəvi mədəniyyətinin,eləcə də dilimizin tarixi haqqında ma­­­­­­raqlı elmi nəticələr əldə etməyə imkan verir.

N.Xəzri əsərlərinin dilində loxma, kabab [maral kabab, toğlu kabab], şərab, şərbət, qara qovurma, süd, zəhər və s. kimi yemək və içki adları vardır.

«Loxma» sözü müasir Azərbaycan dilində «loğma» for­­masında «bir dəfə ağıza qoyulan tikə, dişdəm» mənasında işlənir [5, 226]. Lakin bu söz N.Xəzri dilində Azərbaycan dilinin Gəncə dialekti, Gədəbəy, Mingəçevir şivələrində oldu­ğu kimi, «loxma» şəklində işlənmişdir [10, 370].

Kimin gözü doymayır,

Kimə bəsdir loxma da [123, 56]

N.Xəzrinin «Torpağa sancılan qılınc» dramatik poe­ma­sında «kabab, qovurma» yemək adlarından istifadə olun­muş­dur.

Kabab, kabab, yağlı kabab

Maral kabab, toğlu kabab [121, 125]

Ha, ha, onun gül ətindən

Qara qovurma eyləyin [121, 141]
«Kabab, qovurma» sözlərinin eyni mənada işlənməsinə həm «Kitabi-Dədə Qorqud» dastanında, həm də «Dastani-Əhməd Hərami» poemasında rast gəlinir. Lakin buna bax­ma­­­yaraq, Azərbaycan dilinin izahlı lüğətində «kabab-man­qal üzərində şişlərdə bişirilən ət xörəyi, şişlik; «qovurma» isə qovurmaq yolu ilə hazırlanan ət xörəyi kimi izah olunur [5, 161-212].

Bəzən N.Xəzrinin dilində poetik yemək adlarına da rast gəlinir ki, əslində sözün həqiqi mənasında istər dünya xalq­larının, istərsə də Azərbaycan xalqının mətbəxində belə ye­mək növü və adı mövcud deyil. Bu yemək adı şairin fərdi təxəyyülünün məhsuludur. Məsələn;

Mənim küsü aşı

Bişirənim yox! [123, 238]

N.Xəzri əsərlərinin dilində şərab, şərbət, süd kimi içki ad­la­­rına da rast gəlinir:
Maral kabab, toğlu kabab

Üstündən də bir parç şərab... [121, 125-126]

Şərbət də içilir, zəhər də, ey dost! [121, 136]

Bol südü-pendiri qaymaqlı çoban! [123, 175]

N.Xəzri əsərlərinin dilindəki yemək və içki adlarının tədqiqi göstərir ki, dilimizdə kulinariya terminləri daha sabit və uzunömürlüdür. Çünki əsrlər boyu qidanın yeni növləri mil­­li mətbəximizdə özünəməxsus yeniliklər etsə də, bununla yanaşı, ənənəvi xörək adlarımız da indiyədək qorunub sax­lanmışdır. «Yemək-xörək adlarının bu cür nisbi «müha­fizə­kar­lığı» həm də tarixi-coğrafi şəraitlə, təbiət, iqlim, təsərrüfat amilləri ilə əlaqədardır» [70, 28].

2. Hərbi işlə bağlı olan leksik vahidlər. N.Xəzrinin mü­ha­­­ribə mövzusunda yazdığı əsərlərində dilimizdə işlənən və danışıq dilində geniş yayılmış hərbi terminlər də öz əksini tap­­­mışdır. Məsələn;

Dəbilqə: Başındakı dəbilqəni nə öyərsən,

Qılınc: Qılıncını nə öyərsən, qanlı düşmən,

Çovkan: Əyribaşlı çovkanımca gəlməz mənə

Ox: Belindəki doxsan oxu nə öyərsən

Sapand: Ala qollu sapandımca gəlməz mənə [121, 176]

Kaman: Gəldi əli kaman atan,

Xəncər: Əli xəncər tutan gəldi [121, 199]

Süngü: Süngülər üstundə dayanan dövlət-

Elə süngülərlə yıxılmadımı? [123, 44]

Qoşun: Mənim qoşunumda

Əsgərlik: Əsgərlik etsin [123, 53]

Ordu: Cahanda ən boyük bəla deyilmi,