Azərbaycan rеspublikasi təHSİl naziRLİYİ

Dialektizmlər

Ədəbi dilin lüğət tərkibinin zənginləşməsi mənbə­lə­rin­dən biri də dialekt leksikasıdır. «Dialektlər ədəbi dilin maddi əsa­sıdır,onun qida mənbəyidir, dil sistemi həlqə­sin­dən kə­nar­­­­­­da deyildir» [45,187]. «Dialektlər xalqın təbii danışıq dili, bir növ dilin etnoqrafiyasıdır. Biz dialektləri öy­rən­dikcə xalqı və onun tarixini öyrənmiş oluruq» [29,116].

Dialekt sözləri ədəbi dil normalarına tabe olmayan, mü­əy­yən ərazidə yaşayan əhalinin yerli danışıq dilində istifadə et­dik­ləri leksik vahidlərdir.Bu vahidlərin mövcud olması dia­lekt və ədəbi dildə olan sözlər arasındakı sərhədin tam sa­bit­ləş­mə­di­yini göstərir. V.V.Vinoqradov ədəbi dillə dialektlərin qar­şı­lıq­lı əlaqəsindən bəhs edərək yazır: «Bizdə hələ şivə söz­ləri ilə ədə­bi dil sözlərinin sərhəddi az öyrənilmişdir.Ümum­xalq, can­­lı danışıq dili sözlərinin ədəbi dilə keçməsi yolları hə­lə­lik mü­əy­yənləşdirilməmişdir» [93, 214]. T.C.Koqotovka da təxminən eyni fikri təsdiqləyərək yazır:»Canlı danışıq dili və dialekt söz­lərinin işlənmə sərhədləri hələ kifayət qədər öy­rə­nil­mə­mişdir» [106,224]. Lakin buna baxmayaraq, milli ədəbi di­lin for­ma­laş­ma­sı üçün bəzi sözlər dialektdən ədəbi dilə, bə­zi­lə­ri isə əksinə, ədə­bi dildən dialektlərə keçir. Müşahidələr gös­tə­rir ki, müasir dövrdə də ədəbi dilə – bədii dilə müxtəlif üslubi funk­­siyalarla dialekt sözləri gəlir. «Ədəbi dillə dialektlərin da­im yanaşı möv­cud­luğu onların lüğət tərkibinin qarşılıqlı şə­kil­də zən­gin­ləş­mə­si­ni təmin edir» [106,124]. Beləliklə də, «bir tə­rəf­dən, ədəbi dil şivələrdə işlənən lazımlı,həyati əhəmiyyəti olan sözləri seçib öz lüğət tərkibinə daxil edir və onu zən­gin­ləş­dirir. Digər tərəfdən ədə­bi dil normaları yerli şivələrə daxil olur və onları sıxışdırır. Bu­nun nəticəsində şivələrin tədricən aradan çıxması və ədəbi dilin ümumiləşməsi prosesi baş verir» [ 23, 78-79].

Dialektizmlərin ədəbi dilin inkişaf edib zəngin­ləş­mə­sin­­­dən bəhs edərkən, ilk növbədə, bu leksik vahidlərin ədəbi di­­lin bədii üslubu üçün daha çox səciyyəvi olmasını qeyd et­mək lazımdır. «Dialekt leksikası elə bir daimi bazadır ki, on­dan birinci növbədə ədəbi dilin bədii üslubu bəhrələnir» [71,216]. Çünki dialekt sözləri ədəbi dilə ən çox bədii əsər­lər vasitəsilə keçir. «Dialektizmlərin ədəbi dilin lüğət tərkibinə da­xil olması üçün bədii ədəbiyyat keçid rolu oynayır. Belə ki, leksik-semantik cəhətdən ədəbi dildə işlə­dilmə lüzumuna ma­lik olan dialektizmlər yazıçılar tərə­findən bədii ədə­biy­ya­ta gətirilir; bunlardan ümumxalq sə­ciy­­yəsi qazananlar ədəbi di­lin lüğət fonduna keçərək onu zənginləşdirir» [45, 187]. Ədə­­­­­­­­­­­­bi dilin başqa üslublarından fərqli olaraq bədii dildə üs­lubi çərçivə olmadığı üçün yazıçılar əsərlərində dialekt söz­lə­rini işlədirlər.Bu da bədii üslubun dialektizmlərin ədəbi di­­lə keçməsində vasitəçi olduğunu göstərir. Lakin bu o de­mək de­yildir ki, bədii dildə işlənən dialektizmlərin hamısı ədə­bi dilə keçir. Bu sözlər dialekt leksikasını təmsil etsələr də, on­la­rı konkret olaraq müəyyən bir dialekt qrupuna aid et­­mək, can­lı danışıq dili sözlərindən fərqləndirmək çətin olur.»Dia­­­­­­lektizmlərin an­caq müəyyən bir qismi ədəbi dildə iş­lənmək hüququ qazanır. Bu mənzərə yazıçı dilinin fərdi ne­o­­lo­gizm­lə­rinin ədəbi dilə münasibətindəki kimidir. Belə hal dialekt söz­lərinin ümum­xalq koloriti qazanmağının, giz­li üslubi im­kan­larının üzə çıxarılmasının qanunauyğun nə­ti­cə­si kimi mey­­dana çıxır» [71, 216-217].

«Ədəbi dil lüğətinin dialektlər hesabına inkişafında və zən­ginləşməsində, əsas etibarilə bu və ya digər dialektin əhatə et­­diyi məhəldən yetişmiş şair və yazıçılar böyük rol oyna­mış­lar» [ 22, 9].

«Dialekt və şivə sözləri ən çox bədii dildə geniş meydan ta­pır və burada da üslubi effekt qazanır, obrazların nitqinin fər­di­­ləşdirilməsində, xarakterlərin yaradılmasında, yerli kolo­ritin ve­­rilməsində üslubi vasitələrdən birinə çevrilir» [67,82]. Bədii di­lin nəzm qoluna nisbətən nəsrdə dialekt sözləri daha çox iş­lə­nir. Çünki şair hər hansı obrazı, hadisəni, təbiəti təsvir və tə­rən­nüm edər­kən öz fərdi dili ilə danışırsa,yazıçı əsərdəki surətlərlə da­nış­maqla yanaşı, eyni zamanda daha çox personajların bir-bi­ri ilə danışığına, dialoqlarına üstünlük verir. Bu zaman su­rət­lə­rin di­lin­də dialekt sözlərinin işlənməsi üçün real şərait yaranır. Bu haq­da Ə.Dəmirçizadə yazır: «Bədii əsərdə bu və ya digər su­­­­rə­tin, yaxud surətlər kompleksinin müəyyən yerli-məhəlli şəraitlə üz­vi bağlılığını bildirmək belə məhəlli çalarlıqla onları can­lan­dır­maq zərurəti olduqda, tipik şivə sözlərinin işlədilməsi məq­sə­də­uyğun sayılır və ümumiyyətlə, bədii əsərin dilini məzəli, duzlu edir» [25, 89].

S.Ə.Cəfərov da Ə.M.Dəmirçizadənin fikri ilə razı­la­şa­raq yazır: «...hər hansı bir rayonun və ya yaşayış mən­tə­qə­si­nin həyatını daha real və qabarıq şəkildə vermək, əsərdə ayrı-ay­­­rı surəti canlandırmaq üçün yazıçı o yerin və ya surətin mən­­­­­­­sub olduğu şivə xüsusiyyətlərindən geniş istifadə edə bi­lər»­­ [ 23, 80].

«Məhdud ərazi dairəsində anlaşılan dialekt sözləri bə­zən həmin dairənin məişəti ilə, təsərrüfat sahəsi ilə, bəzən hə­min dairədə yaşayanların tayfa mənsubiyyəti ilə, bəzən qon­şu­­luğundakı xalq və dil mühiti ilə, bəzən də başqa hadisələrlə əla­qədar olur» [25,87]. Sözsüz ki, belə bir şəraitdə yaşayan is­tər şair,istərsə də yazıçı öz dilində müəyyən qədər dialekt söz­lərini işlədir. Bu həm sənətkarın fərdi lüğət fondunun ge­niş­lənməsinə səbəb olur,həm də əsərin ruhuna,obrazlarının di­li­nə məkan koloriti verir.

Bütün deyilənlər bir daha göstərir ki,dialektizmlər bə­dii əsərlərin dilinə heç də səbəbsiz deyil, müəyyən üslubi mə­qam­larla əlaqədar gətirilir və işlənir. Azərbaycanın müx­təlif böl­­­­­gələrindən olub, canlı danışıq dilinə, dialektlərə yaxşı bələd olan şair və yazıçılar dialektə məxsus söz və formaları müx­tə­lif üslubi məqsədlərlə əsərlərinə gətirirlər. Burada bir ami­­­­­­­­­­­­­­­­­li də nəzərə almaq lazımdır ki, ədəbi dilin digər funk­si­­­o­­­­­­­­­nal üs­lub­la­rında üslubi çərçivə var və dialekt sözlərinin ora­da iş­lən­mə­si mümkün deyil. Lakin bədii üslubda belə çərçivə yoxdur, bü­­tün üslubların elementləri, eləcə də dialekt sözləri burada iş­lənə bilir. «Dildə elə bir söz qrupu ola bilməz ki, bə­dii üslub oradan istifadə etməsin. Dildə nə varsa, bədii üs­lu­bun ix­ti­ya­rın­dadır. Bədii üslubda bu və ya başqa üslubi mə­qam, yaxud su­rətin nitqini fərdiləşdirmək üçün sənət, peşə ilə əlaqədar və ya dialekt sözlərindən istifadə edilir» [62,28]. «Ümum­xalq di­linə əsaslanan hər bir yazıçı ədəbi dilimizi yeni söz və ifa­də­lər­lə zənginləşdirmək üçün doğulduğu dairənin lüğət va­hid­lə­rin­dən [burada dialekt sözləri nəzərdə tutulur] is­tifadə etməli olmuşdur. Bu onlara obrazların dilini fər­di­ləş­dir­mək, zəngin si­­nonim cərgələr vasitəsilə fikri daha obrazlı ifa­­­­­­­­­­də etmək kimi bədiilik prinsiplərinin tələblərinə görə lazım idi» [55, 72]. Məhz bu cəhəti nəzərə alan N.Xəzri əsərlərində yerli ko­lo­ri­tin bəzi səciyyəvi xüsusiyyətlərini daha qabarıq şə­kildə oxu­cu­­nun nəzərinə çatdırmaq üçün az da olsa, dia­lek­tizm­lərdən is­tifadə etmişdir. Şairin əsərlərinin lüğət tərki­bin­də təsadüf olu­nan dialekt sözləri aşağı­dakı­lardan ibarətdir:

Ahıl [İsmayıllı, Şuşa] – qocalmış, yaşa dolmuş [adam, hey­van və s.]: Ahıl öküz cümə də işə gedə bilmir [ 9, 46]; Ahı­l­laş­dın, qəlbən azca yaşlaşdın [124, 44].

Arı [Ağdam, Füzuli, Qazax, Quba, Şahbuz, Şəmkir, To­­­­­­­­­­­­­vuz] – təmiz, saf. Aydan arıyam, sudan duruyam [Şahbuz]; Aydan arı, sudan duru [Qazax]; Aydan arı, günnən duru [To­vuz] [11, 25]. Bu məsəl eynilə N. Xəzrinin əsərlərində də öz ək­sini tapmışdır: Aydan arı, sudan duru demiş xalqımız [127, 38].

Qeyd edək ki,bu sözün Bakı,Xaçmaz dialektlərində ey­­­­­ni mənanı ifadə edən «ari» fonetik variantı da mövcuddur: Ay­­dan ari, sudan duri [Bakı] [11, 26].

Azman [Bakı, Ordubad] – iri, çox böyük, nəhəng. Ba­ki­­­­­­­­­də azman öylər tikilir [Bakı]; Atam bir azman keçi aldı [Or­du­bad]. Bu söz həm də Bakı, Beyləqan, Cəbrayıl, Füzuli, Qa­ra­kilsə, Şamaxı dialektlərində altıillik «qoyun», Ordubad, Zən­­­­­­­­gilan dialektlərində dördillik «qoyun», Ağdam, Borçalı dia­lektlərində qocalmış qoyun, keçi mənalarında işlənir [11, 32]. N.Xəzri əsərlərində isə azman sözü «nəhəng, iri» mə­na­sın­da işlənmişdir:

Axı can üstdədir

bir azman ölkə [124, 73].

Boz [Bakı, Salyan] – həyasız. Boz adam utanmaz; Vəli çox boz adamdı [11, 62]. N. Xəzri də əsərlərində bu sözü hər hansı bir insanın üzünə utanmadan, çəkinmədən sərt şəkildə demək mə­na­sın­da işlətmişdir: Yaman boz demisən, nə deyim sənə [127, 181]. Qa­zax dialektində qayaya boz deyirlər: Bozun altında yığış­mış­dıq.

Dinşəmax – Şəki dialektində qulaq asmaq mənasını bil­­­­­­­­­dirir. Bərdə,Cəbrayıl,Kürdəmir,Qax,Qazax,Tovuz dia­lekt­­lərində bu sözün dinşəməx, Çəmbərək dialektində isə din­şi­məx fonetik variantı mövcuddur: Qapı:n dalınnan diηşəyör biz­dən qıyvat qırıllarmı? [Tovuz]; Qapının dalınnan diηşədim, çox şey eşitdim [Bərdə]; Diηşə, qör sağa nə deyiyəm [Qax] [11, 136]. N.Xəzri də öz yaradıcılığında bu sözün Çəmbərək dia­lek­­­tindəki variantından istifadə etmişdir: Cahan dinşiyibdir sir­­­­­­­­­li küləyə [124, 41].

Gildir-gildir [Bakı, Gədəbəy, Kürdəmir, Salyan] – gilə-gilə,damcı-damcı.Uşağın gözünnən gildir-gildir yaş gəlir [Sal­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­yan] [11, 181]. Axdı gözlərindən yaş gildir-gildir [123, 85].

Harın – Şamaxı,Ağdaş,İsmayıllı dialektlərində ər­kö­yün, naşükür [Sən harın adamsan, sə nolacağ], Qazax dia­lek­tin­də isə tənbəl, işə yaramayan mənalarında işlənir [9, 419; 10, 214]. Zadəganlar harınlaşır [124, 62]; Harınlıq evlər yıxıb [124, 87]. Cənub bölgəsində «harın» sözü var-dövləti hədsiz də­rə­cə­də çox olan və bundan qudurub «gözləri ayağının altını gör­mə­yən» frazeoloji vahiddən çıxan məna çalarının ifadə et­di­yi mə­­nanı kəsb edir.

İrişmağ klassik ədəbi dilimizdə işlək fellərdəndir. Qu­­ba dialektində vuruşmaq, dalaşmaq mənasında iş­lə­nən bu söz Borçalı dialektindəki idəşməx [Ə:, nə idə­şi­r­si­ηiz, gediη uşaxları gətiriη], bu söz də öz növbəsində Çəm­bə­­rək dialektindəki iddələşməx sözündən olub mənasız, yer­­siz mübahisə etmək mənasını bildirir: Ağa:rnan Vey­səl bildirdən bəri çox iddələşir [10, 255]. Xaçmaz, Quba dia­­­lektlərində irişmağ sözü həm də yersiz, şit-şit gülmək mə­nasında da işlənir.–Adamın üzünə baxub irişmə [Xaç­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­maz]. Eyni zamanda bu sözün Meğri dialektində iriş­­max, Borçalı,Cəbrayıl,Gədəbəy [Nə:η irişeysiη,a ba­­­la,qoja-zad görmö:üfsənmi heş?],Goranboy, Hamamlı, İmişli, Qazax, Qarakilsə,Mingə­çevir,Zəngilan dia­lekt­lə­rin­də irişməx fo­netik variantları vardır [10, 260]. İrişmək hörmət deyil, sə­mimi söz hörmətdir [123,97]; Dövrəndə irişən paxıllar ki var; Daha olmayacaq öləndən sonra [124,85].

Karvanqıran – Füzuli,Qarakilsə,Qazax, Tovuz dia­lekt­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­lərində Zöhrə ulduzunun adıdır.Karvanqıran da ulduzdu [Qa­zax]; Karvanqıran gecədən doğur [Qarakilsə] [10,268]. O dan ulduzu yox, Karvanqırandır [126, 91].

Qarsa-qarsa – Bakı dialektindəki qarsalammağ sözün­dəndir. Lüğəvi mənası içi yaxşı bişmədən [üzü] yanmaq [çö­rə­yə aiddir]. – Bu ki yaxşı pişmiyib, qarsalanıb [10,313]. Çö­kür ürəklərə od qarsa-qarsa [124, 57].

Qılıq – Şəki dialektində xasiyyət, rəftar mənalarını bil­di­rən qılıx qılıq sözünün fonetik variantıdır. – Həsənin qılığı çox yaxşıdı; Qılığı pisdi, heş kəsnən yola getmir [9,135]. Həs­rə­təm xoş söhbət; Xoş qılıq üçün [123,19].

Ləngər – Qazax dialektində yeriş növünün adıdır. Bu lən­­gər yerişi kimnən örgənifsən? [10,363]. Gedir ləngər ilə, O asta-asta [123,58].

Sısqa – Qafan dialektində suyu az olan bulaq mə­na­sın­da işlənən sızqa sözündəndir. Bızavları apar sızqadan su içsin [9,363]. Bir çaya döndüm ki,sısqa axıram [123,46]. Sısqa cənub zonasında narın yağan yağış mənasında işlənir. «Sısqa yağan yağış gec kəsər» atalar sözü də buradan yaranıb.

Şiv – Cəbrayıl dialektində qanqal, yemlik çıxarmaq üçün ucu şiş qarğı və ya kiçik ağac [çubuq] mənasında iş­lə­nən şibbix sözündəndir. Şibbiyim olseydı, yemlix yığardım [9, 468]. Şivlər kəsilmədi,əllər kəsildi [123,98]. Şiv-yeni pöh­rə­lən­miş ağacların budağına da deyilir: Təzə şivlər əkmişəm.

Yengə–Kirovakan, Zaqatala dialektlərində qar­da­şın,əmi­­­­nin və dayının arvadı mənalarını bildirir:Mənim yengəm beş yaş mənnən böyükdü [9, 246]. Eyni zamanda həm ədəbi dil­də, həm də ümumxalq dilində toyda gəlini müşayiət edən qa­dı­na da yen­­gə deyilir. Məsələn; – Mübarək! – Deyərək; Yengə də süz­dü [124, 226].

Yeyin–Ordubad,Quba,Şamaxı dialektlərində yaxşı mə­nasında yey // yeg // yegin fonetik variantlarında işlənir: Sən­nən yeg olmasun, yaxşıdı [Ordubad]; Mənim bir dusdım var­di, sənnən yeg ulmasun Bakı şərində; Sənnən yegin ul­ma­sun bir dusdum var mənün [Quba]. Bu sözün yegin forması Ba­kı, Qu­ba dialektlərində tez, cəld mənalarında işlənir: Yegin ul, apar məni atoun yanına [Quba] [9,242-243]. Tərif atı yeyindir, qürur atı ceydaraq [124, 21].

Zivə – paltar sərilən ip mənasında Ordubad, Bakı dia­lekt­lərində istifadə edilir: Bizim yerdə paltarı yuyub zivəyə sə­rəl­lər [Ordubad] [11,563]; Yudu uşağının ağ köynəyini; Zivə­yə sərməkçin eyvana çıxdı [124,108].

Göründüyü kimi, N.Xəzrinin dilində dialekt sözlərinin əksəriyyəti sadəcə sözü işlətmək xatirinə deyil, üslubun tələbi baxımından işlədilməsi ilə də səciyyəvidir. Çünki geniş an­la­yı­­şa malik olan dialektizmlər dilə bədii əsərlər vasitəsilə daxil olur. Buna görə də dialektizmlərin işləndiyi əsas üslub bədii üs­lubdur və onlar yalnız bədii dildə özünə yer tapa bilir.