Azərbaycan respublikasinin təHSİl naziRLİYİ baki döVLƏt universiteti

F.de SÖSSÜRUN SİSTEMİNDƏ NİTQ

FƏALİYYƏTİ VƏ NİTQ
Nübar Məsimova,

BDU-nun ümumi dilçilik kafedrasının doktorantı
F.de Sössür inkişaf haqqında təlimi-dialektikkanı dilə tətbiq edirdi. Onun üçün linvistik fəaliyyət, sosial gerçəklik, tarixi proses, dil və s. bütövlükdə bir sistem təşkil edir. Dil-nitq dixotomiyası həmin baxışın ifadəsindən başqa bir şey deyildir.

Nitq – bəşəri mövcudluğun ən fundamental atributudur; o insana məxsus olan, onun mahiyyətiləəlaqədar olan məsələdir. Ona görə də, antropoloqlar insanın öyrənilməsi üçün nitqin müstəsna rolunu qeyd edirlər. Deli X.Xaym «Nitqin etnoqrafiyası» əsərində yazır: «Nitqin öyrənilməsi insan haqqında elm üçün həlledici mənaya malikdir», hətta «dil etnoloji obyekt kimi baxıla bilər»; təsadüfi deyildir ki, bəzi antropoloqlar «dilə, və deməli, linqvistikaya insan haqqında elmin əsası kimi baxılmışdır».¹ Nitq dilin reallığı, onun mövcudluq üsuludur. O yalnız bəşəriyyətin təşəkkül və inkişafıüçün vasitə deyil, həm də təşəkkületmə və inkişaf prosesinin hərəkətverici qüvvələrindən biridir. «Nitq ruhi yaradıcılıqdır»², deyə Fossler yazırdı.

Nitq – konkret ünsiyyət prosesində fəaliyyət göstərən dildir. Nitq insan fəaliyyətinin bir növüdür. Fəaliyyət - canlı sistemlərin aktivliyinin ali forması, insanların sosial gerçəkliyinin mövcudluq üsuludur. Fəaliyyət həyatın özü qədər mürəkkəb və rəngarəngdir; rəftar, davranış, düşüncə, əlaqə və münasibət, ətraf aləm, predmet vəəşyalarla rəftar, ünsiyyət və s. insan fəaliyyətinin fomalarının kiçik bir sferasınıəhatə edir. Nitq fəaliyyəti insanların real həyatınını müəyyən sferasını təşkil edir; həyatın özü, ictimai münasibətlər və mübadilə fəaliyyətlər sistemindən başqa bir şeyd deyildir. Fəaliyyət müstəsna dərəcədə geniş və mürəkkəb anlayışdır.

Nitq – situativ fəaliyyətdir, o insanın rəftar modeli, həm də bəşəri keyfiyyətdir. Nitq mürəkkəb mexanizmə malik olan fizioloji prosesdir. Onun artikulyasiyası bütöv bir mədəni və sosial kompleksə malikdir ki, onu danışan istədiyi vaxtda deyil, situasiyanın, xarici aləmin, insanlararası münasibətlərin məntiqinin tələb etdiyi zaman reallaşdırır. Nitqi fəaliyyət prsoesində danışanın çıxardığı səslər dalğalara çevrilərək ətrafa yayılır ki, bu da reaksiyaların əmələ gəlməsinə səbəb olur. Nitqin səs tembri elə olmalıdır ki, normal eşitmə orqanına təsir edə bilsin. Nitq relevant (fərqləndirici) olmalıdır ki, dinləyici onu anlaya bilsin, yəni səslərin aydınlığı, ton, tembr və s. nitq-dil (nizamlı, düzənli) olmalıdır. Nitqin bu cəhətlərilə fonoloji və morfoloji analiz məşğul olur.

Nitq də nitq fəaliyyəti kimi fəaliyyət növüdür. Onlar arasındakı fərq ondadır ki, nitq fəaliyyəti həm sosial, həm də fərdidir, halbuki nitq – xalis fərdi-psixi fəaliyyətdir. Dil və nitqin münasibətinə gəldikdə isə Sössür dili və nitqi bəzən dil və dil qabiliyyəti kimi təfsir edirdi. Onda nitq dilin manifestasiyası, gerçəkləşməsi, reallaşma üsulu kimi təqdim edilir; bəzi hallarda da nitq onun üçün fikir və anlayışların gerçəkləşmə məkanı hesab edilir.

Nitq də dil kimi universallığa iddialı bir anlayış hesab edilə bilər. Məsələ bundadır ki, nitq prosesində istifadə olunan hər səs müəyyən mənanın daşıyıcısı kimi çıxış edir. Təsadüfi deyil ki, səs dəyişikliyi məna dəyişikliyinə, ən yaxşı halda onun təhrif edilməsinə gətirib çıxarır. Həmbirsəssiqnalsistemininvəyaişarəninelementikimiçıxışedir. Səsişarələribuvəyadigərnitqkollektivininyaradıcılığıdır. Nitqdəkeçmişləindiliyinyerinimüəyyənetməküçüqsaöitbirəsaslazımdır; buəsasdilsistemidir.

Ancaqbumöhkəməsasdançıxışedərək, Sössürnitqsisteminianalizetməyəgirişməyiməsləhətgörürdü. Deyilənlərdənməlumolurki, nitqfəaliyyətiSössürüçündilinvənitqinməcmusuolub, öztəbiətietibariləsosialvəfərdidir, nitqisəsosial, psixi, fizikivəfiziolojidir.Nitqfəaliyyətivənitqinmaddiəsası – səslərsistemi, fiziolojiəsasınitqorqanlarıiləəlaqədardır; onlarınpsixiaspektibeynindəkiBrokemərkəziiləəlaqədardır.

F.deSössürsübutetdiki, dilvənitqdaxilənbir-birinişərtləndirsədəonlarınmüxtəlifmövcudluqüsuluvar. Buodeməkdirki, dilinmövcudluqparametrlərinitqinmövcudluqparametrlərindənfərqlişeylərdir. Diltarixininəzərdənkeçirdikdəaydınolurki, dilçilərdilingenezisinifundamentalproblemhesabedirvəinanırlarki, dilingenezisimüəyyənolunsadilçiliyinbütünbaşqaproblemlərinəaçartapılmışolar. dilçilərdilinmöcuzəsini, yənionunmövcudluqüsulunutarixdə, təbiətdə, psixologiyavəs. axtarırdılar. Sössürədəkdilçilərdə, göründüyükimi, dilçilikəslindənitqprobleminəarxaçevirmişdi. Klassikdilçilərbelədüşündülər: nitqfəaliyyətininbirfundamentalprobelmivarsadaodilproblemidir. Sössürməsələninbucürqoyuluşunurəddetdivəsübutetdiki, nitq-dilbir-birinəqarşıqoyulabilməz, onlarvahiddixotomiyanınbir-birininmövcudluğunuşərtləndirənvəbiridigərindənəlahiddəşəkildəmövcudolmayantərəflərdir.

Onagörədədilnitq, nitqdildənkənardaözhəllinitapabilməz; nitqdədildənkənardaizahediləbilməz, çünkinitqözmövcudluğunudilinhesabınaortayaqoyur. Lakinbuanlayışlarınbir-biriniqarşılıqolışərtləndirməsiheçdəonlarınmüstəqilmahiyyətmövcudolmasınıistisnaedəbilməz. Suyunmövcudluğuhidrogenvəoksigeninəlahiddəşəkildəmövcudluğunadəlalətetmir; dillənitqdəbelədir.

Onlareynizamandahəmvəhdətəmələgətirir, həmdəözmüstəqilliklərinisaxlayırlar. BununlaSössürdilçilikdəyenieranınbaşlanğıcınıqoydu; osübutetdiki, dilinmexanizmininaçılışınitqinmexanizmininaçılışınaaparır. Odilimüstəqilmahiyyətkimikəşfetməkləəslindənitqidəmüstəqilmahiyyətkimikəşfetmişoldu. Bununladadilçilikdəhərşeyözyerinitapdı: dilçilərnitqədədilqədərəhəmiyyətverməyəbaşladılar. Beləliklə, Sössürdildeyərkənfərdlərdənkənardavəonlardanasılıolmayanobyektivvarlıq – kodlarsistemi, nitqfəaliyyətinəisəohəminkodlarsistemindənistifadə, nitqə-dilinsubyektivrealizasiyası – fərdlərdəonuntəzahürühesabedirdi.

Ədəbiyyat

1. 
   F.deSossör. Kursobheylinqvistiki, M., 1977.
   
2. 
   Ə.Rəcəbli. FerdinantdeSössürindilçiliktəlimi. B., 2003.
   
3. 
   V.A.Zverinüev. Novoevlinqvistike. Vıp. I, M., 1960.
   
4. 
   T.A.Amirovaidr. Oçerkipoistoriilinqvistiki, M., 1975.