Azərbaycan rеspublikasi təHSİl naziRLİYİ



Yüklə 0,73 Mb.
səhifə27/43
tarix02.01.2022
ölçüsü0,73 Mb.
#39807
1   ...   23   24   25   26   27   28   29   30   ...   43
AZ rbaycan rеspublikasi t HS l naziRL Y

Ağı sən götür

Gündüzü, gecəni əziz saxlayaq,

Günəş sənə düşsün,

Ay mənə qalsın.

Bizik bu dünyaya səninlə şərik,

Bizsiz nə qış gülər,

Nə də ki, bahar [120, 156].


5. İdeoloji mövqeyinə görə bir-birindən fərqlənən in­san­­­ların mənsub olduğu təbəqələri və cərəyanları təsvir edər­kən onların həm xarakterik xüsusiyyətləri, həm də fərq­lən­di­ri­­ci əlamətləri antonimlər vasitəsilə ifadə olunur:
Varlılar keyf çəkir xanimanlarda,

Dilənçi çoxalır

səxavət gedir [124, 18].



Məzluma verdiyi əziyyət üçün

Zalıma məhkəmə qurular bir gün

Əgər cahillərdən uzağa qaçsan,

Onda aqillərə qovuşacaqsan

Əgər mömin şəxsə

Dərdini desən,

Mərhəmət görərsən sən ki Allahdan

Nəbadə kafirə gileylənəsən,

Şikayət edirsən, sanki Allahdan [124,96-100].


6. Bəzən şair antonimlərdən bədii dilin ifadə vasitəsi ki­mi təbiəti obrazlı şəkildə təsvir etmək üçün istifadə edir:
Arzular baharda, ömür qışdadır

Quru haray çəkər, yaş tökülərsə [123, 23].

səma çayı tək axın, durnalar!

Qara ürəklərdən qorxun, durnalar! [123, 109]
7. Eyni zamanda şeirdə təsvir zamanı təzadlı zaman, mə­­­­­­kan və kəmiyyət anlayışları vermək üçün antonimlərdən is­­­­­­­­­­­tifadə olunur:
Gündüz şəkillərdə susanım mənim,

Gecə yuxularda danışanımsan

Ruhun gecə-gündüz hifz edir məni [123, 46]



Bayırda şaxtadır...

Evdə soyuqdur... [123, 228]

Dəniz dalğalanar

Hər səhər-axşam,

Qarı əridikcə uca zirvənin [122, 59]

Axdı...kəndlər gördü sağda, solda o,

Tarlalar içdimi onun suyundan?! [122, 75]

İllər ötüb keçdi arzular təki,

İndi axşam-səhər axtar sən məni [122, 139]

Gör təbiət nə varlıdır,

Qızıl səpir sağa-sola [122, 157].

O, bir meyvəsidir bəxtəvər ömrün

Yatmayır nə gecə, gündüz səhər [119, 141]

8. Antonimlərdən ibarət olan başlıqlar diqqəti cəlb et­mək­lə yanaşı, eyni zamanda şeir haqqında müəyyən təsəv­vür ya­ratdığı üçün onlardan poeziyada da istifadə olunur.N.Xəz­­­­­­­­rinin şeirləri də belə başlıqlarla onun üslubunu fər­di­ləş­dirir:

«Asiman altında, torpaq üstündə», «Uzun sözün qı­sa­sı», «Yalan və həqiqət», «Ad günü-fəryad günü», «Bir öm­rün əvvəli, bir ömrün sonu», «Həm ölum, həm əbədiyyət», «Sən məni öldürdün, məni diriltdin», «Gələrmi, gəlməzmi?», «Qo­­ca və cavan», «Göylə yer arasında», «Kiçik və böyük», «Gəl­­­sən də, gəlməsən də», «Sualsız cavablar», «Şair və şah», «Uşaq...cavan...qoca...», «Qorxu və cəsarət», «Susmaq... da­nış­maq...», «Bir daş altdan, bir daş üstdən», «Xeyir və şər», «Si­­zə salam olsun, mənə əlvida», «Gün çıxıb...yağış yağır», «Hə­­ləlik və əlvida»,»Yer də,göy də susur», «Təbəssüm və göz yaşları» və s.

9. Antonimlər bədii ədəbiyyatda, xüsusən şeirdə təzad ya­­­­­­­ratmaq üçün geniş işlədilir ki, bunun da əsasında antiteza ya­ranır. Antitezanın əsasını təzad təşkil etdiyi üçün burada tə­­­zadlı hadisələr qarşı-qarşıya qoyularaq tutuşdurulur. «An­to­­­nimlərdən düzələn antiteza bədii bir vasitə kimi hadi­sələr ara­­­sında əksmənalılıq və qarşılaşdırmanı qüvvətləndirir. İfa­dələr daha təsirli, məna daha dəqiq, nitq daha emosional olur» [38,86]. «Antonimlər vasitəsilə yaranan antiteza müx­tə­­lif ziddiyyətli anlayışları bir-birindən fərqləndirməklə bəra­bər,üslubi effekt yaratmaq üçün də istifadə edilir. Ədə­biy­yat­­­şünaslıq və üslu­biy­yat kitablarında antiteza anto­nim söz­lər­dən, obrazlardan və situasiyalardan yaranan fiqur kimi mü­əy­­­yənləşdirilir və hadi­sə­lə­ri mahiyyətinə, dərəcəsinə, və­ziy­yə­ti­nə və keyfiyyətinə görə mü­qayisə edir, yaxud bir-birilə tə­zad­­lı şəkildə qarşılaşdırır» [27,106]. Antitezaya verilən şərh­lər­­dən aydın olur ki, onlar antonimlərdən daha geniş an­la­yı­­şa malikdir.Antiteza antonim sözlər əsasında yaransa da, on­­­­­­­­­lar bir-birindən fərqlənir. Belə ki, antiteza obraz və ha­di­sə­lə­rin müqayisəsində daha effektli üsul­lar­dan olduğu üçün həm də bədii təsvir vasitəsidir.

Qədim yunan alimləri antitezanı qüvvətli bədii təsvir va­­­sitəsi kimi yüksək qiymətləndirmişlər. Onların fikrincə, an­ti­teza ziddiyyətləri açmaqda ən təsirli yollardan biri­dir. T.Ə.Ə­­­fən­di­ye­va antonimlərdən bəhs edərkən yunan alimi Aris­to­te­­lin fikrinə istinad etmişdir: «Bu cür təsvir əlverişlidir. Çün­ki ziddiyyətli qarşılaşdırmalar olduqca anlaşıqlıdır. Onlar ya­na­­şı durduqda isə daha anlayışlı olur. Həm də ona görə ki, təs­virin bu üsulu sil­lo­giz­mə bənzəyir: həqiqi sübut zid­diy­yət­­lə­rin qar­şı­laş­dı­rıl­ma­sı­dır» [26,72].



Bədii söz sənətkarlarımız faktların, obraz və hadisələrin təs­viri zamanı onların bir-birinə olan ziddiyyətli müna­si­bət­lə­ri­ni və hərəkətlərini məhz antiteza vasitəsilə qarşılaşdırıb fərq­lən­dir­­məklə qiymətləndirirlər. Bu cəhətdən poeziyada da antiteza ge­niş istifadə olunan bədii təsvir vasi­təsidir. Şeirdə işlənən an­ti­te­za təsvir olunan əşya və hadisələr arasındakı ziddiyyətləri mü­qa­yisə yolu ilə müəy­yən­ləşdirir:

Görüş gözləyirdim, hicrana döndü,

Mənim taleyimdən pozuldu bu gün [123, 204]



Ömrün ağ günündə, qara günündə,

O qara gözləri gözlərəm yenə [123, 212]

Sən parlaq Günəşsən,

Mən solğun Ayam,



Ayam, yoxsa sönmüş

Bir çırağammı? [124, 30]

Bir gözüm ağladı,

Bir gözüm güldü,

Hayıf, görmədim [124, 112].



Şəfəqlər ucadır,

kölgələr qısa,

Tabutum üstünə günəş əyilsin [124, 115]



Zülmət üfüqlərdə solğun bir işıq,

Təbiət göylərə ulduzlar düzür [124, 148].


Gördüyümüz kimi, yuxarıdakı nümunələrdə şair əşya və ha­disələr arasındakı fərqli cəhətləri, özünün daxili aləmindəki zid­diyyətli hissləri məhz antiteza vasitəsilə yüksək ifadəli, qabarıq şə­kildə verə bilmişdir. Buna görə də professor Y.Seyidov «Sözün qüd­­rəti» kitabında N.Xəzrinin dili haqqında yazır: «Onun şei­rin­də söz düzümü, çalın-çarpaz təzadlı kəlmə hörükləri – dilimizin ən zərif, sonsuz assosiativ imkanlar açan büllur qaynaqlarına, də­­rin poetik qatlarına bağlanması ilə gözəldir. Bu mənada Nəbi Xəz­rinin poeziyası bizi həm də Azərbaycan dilinin ən təmiz, ən gö­­zəl guşələrinə, dərinliyinə və ucalığına aparır. Söz düzümləri ara­sında güclü daxili təzad yaratmaq müəllifin başlıca ifadə üsul­­la­rındandır» [80, 246].

Beləliklə, apardığımız müşahidələrdən bir daha aydın olur ki, antiteza poetik dildə məna kəsb etməsi baxımından rən­­­garəng və üslubi imkanları daha genişdir. Hətta poe­zi­ya­da bütövlükdə antiteza üzərində qurulan şeirlərə də rast gə­li­nir. N.Xəzrinin «İstə»,«Sən məni öldürdün,məni di­rilt­din»,«Qo­ca və ca­van», «Hanı?», «İkilikdə», «İllər və sahil­lər», «Ki­­­çik və böyük» və s. adlı şeirləri buna misal ola bilər. Bü­­tün bun­­lara əsasən deyə bilərik ki,antonimlər dildə lek­sik-se­man­tik kateqoriya olmaqla yanaşı, eyni zamanda lek­sik-üslubi ka­­teqoriyadır. Çünki antonimlərdən bədii dildə üs­­­­­­­lubi cə­hət­dən qüvvətli bədii ifadə və təsvir vasitəsi kimi geniş istifadə olu­­­nur.




Yüklə 0,73 Mb.

Dostları ilə paylaş:
1   ...   23   24   25   26   27   28   29   30   ...   43




Verilənlər bazası müəlliflik hüququ ilə müdafiə olunur ©azkurs.org 2024
rəhbərliyinə müraciət

gir | qeydiyyatdan keç
    Ana səhifə


yükləyin