Azərbaycan Respublikasının Diplomatiya Tarixi
Yüklə 4,98 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- XIII FƏSİL Aprel işğalı ərəfəsində Azərbaycanın beynəlxalq vəziyyəti
|
1284 İstiqlal, 1920, 18 yanvar. 1285 M.Ə.Rəsulzadə. Azərbaycan Cümhuriyyəti, s.57 1286 La defense de l' Azerbaidjan et de la Georgie.// Bulletin d'Information de L'Azerbaidjan. Paris. 1920, 1 Fevrier, №8, p.2-3 1287
La reconnaissance des Republiques Transcaucasiennes. // Bulletin d'Information de L'Azerbaidjan. Paris, 1920, 15 Mars, №11, p.l
372
Aprel işğalı ərəfəsində Azərbaycanın beynəlxalq vəziyyəti
Azərbaycanı və Gürcüstanı yalnız silah və hərbi sursat göndərməklə müdafiə edəcəyi barədə Versal Ali Şurasının qərarının elan edilməsi bolşevik təcavüzü üçün əlverişli şərait yaradırdı. Çünki onlar eyni ilə bu qaydada müttəfiqlərdən yardım alan Kolçak, Denikin və digər ağqvardiyaçı generalları məğlub edə bilmişdilər. Qafqazı, ilk növbədə isə Azərbaycanı və Gürcüstanı bolşevik təcavüzündən xilas etmək üçün bura ordu göndərilməsi zəruri idi. 1920-ci ilin əvvəllərində Denikinin məğlub olması, Sovet Rusiyasının fəallaşması, Аzərbaycana qarşı erməni təcavüzünün baş qaldırması fonunda yaranmış vəziyyətin araşdırılması belə bir qənaətə gəlməyə əsas verir ki, yanvar ayının 19-da müttəfiqlərin Аli Şurasının yalnız silah və hərbi sursat göndərmək yolu ilə Azərbaycanı və Gürcüstanı müdafiə etmək haqqında qərarı bolşevikləri fəal addımlar atmağa sövq etdi. Həmin iclasın sənədləri ilə tanışlıq göstərir ki, marşal Ferdinand Foş başda olmaqla hərbi ekspertlər şurası və peşəkar hərbçilərin hamısı Azərbaycana və Gürcüstana ordu göndərilməsini zəruri hesab edirdilər. Yalnız Britaniya Baş naziri Devid Lloyd Corc başda olmaqla, siyasətçilərin təzyiqi Azərbaycana və Gürcüstana münasibətdə belə yarımçıq qərarın qəbul edilməsi ilə nəticələnmişdi. Halbuki Cənubi Qafqaza ordu göndərilməsinə о qədər labüd baxılırdı ki, hətta Paris qəzetləri düz iki həftə bu gün-sabah Qafqaza desant çıxarılacağından yazırdı. Yanvar ayının 31-də Azərbaycan və Gürcüstan nümayəndələri "Le Temps" qəzetində çıxış edərək, bu məlumatların həqiqətə uyğun olmadıqlarını bildirdilər. 1288
Azərbaycana və Gürcüstana ordu göndərib-göndərməyəcəyi ilə ciddi şəkildə maraqlanırdı. RSFSR Xalq Xarici İşlər Komissarlığının Kopenhagendəki müvəkkili hələ 1919-cu ilin axırlarında ingilis nümayəndəsi O`Qredi ilə danışıqlar aparan M.M.Litvinov yanvar ayının 26-da G.V.Çiçerinə göndərdiyi teleqramda bildirirdi ki, İngiltərə hökuməti güclü şəkildə Qafqaza ordu göndərmək barədə yayılmış şayiələri təkzib edir. 1289 Belə bir şəraitdə Cənubi Qafqaz respublikalarına hərtərəfli hərbi yardım göstərmək olduqca zəruri idi. Məşhur ingilis tarixçisi Edvard Karr haqlı olaraq yazır ki, Parisdə deyilən gözəl sözlərin Cənubi Qafqaz üçün о qədər də əhəmiyyəti yox idi. Xarici yardım olmadan və hətta öz aralarında münasibətləri tənzim edən saziş bağlamadan Cənubi Qafqazın müstəqil respublikaları yaşaya bilməzdilər. 1290
1288 Le Temps, 1920, 31 Yanvier 1289 Документы внешней политики СССР, т.1, М., 1958, с.331 1290 Эдвард Карр. Большeвикская революция 1917-1923 гг., т.1, II. М., 1990, с.275 373
Müttəfiqlərin hərbi ekspertlər şurasının sorğusuna əsasən, Azərbaycan Xarici İşlər Nazirliyi, hərbi nazirliklə birlikdə Azərbaycanın müdafiəsinin təşkil edilməsi və Azərbaycan ordusunun ehtiyacları haqqında memorandum hazırlayıb yanvar ayının axırlarında onlara göndərdilər. Memorandumda Azərbaycanın istiqlaliyyətinin tanınmasının tarixi əhəmiyyətli bir hadisə olduğu göstərilməklə yanaşı, qeyd edilirdi ki, əgər Azərbaycanın müdafiəsi vaxtında və lazımi səviyyədə təşkil edilməzsə, bütün çəkilən zəhmət hədər gedə bilər. Sənəddə göstərilirdi ki, Azərbaycanın müdafiə qabiliyyətini möhkəmləndirmək üçün ona siyasi-mənəvi, hərbi-strateji, maliyyə-iqtisadi baxımdan müttəfiqlər tərəfindən yardım göstərilməlidir. Azərbaycan üçün ən ciddi təhlükənin Şimaldan və Xəzər dənizi istiqamətində olacağını nəzərə alaraq təklif edilirdi ki, onsuz da son günlərini yaşayan Denikin könüllüləri Dağıstanın ərazisindən çıxarılmalı və Dağlıların mübarizəsinə yardım göstərilməlidir. Azərbaycan Respublikası da öz tərəfindən Dağlılar Respublikasına yardım göstərməyə hazır olduğunu bildirirdi. 1291
Dağıstanın möhkəmləndirilməsi Azərbaycanın müdafiəsində mühüm rol oynaya bilərdi. Xəzər dənizi tərəfdən təhlükəsizlik tədbirlərinə gəldikdə isə sənəddə bildirilirdi ki, təcili şəkildə Denikinin nəzarəti altında olan donanma tərksilah edilib, Azərbaycan hökumətinə verilməlidir. Bu mümkün olmasa, Azərbaycan hökuməti həmin gəmilərin müttəfiqlərdən hər hansı birinə verilməsinə etiraz etmirdi. Çünki Denikinin məğlub olduğu hiss edildiyindən gəmilərin bolşevikləşməsi ehtimalı güclənmişdi. Denikinə məxsus "Orlenok" gəmisində artıq bolşevik üsyanı baş vermişdi. Ona görə də memorandumda Xəzər dənizinə nəzarət edilməsində mühüm strateji əhəmiyyətə malik olan Denikinin Astarabad hərbi dəniz bazasının ya İrana, ya da İngilis hərbi komandanlığına verilməsinin zəruriliyi göstərilirdi. Sırf hərbi köməyə gəldikdə isə qeyd edilirdi ki, Azərbaycan ordusunun hərbi hazırlıq səviyyəsini və döyüş qabiliyyətini yüksəltmək üçün onun bütün ehtiyacları nəzərə alınmalıdır. Respublikanın maliyyə-iqtisadi həyatının sabitləşdirilməsi, beynəlxalq bazara çıxmaq, Avropa və Amerika ölkələri ilə birlikdə beynəlxalq mal mübadiləsində iştirak etmək üçün 40-50 milyon qızıl manat məbləğində kreditə ehtiyac olduğu bildirilirdi. 1292
Lazım olan məbləğin bir hissəsini Azərbaycan hökuməti vaxtilə İngilis komandanlığına verilmiş 8.405.471 manatlıq borcun hesabına əldə etmək istəyirdi. 1293
Bu borcun və ingilislər vasitəsi ilə L.Biçeraxova verilmiş qiymətli əşyaların qaytarılması barədə Azərbaycan hökuməti Böyük Britaniyaya müraciət etmişdi. Lakin fevral ayının əvvəllərində Lord Kerzon İngiltərənin Azərbaycana borcu olduğunu təsdiq etsə də, Azərbaycan Bankından alınan borcun və neft məhsullarının Azərbaycan əhalisinə yardım
1291 Azərbaycan Respublikasının müstəqilliyinin böyük Avropa dövlətləri tərəfindən tanınması haqqında memorandum. Yanvar, 1920. //ARDA, f.970, s.l, i.228, v.l 1292
Yenə orada, v.3-4 1293
Maliyyə Nazirliyinin dəftərxanasından. 26.04.1919. //ARDA, f.84, s.l, i.434, v.19 374
göstərən ingilis komandanlığının ehtiyacları üçün sərf edildiyini göstərmişdi. 1294
L.Biçeraxovun qəsb etdiyi qiymətli əşyalara gəldikdə isə, Böyük Britaniya hökuməti bu şərtlə həmin əşyaların qaytarılmasına razılıq verirdi ki, Azərbaycan çar Rusiyasının müharibəyə qədərki borclarından "öz payına" düşən hissənin qaytarılması haqqında öz üzərinə öhdəlik götürsün. 1295
Aprel hadisələrindən sonra bu məsələ barəsində aparılan danışıqlar yarımçıq kəsildi. Xarici işlər nazirliyinin memorandumunda müttəfiqlərə təklif edilirdi ki, Azərbaycan hökuməti öz sərəncamında olan iki yüz milyon pud neft və iyirmi milyon pud kerosini 1,5-2 milyon pud taxıla, bir milyon pud şəkərə, aqrar sahə üçün zəruri olan kənd təsərrüfatı texnikasına, manufaktura mallarına, respublikanın ehtiyaclarını ödəyə biləcək miqdarda dərman preparatları və tibbi avadanlığa, dəmir yolları xətlərinin təmirinə, yüz parovoza, iki min sisternaya və 500 bağlı vaqona dəyişməyə hazırdır. Eyni zamanda memorandumda göstərilirdi ki, respublika iqtisadiyyatının inkişafı Azərbaycan üçün həyati əhəmiyyətə malik olan Batum şəhəri ilə bağlı məsələnin hansı qaydada həll edilməsindən asılıdır. Müttəfiqlərin nəzərinə çatdırılırdı ki, Batum məsələsinə baxılarkən, Azərbaycanın bu şəhərə və Batum limanına olan iddiaları nəzərə alınmalı, ilk addım kimi Azərbaycan Respublikasının Batum limanından maneəsiz istifadəetmə hüququ təmin edilməlidir. 1296
Azərbaycanın müstəqilliyinin Versal Ali Şurası tərəfindən tanınması ona olan marağı artırmışdı. Belçika, İsveçrə, Hollandiya, Çexiya və Slovakiya, Finlandiya və digər dövlətlər Bakıda öz konsulluqlarını açmağa başlamışdılar. Yanvar ayının axırlarında Amerikanın "Yaxın Şərqə Yardım Komitəsi" ilə Azərbaycan hökuməti arasında iqtisadi müqavilə imzalanmışdı. Müqavilənin şərtlərinə görə, Azərbaycan tərəfi "Yaxın Şərqə Yardım Komitəsi"ni kerosin və mazutla təmin etməli idi, Amerika tərəfi isə əvəzində Azərbaycan hökumətinə ağ un verməli idi. Qarşılıqlı razılıq əsasında bir ton unun qiyməti 210 dollar, bir ton mazut 20, bir ton kerosin isə 35 dollar idi. 1297 Müqaviləni ABŞ tərəfindən komitənin sədri V.Haskel, Azərbaycan tərəfindən isə Gürcüstandakı diplomatik nümayəndə F.Vəkilov imzalamışdılar. Yanvar ayının 26-da eyni ilə buna bənzər bir müqavilə ingilis nümayəndəliyi ilə də imzalandı. Müqaviləyə əsasən, Azərbaycan hökuməti Batumda olan ingilis komandanlığına mazut göndərməli
1294
Борьба за победу Советской власти в Азербайджане 1918-1920, с.401 1295
F.Kazemzadeh. The Struggle for Transcaucasia, p.227 1296
Azərbaycan Respublikasının müstəqilliyinin böyük Avropa dövlətləri tərəfindən tanınması haqqında memorandum. Yanvar, 1920. //ARDA, f.970, s.l, i.228, v.4 1297 Azərbaycan hökuməti ilə Amerika Yaxın Şərqə Yardım Komitəsi arasında müqavilə. 26.01.1920. //ARDA, f.897, s.l, i.69, v.55-57
375
idi. 1298 Mazutun dəyərini İngiltərə tərəfi Azərbaycan üçün çox zəruri olan möhkəm valyuta və hərbi sursatla ödəməli idi. ABŞ və İngiltərə nümayəndələri ilə imzalanmış iqtisadi sazişlər italyanları da tələsməyə vadar edirdi. İtaliyanın Qafqazdakı Ali komissarı M.Qabba göstərirdi ki, özləri üçün neft alan ingilislər və amerikanlar digər dövlətlərə neft satmaqda Azərbaycan hökumətinə mane olurlar. İtaliyanın Qafqaza münasibəti ilə bağlı M.Mehdiyev yazırdı: "Qafqaz respublikalarının Ali Şura tərəfindən tanınması İtaliya parlamentinin Rusiyanın hüdudlarında yaranmış siyasi subyektlərlə əlaqəyə girmək arzusunu artırırdı, İtaliya rəsmiləri həmin ölkələrlə daim əlaqə saxlamaq fikrində olduqlarını bildirirdilər". 1299
Fevral ayında İtaliya sənayeçiləri və maliyyəçiləri arasında böyük nüfuzları olan senator S.Konti və K.Volpi başda olmaqla 35 nəfərdən ibarət İtaliya iqtisadi komissiyası Azərbaycana gəldi. 1300
Sənayeçi S.Konti Azərbaycan ordusu üçün silah və paltar göndərən əsas sahibkarlardan biri idi. General İ.Usubov Romada onunla görüşmüş, Azərbaycan ordusu üçün silah və paltar göndərilməsi məsələsini müzakirə etmişdi. General İ.Usubovdan başqa, 1920-ci ilin əvvəllərində hökumət üzvü X.Məlik-Aslanov İtaliyada və Azərbaycan parlamentinin üzvü A.Əmircanov isə Batumda italyanlarla bir sıra sazişlər imzalamışdılar. Bu sazişlərə əsasən, İtaliyadan 6 ədəd sürətli kater, 12 ədəd mina düzən cihaza malik kater, 6 sualtı qayıq, 92 dəniz artilleriyası, piyada qoşunlar üçün 135 min mərmiyə malik 34 top, 12 hidroplan, 4 aeroplan, 5 tank, 20 zirehli maşın, 10 min cüt uzunboğaz çəkmə, 70 min cüt ayaqqabı, 40 min dəst şinel və s. alınmalı idi. 1301
İtaliya hökuməti hələ 1919-cu ilin axırlarında Azərbaycandan min ton neft almaq haqqında danışıqlar aparırdı və polkovnik Qabba İtaliyaya neft satılmasını baş nazir N.Usubbəyovdan xahiş etmişdi. N.Usubbəyov M.Qabbaya məktubunda qeyd edirdi ki, Azərbaycan hökuməti Batuma hər ay İtaliya hökuməti üçün beş yüz min pud neft və mazut göndərə bilər. Eyni zamanda baş nazir neftin hər tonunun 35 dollar, mazutun hər tonunun isə 25 dollar olduğunu xatırladırdı. 1302
İtaliya hökumətinin və ayrı-ауrı firmalarının nümayəndələri 1920-ci ilin əvvəllərində Azərbaycandan neft və neft məhsulları, pambıq, yun, ipək və digər məhsullar almaq barəsində sazişlər imzalamışdılar. İtaliyanın Azərbaycana iqtisadi marağı Orlando və Sanino hökumətini əvəz etmiş Nitti və Tittoni hökumətinin xammal bazarı axtarmaq proqramına uyğun idi. Lloyd Corc Nitti hökuməti haqqında yazırdı ki, bu hökumət bütün diqqətini "ölkənin daxili inkişafına və sırf ticarət
1298 Batumda olan ingilis komandanlığına mazut göndərilməsi barədə Azərbaycan hökuməti ilə imzalanmış müqavilə. 26.01.1920. //ARDA, f.24, s.l, i.547, v.3 1299
Mir Yacoub. Le probleme du Caucase, p.124 1300
ARDA, f.897, s.l, i-69, v.39 1301
А.Стеклов. Армия мусаватского Азербайджана. Баку, 1930, с.62-65 1302
Azərbaycan Respublikası Nazirlər Şurasının sədri N.Usubbəyovun polkovnik Qabbaya məktubu. 1919. //ARDA, f.897, s.l, i.69, v.54 376
ekspansiyasına yönəltmişdi". 1303 İtaliyanın Azərbaycana iqtisadi marağı güclü olduğu üçün, böyük dövlətlər içərisindən birinci olaraq, Bakıda E.İnsom başda olmaqla İtaliya diplomatik nümayəndəliyi fəaliyyətə başladı. Azərbaycan nümayəndə heyətinin məsləhətçisi M.Mehdiyev haqlı olaraq yazırdı ki, Qafqaz respublikalarının Ali Şura tərəfindən tanınması "Qafqaz xalqlarının, о cümlədən, bütün Yaxın Şərq xalqlarının taleyində böyük tarixi əhəmiyyətə malik bir hadisə olmaqla yanaşı, eyni zamanda Avropanın siyasətçiləri və iri sənaye ölkələri qarşısında də böyük perspektivlər açırdı". 1304
Göründüyü kimi, 1920-ci ilin əvvəllərində Azərbaycan artıq geniş miqyaslı dövlətlərarası siyasi və iqtisadi münasibətlərə daxil olurdu, onun beynəlxalq vəziyyətində əvvəlki təcridçilik siyasətinin yerini hərtərəfli və geniş əməkdaşlıq siyasəti tuturdu. 1920-ci ilin fevral ayının 11-də Denikin Könüllü ordusunun məğlub olması respublikanın rahat nəfəs alması üçün çox mühüm hadisə idi. Qonşu dövlətlərdən Gürcüstan və İranla hərtərəfli əməkdaşlıq bərqərar edilməsinə başlanırdı. Hələ dekabr ayında birgə İran-Azərbaycan konfransı keçirilmişdi və bir sıra müqavilələrin layihəsi hazırlanmışdı. Ağa Seyid Ziyaəddin Təbatəbai başda olmaqla, İran missiyası Azərbaycan dövlət başçıları ilə səmərəli danışıqlar aparmış, 1305
yanvar ayının əvvəllərində isə Adil xan Ziyadxanov başda olmaqla Azərbaycan diplomatik missiyası Tehrana getmişdi. 1306 Yanvar ayının 14-də və 30- da Azərbaycan-İran konfransının növbəti iclaslarında tranzit məsələləri hərtərəfli müzakirə edilmiş və tranzit mallarına gömrük haqqı qoyulması barədə razılıq əldə edilmişdi. 1919-cu ilin axırlarında Tehranda və Bakıda aparılan danışıqlar çox uğurlu nəticələr verdi. Mart ayının 20-də Novruz bayramı axşamı on bir maddədən ibarət gömrük sazişi, 1307
doqquz maddədən ibarət ticarət sazişi, 1308
on səkkiz maddədən ibarət teleqraf əlaqələri haqqında saziş, 1309 on doqquz maddədən ibarət poçt əlaqələri haqqında saziş, 1310
iyirmi beş maddədən ibarət məhkəmə qərarlarının
1303 Д.Ллойд Джордж. Правда о мирных договорах. Т.II. с.409 1304 Mir Yacoub. Le probleme du Caucase, p. 128 1305 La delegation persane a Bakou. // Bulletin D'informations L'Azerbaidjan. Paris, 1 Fevrier 1920, № 8, p.4; Conference Persano-Azerbaidjanienne. // Bulletin D'informations L'Azerbaidjan. Paris, 15 Fevrier 1920, № 9, p.3 1306 Azərbaycan Respublikasının beynəlxalq əlaqələri haqqında hesabat. 20.01.1920. //ARDA, f.894, s.10, i.128, v.7 1307
Azərbaycan Respublikası ilə İran şahənşah hökuməti arasında gömrük sazişi. 20.03.1920. //ARDA, f.970, s.l, i.132, v.21-22 1308 Convention Commerciale et Douanière Conclue entre la République d'Azerbaïdjan (Caucase) et le Gouvernement Impérial de Perse. // Ministère des Affaires Etrangère de France, Archives Diplomatique, vol. 639, folio 89; Azərbaycan Respublikası ilə İran şahənşah hökuməti arasında ticarət sazişi. 20.03.1920. //ARDA, f.970, s.l, i.132, v.23-24 1309
Accord Télégraphiqueentre la République d'Azerbaïdjan (Caucase) et l'Empire de Perse.// Ministère des Affaires Etrangère de France, Archives Diplomatique, vol. 639, folio 82; Azərbaycan Respublikası ilə İran şahənşah hökuməti arasında teleqraf sazişi. 20.03.1920. //ARDA, f.970, s.l, i.137, v.44-48 1310
Convention Pour l'échange de colis postaux entre la République d'Azerbaïdjan et l'Empire Persan.// Ministère des Affaires Etrangère de France, Archives Diplomatique, vol. 639, folio 15; Azərbaycan 377
icrası haqqında saziş, 1311 on yeddi maddədən ibarət konsulluq əlaqələri haqqında saziş 1312
və ən nəhayət, Azərbaycan diplomatiyasının mühüm uğurlarından biri olan Azərbaycan Respublikası ilə İran şahənşah hökuməti arasında dostluq haqqında müqavilə imzalandı. 1313
Müqavilənin birinci maddəsində İran hökuməti Qafqaz Azərbaycanı Respublikasının müstəqilliyini de-yure cəhətdən tanıdığını təntənəli şəkildə elan edirdi. Müqavilənin ikinci bəndinə əsasən, tərəflər öz aralarında möhkəm dostluq və iqtisadi münasibətlər yaratmaq əzmində olduğunu təsdiq edir, üçüncü maddəyə əsasən isə beynəlxalq hüquqi əlaqələrə uyğun olaraq, Azərbaycan öz daimi səlahiyyətli nümayəndəsini Tehrana, İran isə öz nümayəndəsini Bakıya göndərməli idi. Müqaviləni Azərbaycan tərəfindən xarici işlər naziri F.X.Xoyski, ədliyyə naziri X.b.Xasməmmədov, yollar naziri X.b.Məlik- Aslanov, İran tərəfindən isə fövqəladə səlahiyyətli nümayəndə Ağa Seyid Ziyaəddin Təbatəbai imzalamışdılar. 20 mart 1920-ci il müqaviləsinə görə, İran Azərbaycan Respublikasının müstəqilliyini de-yure tanıyan ilk böyük dövlət idi. Qısa müddətdə Tehranda Azərbaycan səfirliyi fəaliyyətə başladı, aprel ayının 1- dən isə Təbrizdə Baş konsulluq, Rəştdə konsulluq, Məşhəddə vitse konsulluq, Xoy və Əhərdə konsul-agentlikləri yaradıldı. 1314 Ənzəlidə isə Azərbaycan konsulluğu fevral ayından fəaliyyət göstərirdi. Azərbaycan hökuməti tərəfindən fevral ayının birində Məhəmməd bəy Xəlilov Ənzəliyə vitse-konsul təyin edilmişdi. 1315
yaratmağa meyl göstərirdilər. Polşanın Tiflisdəki konsulluğu Bakıda vitse- konsulluq açmış və Qafqazda olan Polşa missiyasının üzvü S.Rılskini Azərbaycana konsul-agenti göndərmişdi. Yanvar ayının əvvəllərində isə Polşa hökumətinin Qafqazda olan diplomatik nümayəndəsi Ostrovski Bakıya gəlmişdi. Azərbaycan hökumət rəhbərləri ilə danışıqlar zamanı o, Rusiya imperiyasından çıxmış yeni dövlətlərin müdafiə xarakterli vahid blokunun yaradılması ideyası ilə çıxış etmişdi. 1316
Məlum olduğu kimi, yeni yaranmış respublikaların birgə müdafiə olunması ideyası hələ yanvar ayının ortalarında Versal Ali Şurası hərbi ekspertlərinin müşavirəsində və Ali Şuranın yanvar ayının 19-da keçirilən iclasında irəli sürülmüşdü. Böyük Britaniyanın hərbi naziri U.Çörçil Polşa və Finlandiyadan Azərbaycana qədər müdafiə zolağı yaradılmasının zəruriliyini göstərmiş,
Respublikası ilə İran şahənşah hökuməti arasında poçt əlaqələri haqqında saziş. 20.03.1920. //ARDA, f.970, s.l, i.131, v.69-73 1311 Azərbaycan Respublikası ilə İran şahənşah hökuməti arasında məhkəmə qərarlarının icrası haqqında saziş. 20.03.1920. //ARDA, f.970, s.l, i.130, v.2-7 1312
Azərbaycaıı Respublikası ilə İran şahənşah hökuməti arasında konsulluq sazişi. 20.03.1920. //ARDA, f.970, s.l, i.128, v.78-90 1313 Azərbaycan Respublikası ilə İran şahənşah hökuməti arasında dostluq haqqında müqavilə. 20.03.1920. //ARDA, f.970, s.l, i.137, v.27-28 1314
ARDA, f.970, s.l, i.221, v.30 1315
Вестник правительства, 1920, 17 апреля. 1316
ARDA, f.894, s.10, i.128, v.7 378
J.Klemanso, F.Foş, H.Vilson və digərləri də bu təklifə tərəfdar çıxmışdı. Versal Ali Şurasının iclasında və digər ikitərəfli danışıqlarda söhbət bolşevizmdən müdafiə olunmaqdan gedirdi. Аli Şuranın iclasının qərarında aydın şəkildə göstərilirdi ki, Azərbaycan və Gürcüstan kənardan hücuma məruz qalardılarsa, Şura hücuma məruz qalmış dövlətlərə maddi yardım göstərməyə təminat verir. İstər Çxeidze və istərsə də Topçubaşov, həm Ali Şuranın iclasında və həm də az sonra Paris mətbuatında çıxış edib göstərmişdilər ki, onlar Rusiyanın daxili işlərinə qarışmaq, ona hücum etmək üçün starteji məntəqə rolu oynamaq fikrində deyillər. 1317
Ə.M.Topçubaşov qeyd edirdi ki, onlar Gürcüstanla birlikdə yalnız bolşevizmdən müdafiə olunmaq haqqında fikirləşirlər. 1318
Ona görə də, bir sıra tarixçilərin belə bir fikri obyektiv gerçəkliyə uyğun deyildir ki, Antanta və ABŞ Azərbaycan, Gürcüstan və Ermənistanı Sovet Rusiyası üzərinə antisovet yürüşə cəlb etmək istəyirdi. 1319
əhəmiyyət verirdilər. Yeni dövlətlərin birgə müdafiə olunmasından əlavə, Polşa bolşevizmin Avropaya yayılması yolunda güclü sipərə çevrilməli idi. Məhz, bu məqsədlə də ABŞ və Avropa dövlətləri Polşanı siyasi, iqtisadi və hərbi cəhətdən qüvvətləndirmək üçün ona hərtərəfli yardım göstərirdilər. 1920-ci ilin əvvəllərindən Polşa yalnız ABŞ-dan 1.700 milyon dollarlıq hərbi yardım almışdı.
1320 1920-ci ilin yanvarından başlayaraq, Polşa xarici işlər naziri Patek Parisdə və Londonda ölkənin müdafiə qabiliyyətini möhkəmləndirmək üçün danışıqlar aparırdı. Hətta belə bir fikir yayılmışdı ki, 1920-ci ilin yazında Böyük Britaniya Sovet Rusiyasını Qafqaz üzərinə hücumdan yayındırmaq üçün Polşanı onun üzərinə hücuma təhrik edirdi. 1321 Lakin bu dövrdə Polşa və yenicə formalaşmağa başlayan "Kiçik Antanta" daha çox Fransanın təsiri altında idi, nəinki Böyük Britaniyanın. Polşanın Bakıya gəlmiş diplomatik nümayəndəsi Ostrovski yeni dövlətlərin müdafiə blokunun yaradılmasını yalnız Sovet Rusiyasından deyil, eyni zamanda ağqvardiyaçı generallardan da müdafiə olunmaq üçün zəruri hesab edirdi. Layihəyə görə bloka Polşa, Finlandiya, Estoniya, Latviya, Litva, Gürcüstan və Azərbaycan daxil olmalı idi. Rumıniyanın da bloka cəlb edilməsi nəzərdə tutulmuşdu. Azərbaycan Xarici İşlər Nazirliyinin fikrincə, "sənayecə inkişaf etmiş və milyon nəfərlik orduya malik olan Polşa bu blokun başında dura bilərdi". 1322
Lakin sonralar Qafqazda baş vermiş hadisələr və Polşa ilə Sovet Rusiyası arasında müharibənin başlanması nəticəsində danışıqlar başa çatdırılmadı.
1317 Le defense de l'Azerbaidjan et de la Georgie. Le 29 Janvier 1920. // Bulletin D'informations L'Azerbaidjan. Paris, 1 Fevrier 1920, № 8, p.2-3 1318
Азербайджан, 1920, 3 апреля. 1319
Bax: Волков Ф.Д. Тайны Уайтхола и Даунинг стрит. М., 1980, с.114 1320
Документы внешней политики СССР, т.II, с.560 1321
М.Павлович. Советская Россия и капиталистическая Англия. М., 1925, с.32 1322
ARDA, f.894, s.10, i.128, v.7 379
Eyni zamanda Polşanın Azərbaycana iqtisadi maraqları da var idi. 1920-ci ilin fevral ayının əvvəllərində Tiflisdəki Polşa diplomatik nümayəndəliyi Azərbaycan nümayəndəliyinə bildirmişdi ki, xammal, əsasən, pambıq və yunla dəyişmək üçün Polşa hökuməti altı yüz ton manufaktura malları, şüşə və dəmir məmulatı göndərməyə hazırdır. Fevral ayının 4-də Tiflisdən göndərilən teleqramda Azərbaycan nümayəndələri bildirirdilər ki, alınan malı Gürcüstan ərazisindən Azərbaycana aparmaq, Polşaya satılmış malı Gürcüstan ərazisindən Qara dənizə çatdırmaq üçün Azərbaycan hökumətinin təminat məktubunun olması zəruridir. 1323
Azərbaycanın istiqlaliyyətinin tanınmasından sonra respublikanın Parisdəki nümayəndə heyətinin fəaliyyəti daha da genişləndi. Sülh konfransının rəsmən yanvar ayının 21-də başa çatmasına baxmayaraq, Azərbaycan nümayəndə heyəti hələ bir müddət Avropada öz missiyasını yerinə yetirməkdə davam edirdi. 1920-ci ilin yazında yeni respublikaların İsveçrədə ayrıca konfransının keçirilməsi gözlənilirdi. Buna hazırlıqla yanaşı, Azərbaycan nümayəndələri Paris Sülh konfransı Ali Şurasının 1920-ci ilin fevral-mart aylarında keçirilən London konfransında və aprel ayındakı San-Remo konfransında yaxından iştirak etdilər. Ali Şuranın müşavirəsi İngiltərədə keçiriləcəyi üçün Azərbaycan nümayəndələri Londona getdilər. Hələ səfər ərəfəsində Ə.M.Topçubaşov yazırdı: "İngilislərin fikrincə, sərbəst siyasi həyata qadir bir xalq kimi diqqətə layiqik. Bu bizim üçün xoşdur. İndi bizə Londona səfərin vacibliyi daha çox aydındır və biz bunu çox tez edəcəyik. Özü də təkcə səfər deyil, köçmək lazım gələcək, çünki rus məsələsi üzrə konfrans, görünür, məhz Londonda keçiriləcək. Vəziyyətin xeyrimizə həll olunmasına baxmayaraq, burada da /Parisdə-C.H./, Londonda da lazımi əlaqələri itirmirik". 1324
1920-ci ilin fevral ayının axırlarında işə başlamış müttəfiqlərin Ali Şurasının London sessiyası rus məsələsini müzakirə etsə də, lakin bu məsələ ilə bağlı son söz demədi. Fevral ayının 24-də sessiya "Rusiyada müttəfiqlərin siyasəti" adlı memorandum qəbul etdi. Burada qeyd edilirdi: nə qədər ki, bolşeviklər tərəfindən terrora son qoyulmayıb, Sovet hökuməti ilə diplomatik münasibətlər yaradılması qeyri-mümkündür. Lakin memorandumda Rusiya ilə Avropa arasında ticarət əlaqələrinin yaradılmasının mümkünlüyü göstərilirdi. Millətlər Cəmiyyətinə təklif edilirdi ki, Rusiyada real vəziyyəti öyrənmək üçün ora xüsusi komissiya göndərsin. Bütün bunlar 1920-ci ilin əvvəllərində başlanmış İngiltərə-Sovet yaxınlaşma meylinin təzahür formaları idi. Hələ sessiyadan öncə Kopenhagendə aparılan danışıqlarda yanvar ayının 11-də hərbi əsirlərin dəyişdirilməsi haqqında Rusiya ilə İngiltərə arasında saziş imzalanmışdı. Həmin sazişə görə, İngiltərə öz üzərinə götürürdü ki, təkcə Britaniyada deyil, bütün Antanta ölkələrində olan rus hərbi əsirlərinin vətənə qayıtmasına kömək edəcəkdir. Elə Kopenhagendə aparılan
1323 Azərbaycan Respublikası ilə Gürcüstan arasında saziş. 08.03.1920. //ARDA, f.970, s.l, i.26, v.9 1324 Azərbaycan Respublikasının Paris Sülh konfransında nümayəndəliyinin başçısı Ə.M.Topçubaşovun Nazirlər Şurasının sədrinə məktubu. 29.11.02.12.1919. //ARDA, f.970, s.l, i.145, v.17
380
danışıqlar nəticəsində Sovet Rusiyası İngiltərədən xeyli dərman, ərzaq və toxum ala bilmişdi. Yanvar ayının 16-da isə Antanta Ali Şurası Rusiya ilə müttəfiq və neytral dövlətlər arasında mal mübadiləsinə icazə vermişdi. 1325
dövlətlərə tövsiyə edilirdi ki, Sovet Rusiyası ilə dinc münasibətlər yaratsınlar və Rusiya ilə müharibə aparan ölkələrə isə müharibəni davam etdirməyi məsləhət görmürdülər. Lakin müttəfiqlər bildirirdilər ki, əgər Sovet Rusiyası yeni yaranmış dövlətlərə hücum edərsə, onların qanuni sərhədlərini pozarsa, Antanta hücuma məruz qalmış dövlətlərə bütün vasitələrlə yardım göstərəcəkdir. Göründüyü kimi, bütün bu vədlər deklarativ xarakter daşıyırdı. Konkret mənada müdafiə qabiliyyətini möhkəmləndirmək üçün yardım alınması kollektiv qərarlardan çox, ikitərəfli münasibətlərdən asılı idi. Azərbaycan və Gürcüstan bolşevizm təcavüzündən müdafiə olunmaq üçün yalnız İngiltərə yardımına ümid bəsləyirdilər. Digər dövlətlər sadəcə olaraq, bu missiyanı yerinə yetirmək imkanına malik deyildi. İngiltərənin Sovet Rusiyası ilə ticarət münasibətlərinin yaratmasında qarşıya qoyulan məqsədlərdən biri də Sovet Rusiyası ilə Qafqaz dövlətləri arasında münasibətləri yumşaltmaq və sonra isə onlar arasında dinc qonşuluq münasibətlərinin yaradılmasında vasitəçi rolu oynamaq idi.
1326
Lakin Azərbaycan və
Gürcüstanın müdafiəsini möhkəmləndirmədən bu ideyaya ümid bəsləmək о qədər də real deyildi. Düzdür, Azərbaycana hərbi yardım göstərmək barədə ingilis nümayəndələri ilə danışıqlar aparılırdı. Lakin bu danışıqlar hələ konkret nəticələr verməmişdi. Şimaldan yaranmış təhlükə ilə əlaqədar Azərbaycan xarici işlər naziri Xan Xoyski Ə.M.Topçubaşova yazırdı: "Qırmızı Ordunun yaxınlaşması ilə əlaqədar yaranmış vəziyyət bizi məcbur edir ki, ingilislərin bizə edəcəyi hərbi yardım məsələsini aydınlaşdıraq. Bu istiqamətdə mən polkovnik Stoks vasitəsi ilə Uordropla danışıqlar aparıram. Əldə olunan məlumata görə, Uordrop bu barədə Londonla əlaqə saxlayır, oradan göstəriş gözləyir, öz növbənizdə siz də bu istiqamətdə bir sıra addımlar atmalısınız". 1327 Qeyd etmək lazımdır ki, 1920-ci ilin martında Bakıda olan ingilis nümayəndəsi Stoks Azərbaycan ordusunun ehtiyacları barədə materiallar toplamağa başlamışdı. Azərbaycan xarici işlər nazirinin müavini M.Xan Təkinski polkovnik Stoksa məktubuna Azərbaycan ordusunun hərbi ehtiyacları və Bakı limanı üçün zəruri olan texniki avadanlıqların siyahısını əlavə etmişdi. Eyni zamanda Böyük Britaniya hökuməti Qafqaz respublikalarının bolşevik təhlükəsinə qarşı müdafiə qabiliyyətini möhkəmləndirmək üçün respublikalararası və millətlərarası münaqişəyə son qoymağı vacib hesab edirdilər. Bu məqsədlə 1920-ci il fevral ayının 23-də Tiflisdə O.Uordropun mənzilində Azərbaycan və Ermənistan nümayəndələrinin müşavirəsi keçirilmişdi. Fransa nümayəndəsinin
1325 История Дипломатии. T.III, M., 1945, с.74 1326 З.Авалов. Независимость Грузии в международной политике, с.251 1327 А.Раевский. Английская интервенция и мусаватское правительство, с. 169 381
iştirak etdiyi bu müşavirədə Azərbaycan tərəfindən Gürcüstandakı diplomatik nümayəndə F.B.Vəkilov, Ermənistandakı diplomatik nümayəndə Əbdürrəhim bəy Haqverdiyev, Ermənistan tərəfindən parlament üzvü V.Papazyan və Tiflisdəki erməni nümayəndəsi A.Camalyan iştirak edirdilər. Müşavirəni açaraq, ingilis nümayəndəsi Azərbaycan-Ermənistan münaqişəsinə qəti surətdə son qoymağı tövsiyə edirdi. Ə.Haqverdiyev təklif etdi ki, sərhədlər məsələsi həll olunana qədər Qarabağda olduğu kimi, Naxçıvan və Zəngəzurda da Milli Şuralar yaradıb idarəçiliyi onlara vermək lazımdır. Sonra o, mübahisəli məsələlərlə bağlı Sülh konfransı çağırmağın zəruriliyini qeyd edib bildirirdi ki, gərginliyi zəiflətmək üçün sülh bağlananadək hər iki tərəf bu ərazilərdən ordusunu və təbliğatçılarını geri çağırmalıdır. İngilis və fransız nümayəndələri konfrans ideyasına tərəfdar çıxdılar. Lakin erməni nümayəndələri Ə.Haqverdiyev tərəfindən irəli sürülən bütün təkliflərin əleyhinə olub bildirdilər ki, mübahisəli ərazilərdə idarəçilik müvəqqəti olaraq müttəfiqlərə verilməlidir və bunu da Azərbaycan nümayəndələri qəbul edə bilməzdilər. 1328
respublikasının iqtisadi və siyasi əlaqələrini genişləndirmək məqsədi ilə Böyük Britaniya nümayəndəliyi hər üç respublikanın rəhbərliyinə müraciət etmişdi. Mart ayının 5-də Azərbaycan hökumətinə göndərdiyi məktubda Uordrop yazırdı ki, əlahəzrət kral hökuməti bu ümiddədir ki, hər üç Cənubi Qafqaz respublikası öz aralarında siyasi və iqtisadi xarakterli ən sıx münasibətlərə girəcəklər. London və qarşıdakı San-Remo konfransında Cənubi Qafqaz respublikalarının sərhədləri məsələsinin müzakirə edilməsi nəzərdə tutulduğu üçün Uordrop yazırdı ki, Azərbaycan hökuməti tarixi-etnoqrafik dəlillərlə əsaslandırılmış ərazi tələblərinə aid ingilis nümayəndəliyinə xüsusi məruzə təqdim etsin. О bildirirdi ki, Qafqaz respublikalarının ən qısa vaxtda danışıqlara başlayıb, bir çox mübahisələri öz aralarında həll etməsi məqsədəuyğundur. Uordropun fikrincə, konfrans yalnız Cənubi Qafqaz respublikalarının razılığa gəlmədiyi məsələləri həll edə bilərdi. 1329
Qafqazda cərəyan edən hadisələr belə bir fikir söyləməyə əsas verir ki, Böyük Britaniya hökuməti Qafqaz respublikalarının bolşevik təcavüzündən müdafiə edilməsi, regionda milli münasibətlərin sabitləşməsində maraqlı idi və bu istiqamətdə bir sıra addımlar atmışdı. London konfransında Azərbaycanın həyati mənafeyi ilə bağlı olan ciddi məsələlərdən biri də, Türkiyə ilə bağlanacaq sülh müqaviləsinin müzakirə edilməsi idi. Türkiyə ilə sülh müqaviləsinin hazırlanmasında ingilis-fransız blokunun təşəbbüsü ələ alması Versal müqaviləsindən narazı olan ABŞ-ın ciddi etirazına
1328
Azərbaycan və Ermənistan nümayəndələrinin Tiflisdə müşavirəsi. 23.10.1920. //ARPİİ SPİHDA, f.276, s.9, i.1,v.36 1329 Tiflisdə Britaniya Ali komissarı O.Uordropun Azərbaycan Respublikasının Gürcüstanda diplomatik nümayəndəsi F.Vəkilova məktubu. 05.03.1920. //ARDA, f.897, s.l, i.69, v.93 382
səbəb olmuşdu. 1920-ci ilin fevralında istefaya çıxmış dövlət katibi R.Lansinqi əvəz edən B.Kolbi mart ayında müttəfiqlərin Ali Şurasına göndərdiyi notada xatırladırdı ki, Türkiyənin müttəfiqi olan Almaniyanın məğlub edilməsində ABŞ-ın xüsusi xidmətləri olmuşdur və ona görə də Birləşmiş Ştatlar Türkiyə ilə sülh müqaviləsinin hazırlanmasında yaxından iştirak etməlidir. İstanbul məsələsində B.Kolbi müttəfiqləri qeyri-ardıcıllıqda günahlandırır və qeyd edirdi ki, türklərin Avropadan qovulması başa çatdırılmalı və bu şəhər Amerika idarəçiliyinə verilməlidir. 1330
Lakin ingilis ordusu Qafqazdan çıxarıldıqdan sonra Böyük Britaniya siyasi dairələri Türkiyənin bölüşdürülməsinin ağır nəticələr verə biləcəyini anlamağa başlamışdılar və ingilislər bu regionda amerikanların qüvvətlənməsini arzulamırdılar. U.Çörçil yazırdı: "Türkiyə ilə sülh müqaviləsi hazırlanarkən, elə sənəd hazırlanmalı idi ki, Türkiyə İngiltərənin onun dostu olduğunu hiss etsin." 1331 Lakin bunun əksinə olaraq, Lord Kerzon başda olmaqla, bir qrup ingilis siyasi xadimləri Türkiyənin tamamilə taqətdən salınmasına və Türkiyə ilə Şərqin qalan müsəlman ölkələri arasında erməni xristian dövləti yaradılmasına tərəfdar idilər. Böyük
Britaniyanın xarici
siyasətini istiqamətləndirən Devid Lloyd Corc Türkiyəyə ehtiyatlı yanaşmaq fikrinin tərəfdarı idi. Türkiyə ilə sülh müqaviləsinin müzakirəsi yenidən Cənubi Qafqaz respublikalarına marağı artırmışdı. Bu da təsadüfi deyildi. Çünki Cənubi Qafqaz respublikaları hələlik Rusiya ilə deyil, hər üçü məhz, Türkiyə ilə həmsərhəd idilər. Ermənistan Ali Şuranın London konfransını daha çox səbirsizliklə gözləyirdi. Türkiyə ilə sülh müqaviləsinin hazırlanması Ermənistanın sərhədlərini və statusunu müəyyən etməli idi. Ermənistanın gələcək sərhədlərini aydınlaşdırmaq üçün konfrans İngiltərə, Fransa, İtaliya və Yaponiya nümayəndələrindən ibarət komissiya yaratmışdı. Ermənilər bütün Trabzon vilayətinin və ümumilikdə Kiçik Asiyanın Şərq vilayətlərinin ona verilməsini tələb edirdilər. Antanta ölkələri xarici işlər nazirlərinin London müşavirəsi Ərzurumun Ermənistana verilməsi haqqında təklif hazırlamışdı. Təklifdə göstərilirdi ki, Ərzurum regionda həlledici strateji mövqeyə malikdir, onun türklərin əlində qalması müstəqil Ermənistanın mövcudluğunu təhlükə altına alır. Xarici işlər nazirlərinin müşavirəsi Ali Şura qarşısında məsələ qaldırırdı ki, Ərzurumun Ermənistana verilməsi və Ermənistanın dənizə çıxışını təmin etmək arzu olunan bir proqramdır. Onların fikrincə, guya sülhün və sabitliyin bərqərar olunması naminə, panislamist və pantürkist hərəkata zərbə vurmaq məqsədilə Türkiyə ilə digər müsəlman ölkələri arasında xristian erməni dövləti yaratmaq lazımdır. 1332
Məsələ gəlib, London konfransının müzakirəsinə çıxdıqda Lloyd Corc, Lord Kerzon başda olmaqla hazırlanan bu
1330
Papers Relating to the Foreign Relations of the US, 1920, vol.VIII, p.750 1331
В.Черчилль. Мировой кризис, с. 108 1332
Д.Ллойд Джордж. Правда о мирных договорах. Т.II, с.425-427
383
təklifləri təhlükəli bir ideya adlandırdı. Ümumiyyətlə, Türkiyə və Rusiyaya münasibətdə Britaniya siyasi dairələri arasında fikir birliyi yox idi. Onların bir hissəsi Türkiyənin bütövlüyünü saxlayıb Rusiyanın bölünməsinə tərəfdar idilərsə, digər bir hissəsi Rusiyanın ərazi bütövlüyünün bərpasına tərəfdar olub, Türkiyənin məhv edilməsinə üstünlük verirdilər. 1333 Lord Kerzonun Anadolunun Şərq vilayətlərinin Ermənistana verilməsi ideyası Türkiyənin məhv edilməsi planının tərkib hissəsi idi. Lloyd Corc bildirirdi ki, ermənilər bir tərəfdən Azərbaycan türkləri, digər tərəfdən Anadolu türkləri və bölgədə yaşayan kürdlərlə əhatə olunmuşlar. Ermənilərə böyük əraziləri vəd etmək çox sadəlövhlük olardı, halbuki indi yaşadıqları bir parça torpaqlarını onlar çətinliklə saxlayırlar. Lloyd Corcun fikrincə, Ermənistanın ərazisinin genişləndirilməsi uğrunda təbliğatın ən təhlükəli cəhəti onda idi ki, bu müttəfiqləri ağılsız addım atmağa, türklərdən intiqam almağa təhrik edə bilərdi. Lloyd Corcun fikrini İtaliyanın baş naziri F.Nitti də müdafiə edib bildirdi ki, Ərzurum ermənilər üçün çox təhlükəli hədiyyədir. Həm də açıq şəkildə bildirildi ki, Ərzurumda heç vaxt erməni əhalisi çoxluq təşkil etməyib, ona görə onun ermənilərə verilməsini heç cür əsaslandırmaq olmaz. Lord Kerzon qeyd etdi ki, "əgər Ali Şuranın fikri belədirsə, bu ermənilər üçün çox ağır zərbə olacaqdır". 1334
Lakin bu məsələ ilə bağlı konfrans son söz demədi, Ermənistanın sərhədlərinin müzakirə məsələsi San-Remo konfransına keçirildi. Lord Kerzonun belə mövqeyi onun ermənilərə məhəbbətindən daha çox, Türkiyənin güclənməsindən ehtiyatlanması ilə bağlı idi. Əslində o, erməniləri heç də "əzabkeş" xalq hesab etmirdi. 1920-ci ilin martında İngiltərə parlamentinin İcma palatasındakı çıxışında Kerzon deyirdi: "Mənə belə gəlir ki, siz erməniləri səkkiz yaşında təmiz və məsum bir qız uşağı kimi zənn edirsiniz. Bu fikirdə çox yanılırsınız. Halbuki ermənilər özlərinin son davranışları ilə nə qədər qaniçən bir xalq olduğunu qeyd-şərtsiz isbat etmişlər". 1335
Bu
məsələlər müzakirə edilən zaman Avropadakı Azərbaycan nümayəndələri ermənilərin Qarsda törətdiyi vəhşiliklər haqqında Qars milli şurasının sədri A.Zeynalovun Azərbaycan Xarici İşlər Nazirliyinə və müttəfiqlərin Tiflisdəki nümayəndələrinə göndərdiyi həyəcanlı teleqramı Parisdə buraxdıqları informasiya bülletenində dərc etmişdilər. Elə həmin nömrədə Azərbaycanın xarici işlər naziri Xan Xoyskinin Ermənistanın xarici işlər nazirinə iki notası da verilmişdi. 1336
Xarici işlər naziri Xan Xoyski ermənilərin Qars, Zəngəzur və İrəvanda törətdikləri vəhşiliklər haqqında Fransanın Qafqazda olan hərbi missiyasının başçısı Nonankourta da teleqramla məlumat vermişdi. 1337
Bu sənədlər
1333 Н.Жордания. Моя жизнь. Стeнфорд, 1968, с. 106 1334 Д.Ллойд Джордж. Правда о мирных договорах. Т.II, с.427-428 1335 Enver Konukçu. Ermenilerin Yeşilyayladakı Türk Soykırımı, s.37, Tan.1920, 12 March. 1336 Bulletin D'informations. L'Azerbaidjan. Paris, 1 avril 1920, № 12, p.1-4 1337 Le Ministre des Affaires Etrangères Khoisky - Copie d'un télégramme de Bakou au Commandant de Nonancourt, Chef de la Mission Militaire Française. Le 30 mars 1920.// Ministère des Affaires Etrangère de France, Archives Diplomatique, vol. 638. folio 233 384
ermənilərin Qarsda hansı vəhşilikləri törətdikləri barədə oxucularda aydın təsəvvür yaradırdı. Qeyd etmək lazımdır ki, Trabzon vilayətinin Gürcüstana verilməsi barədə gürcü nümayəndələri də Ali Şuraya memorandum təqdim etmişdilər. Gürcülər Trabzon vilayətinə Qara dəniz sahillərində Batum vilayətinin davamı kimi baxırdılar. Londonda olan Azərbaycan nümayəndələri, əhalisi əsasən, müsəlmanlardan ibarət olan vilayətlərin Ermənistana verilməsi təklifini ədalətsiz və bu ərazilərin müsəlman əhalisinin gələcək taleyi baxımından arzuolunmaz hesab edirdilər. 1338
Batum məsələsi idi. Azərbaycan nümayəndələri Batuma olan iddiaları ilə bağlı konfransa memorandum təqdim etmişdilər. Burada göstərilirdi ki, Batum Azərbaycan Respublikasının Avropa və Amerika bazarlarına yeganə çıxış yoludur. Batumla bağlı Gürcüstan və Ermənistan nümayəndələri də konfransa memorandum vermişdilər. Batum məsələsini hazırlamaq üçün yaradılmış komissiyanın üzvlərindən biri Kammerer (Fransa) göstərirdi ki, Qafqazdakı yeni dövlətlərdən heç biri Batum vasitəsi ilə dənizə çıxış yolundan məhrum olmamalıdır. O, qeyd edirdi ki, Batum limanı Bakı neft məhsullarının xaricə çıxarılması üçün başlıca tranzit məntəqədir. 1339
Mart ayının 1-də gürcü nümayəndələri Ali Şuraya nota verib tələb etdilər ki, Batum Gürcüstana birləşdirilməlidir, Gürcüstan Azərbaycan və Ermənistanla saziş bağlayaraq, onların azad şəkildə Batumdan istifadə etməsinə təminat verməyə hazırdır. Müttəfiqlərin layihəsinə görə, Batum üç уеrə parçalanmalı idi. Vilayətin bir hissəsi Gürcüstana, bir hissəsi Ermənistana verilməli, Batum şəhəri özü isə Millətlər Cəmiyyətinin nəzarəti altında mənafeyi olan bütün dövlətlərin sərbəst istifadə edə biləcəyi azad şəhər olmalı idi. Bu layihə gürcülərin etirazına səbəb oldu. Londonda Azərbaycan və gürcü nümayəndələri arasında belə bir razılıq əldə olundu ki, hər iki respublika Batum vilayətinin parçalanmasını məqsədəuyğun hesab etmir. Azərbaycan Batum vilayətinin şəhərlə birlikdə Gürcüstana birləşdirilməsinə etiraz etmirdi, Gürcüstan isə Azərbaycanın Batuma olan iqtisadi maraqlarını tam təmin etməyi öz üzərinə götürürdü. 1340
hazırladılar. Gürcü nümayəndələri Batum məsələsi ilə bağlı bu müraciətə böyük əhəmiyyət verirdilər. Lakin son anda, Qars məsələsi ilə bağlı meydana çıxan mübahisələr Batumla bağlı birgə müraciətin Ali Şuraya təqdim edilməsinə mane oldu. London konfransında Antanta ölkələrinin xarici işlər nazirləri Qars vilayətinin Ermənistana verilməsi haqqında təklif hazırlamışdılar. Azərbaycanlıların nöqteyi-nəzərincə, əgər Qars Türkiyədən alınarsa, yaxşı olardı ki, onu Ermənistana deyil, Gürcüstana birləşdirsinlər. Ona görə, Azərbaycan
1338
З.Авалов. Независимость Грузии в международной политике, с.262 1339
Yenə orada, s.262 1340
З.Авалов. Независимость Грузии в международной политике, с.262 385
nümayəndələri bu şərtlə Batumla bağlı müraciətə imza atacaqlarını bildirirdilər ki, Gürcüstan Ali Şuradan Qars vilayətinin ona verilməsini tələb etsin. 1341
Lakin gürcü nümayəndələri buna razı olmadılar. Ermənilərin əsassız iddiaları nəticəsində Cənubi Qafqazdakı status-kvo London konfransında təsdiq edilmədi. Ermənistan nümayəndə heyətinin başçısı A.Ağaronyan təklif edirdi ki, yerlərdə sərhədlər məsələsini həll etmək mümkün olmadığı üçün onu, yəni Cənubi Qafqaz respublikalarının sərhədlərinin müəyyən edilməsi məsələsini Avropada, müttəfiqlərin köməkliyi ilə həll etmək lazımdır. Bu təkliflə nə azərbaycanlılar, nə də gürcülər razılaşdılar. Azərbaycan nümayəndələri bildirdilər ki, daşnak hökuməti qəsdən yerlərdə vəziyyəti gərginləşdirir ki, sərhədlər məsələsinin Qafqazda həll edilə bilməməsinə avropalıları inandırsın. Ermənilər yaxşı bilirdi ki, konfransda vəziyyət onların xeyrinədir. Ona görə Azərbaycan və gürcü nümayəndələri birgə qərara gəldilər ki, sərhədlər məsələsinin Paris, yaxud Londonda həll edilməsinə etiraz etməlidirlər və təkid etməlidirlər ki, Cənubi Qafqaz respublikalarının sərhədləri məsələsi onların özləri tərəfindən yerlərdə həll edilsin. Gürcülərin təklifi ilə belə bir razılıq əldə edildi ki, hər üç respublikanın paytaxtlarına teleqram göndərilərək məlumat verilsin ki, arbitraj komissiyası yaradıb, sərhədlər məsələsini həll etsinlər, əgər bu müsbət nəticə verməsə, onda sərhədlər məsələsinin müzakirəsi Avropaya keçirilsin. 1342
Azərbaycan nümayəndələri ilə erməni nümayəndələri arasında ciddi ixtilaflar var idi. Xüsusilə, kamalçılar hərəkatının genişlənməsi erməniləri bərk narahat etdiyi üçün, onlar Avropa siyasi dairələrinə belə bir fikir təlqin edirdilər ki, guya, Türkiyə ilə Azərbaycan arasında gizli hərbi saziş mövcuddur. Çox ehtimal ki, məhz, ermənilərin səyi nəticəsində İngiltərənin "Tayms" qəzeti mart ayının 20-də Azərbaycanla Türkiyə arasında guya gizli hərbi sazişin olduğu barədə məlumat çap etmişdi. 1343
Çox maraqlıdır ki, "Tayms" qəzetinin məlumatı Qarabağda qaldırılan erməni qiyamı ilə eyni günə düşürdü. Azərbaycan hökumətinin nümayəndəsi general Kərimovla Osmanlı dövlətinin nümayəndəsi Cavad paşa arasında 1920-ci ilin fevral ayında İstanbulda gizli şəkildə imzalanmış sazişin fransız hərbi missiyasının əlinə keçməsi bu şübhələri daha da artırmışdı. 1344
Mart ayının 20-dən başlayaraq, ermənilər Qars və Azərbaycanla sərhəd rayonlarda da müsəlman əhalisinə qarşı hərbi əməliyyatlara başlamışdılar. Azərbaycan Respublikasının İrandakı diplomatik nümayəndəsi A.Ziyadxanov respublika Xarici İşlər Nazirliyinə göndərdiyi məruzədə yazırdı: "Mart ayının 20-
1341 Yenə orada, s.262 1342 З.Авалов. Независимость Грузии в международной политике, с.263 1343 The Times, 1920, 20 March. 1344 P.O. Le Chef d'Etat-Major Général Illisible - Le Général Franchet d'Esperey, Commandant en Chef les Armées en Orient, à Monsieur le Ministre de la Guerre, Copie pour: A.E., Mal Foch. Le 14 février 1920.// Ministère des Affaires Etrangère de France, Archives Diplomatique, vol. 638, folio 193-194
386
dən başlayaraq, mən erməni hərbi hissələrinin Naxçıvan və Ordubad rayonlarına mütəşəkkil hücumları barədə Naxçıvandan və İranın müxtəlif yerlərindən teleqramlar almışam. Bu teleqramlarda göstərilir ki, İran erməniləri də hücumlarda iştirak edirlər. Тор atəşləri xüsusi dağıntılara səbəb olur. Yerli əhali öz torpaqlarını qəhrəmancasına qoruyur, lakin tezliklə kömək göndərilməsini xahiş edirlər... Bu işlərdə İran ermənilərinin iştirak etməsi ilə bağlı...mən İran hökuməti qarşısında məsələ qaldırmışam. Eyni zamanda ermənilərin bu rayonda hücumları haqqında mən Tehranda olan İngiltərə, Amerika, Fransa səfirlərinə məlumat vermişəm". 1345
Azərbaycan-Türkiyə gizli hərbi sazişinin olduğuna Avropa ictimaiyyətini inandırmaq üçün ermənilər belə məlumatlar yayırdılar ki, vaxtilə Bakının tutulması əməliyyatına komandanlıq etmiş Nuru paşa guya Qarabağdadır. Bu məlumatlar Qafqazda olan Fransa hərbi missiyası vasitəsi ilə Avropa siyasi dairələrinə çatdırılırdı. 1346 Azərbaycan xarici işlər naziri Xan Xoyski Ermənistan hökumətinə göndərdiyi notada bunun şayiə olduğunu göstərsə də, vəziyyətin süni şəkildə gərginləşdirilməsi üçün ermənilər belə təxribatlardan bacarıqla istifadə edirdilər. Bu şayiələrin yayılmasında əsas məqsədlərdən biri Azərbaycanı müttəfiqlərin yardımından məhrum etmək idi. Ə.M.Topçubaşov Parisdə müttəfiq dövlətlərin səlahiyyətli nümayəndələrinə nota təqdim edərək bu şayiələri qətiyyətlə rədd etdi.
1347 O, Azərbaycan ətrafında yaranmış böhranlı vəziyyətlə əlaqədar, xüsusilə Şimal təhlükəsi ilə bağlı respublika xarici işlər nazirliyindən geniş məlumat aldığından Müttəfiqlər tərəfindən Azərbaycana yardım göstərilməsi üçün fədakarlıqla çalışırdı. Azərbaycan-Türkiyə gizli hərbi sazişi haqqında məlumatlar yayıldıqdan sonra Parisdə olan erməni nümayəndələri Azərbaycana etibar etmədiklərini bildirdilər və 1919-cu ilin noyabrında Azərbaycanla Ermənistan arasında Tiflisdə imzalanmış müqavilənin onlar üçün əhəmiyyətini itirdiyini qeyd etdilər. 1348
Göründüyü kimi, "Tayms" qəzetində martın 20-də çap edilən məlumat, eynilə həmin gün Qarabağda erməni qiyamı, Naxçıvan və Ordubada qarşı başlanan hərbi əməliyyatlar, bunlarla bir vaxtda Londondakı erməni nümayəndələrinin 1919-cu il noyabr sazişindən imtina etmələri eyni bir niyyətdən irəli gəlirdi. London konfransında Cənubi Qafqaz respublikaları haqqında müzakirələr başa çatdırılmadı və qarşıdakı San-Remo konfransına keçirildi. Müttəfiqlərin London konfransının müzakirələrinə qatılan Azərbaycan nümayəndələri 1920-ci ilin mart ayının 3-də Londondakı Valter Cons Skulda Azərbaycanın tarixi və iqtisadi həyatına dair maraqlı bir konfrans keçirdilər. Konfrans iştirakçılarına professor
1345 Azərbaycan Respublikasının İrandakı diplomatik nümayəndəsi A.Ziyadxanovun Xarici İşlər Nazirliyinə məruzəsi. Mart 1920. //ARDA, f.970, s.l, i.127, v.2 1346
Secret Télégramme chiffré Constantinople, General Mangin à Guerre. Le 5 Mars 1920.// Ministère des Affaires Etrangère de France, Archives Diplomatique, vol. 638, folio 217 1347 T.Swietochowski. Russian Azerbaijan, p.162 1348 З.Авалов. Независимость Грузии в международной политике, с.263 387
Montberand Azərbaycan haqqında geniş məlumat verdi. 1349 Parisə qayıtdıqdan sonra Londonda keçirilmiş konfrans barədə Azərbaycan nümayəndələri informasiya bülletenində geniş məlumat dərc etdilər. Azərbaycan istiqlaliyyətinin tanınması və London konfransında cərəyan edən hadisələr təcili surətdə Avropa ölkələri və Amerikaya Azərbaycan Respublikasının diplomatik missiyalarının göndərilməsini zəruri edirdi. Bu məsələ hələ tanınmadan əvvəl Azərbaycan hökumətinin diqqət mərkəzində idi və hökumət hələ yanvar ayının 7-də Qərbi Avropa, Amerika, Polşa və keçmiş Rusiya imperiyası hüdudlarında yaradılmış yeni dövlətlərə diplomatik missiya göndərmək barədə qərar qəbul etmişdi. Lakin az sonra Azərbaycanın istiqlaliyyəti Paris Sülh konfransı tərəfindən tanındıqdan sonra vəziyyət yaxşılığa doğru dəyişdi və
Avropa,
Amerika ölkələri ilə beynəlxalq hüquqda nəzərdə tutulan formalarda diplomatik münasibətlər yaratmaq zərurəti meydana çıxdı. Mart ayının 5-də hökumət öz iclasında bu məsələni müzakirə edərək, Avropa və Amerikaya altı diplomatik nümayəndə heyətinin göndərilməsi barədə qanun layihəsi hazırlayıb parlamentin müzakirəsinə verdi. Eyni zamanda hökumət, Paris Sülh konfransı öz işini başa çatdırdığı üçün konfransda olan Azərbaycan nümayəndəliyinin ləğv edilməsini də irəli sürürdü. Hökumətin hazırladığı "Qərbi Avropa və Amerikada Azərbaycan Respublikasının diplomatik missiyalarının yaradılması və Paris Sülh konfransındakı Azərbaycan nümayəndəliyinin ləğv edilməsi haqqında" qanun layihəsində göstərilirdi: 1. Bu ilin 1 aprelindən başlayaraq Fransa Respublikası, Böyük Britaniya, İsveçrə Respublikası, İtaliya, ABŞ və Polşa Respublikası hökumətləri yanında Azərbaycan diplomatik missiyaları təsis edilsin. 2. Fransa hökuməti yanında təsis edilən Azərbaycan diplomatik missiyası Parisə gəldikdən sonra, hökumətin 1918-ci il 28 dekabr tarixli qərarı ilə yaradılmış Paris Sülh konfransındakı Azərbaycan nümayəndəliyi ləğv edilsin. 3. Yuxarıda adları çəkilən altı diplomatik missiyanın fəaliyyəti üçün aprel ayının 1-dən etibarən altı ay müddətinə 88.320 funt sterlinq həcmində vəsait buraxılsın. 1350 Polşadan başqa qalan beş nümayəndəliyin hər biri dörd nəfərdən: diplomatik nümayəndədən, iqtisadi-texniki məsələlər üzrə mütəxəssis olan məsləhətçidən, katib və tərcüməçidən ibarət olmalı idi. Polşaya göndəriləcək missiya bilavasitə Polşa hökuməti ilə yanaşı Latviya, Litva, Ukrayna, Estoniya və Finlandiya dövlətləri ilə də siyasi-iqtisadi münasibətlərdə Azərbaycan Respublikasını təmsil edəcəyindən, bu missiyanın altı nəfər olması nəzərdə tutulurdu. Bütün altı nümayəndəlik ilə sistematik əlaqə saxlamaq üçün xarici işlər
1349
Une Conference sur l'Azerbaidjan devant les Etudiants anglais. // Bulletin D'informations L'Azerbaidjan. Paris, 15 Mars 1920, № 11, p.5 1350 "Qərbi Avropada və Amerikada Azərbaycan Respublikasının diplomatik missiyalarının yaradılması və Paris Sülh konfransındakı Azərbaycan nümayəndəliyinin ləğv edilməsi haqqında" qanun layihəsi. 05.03.1920. //ARDA, f.970, s.l, i.221, v.3
388
nazirliyi hər missiya üçün ayrıca diplomatik kuryer ayrılmasını nəzərdə tutmuşdu. 1351
Avropa ölkələrinə və ABŞ-a diplomatik nümayəndəlik göndərmək haqqında qanun layihəsi bir qədər gec, aprel ayının 15-də Azərbaycan Parlamentində müzakirə edildi. Qanun layihəsi haqqında parlament üzvü M.Əfəndizadə məruzə etdi. Parlamentin iclasında çıxış edən xarici işlər naziri Xan Xoyski layihə ilə bağlı bəzi məsələləri izah etdi. О dedi: "Əlbəttə, biz arzulayırıq ki, dünyanın bütün dövlətlərində öz nümayəndəmiz olsun, təəssüf ki, Azərbaycan elə vəziyyətdədir ki, bütün dövlətlərə öz nümayəndələrini göndərə bilməz. Ona görə də, hökumət ən nüfuzlu ölkələrə missiya göndərilməsi ilə məhdudlaşmağı qərara aldı. Нər şeydən əvvəl, İngiltərə, Fransa, İtaliya və Amerikaya missiyalar göndərilir. Bunlar о dövlətlərdir ki, təkcə Avropada deyil, bütün dünyada həlledici rol oynayırlar. Sonra İsveçrəyə missiya göndərilməsi nəzərdə tutulub. Bu ölkə elə bil ki, bütün dünyanın mərkəzi hesab edilir. Hər cür beynəlxalq konfransların böyük bir hissəsi İsveçrədə keçirilir. Kiçik İsveçrədə cərəyan edən hadisələr bəzən dünya siyasətinin gedişinə təsir göstərir. Ona görə də hökumət bu ölkədə diplomatik missiyanın olmasını zəruri hesab edir. Nəhayət, Polşaya missiya göndərilir. Azərbaycanla Litva, Latviya, Finlandiya, Estoniya, Rumıniya və digər ölkələr arasında sıx əlaqələr yaratmaq bu missiyanın vəzifəsidir. Göründüyü kimi, bu missiyanın işi digərlərindən çoxdur, ona görə də Polşaya gedən missiyanın üzvlərinin sayını iki nəfər artırmışıq". 1352 Eyni zamanda Xan Xoyski bildirdi ki, bu missiyalar müvəqqəti, altı aylıq müddət üçün nəzərdə tutulmuşdur, bu müddət ərzində hökumət hansı ölkədə daimi diplomatik nümayəndəlik təsis etmək məsələsini dəqiqləşdirməli idi. Parlament iclasında çıxış edən "Hümmət" fraksiyasının üzvü Ə.Q.Qarayev Sovet Rusiyasına diplomatik missiya göndərilmədiyi üçün qanun layihəsini kəskin şəkildə tənqid etdi. О dedi: "Mən bilmək istəyirəm bizim hökumətin dostluq münasibətləri qurmaq istədiyi dövlətlər içərisində nə üçün Sovet Rusiyası yoxdur. Nə üçün bütün imperialist dövlətlərinə missiya göndərərkən, siz öz həqiqi dostumuzu unudursunuz". 1353 Ə.Qarayevin çıxışı zalda böyük etiraza səbəb oldu. Xan Xoyski ona verdiyi kəskin cavabda deyirdi: "Mən bilmirəm çıxış edən natiq, həqiqətən müzakirə edilən məsələdən danışır, yoxsa demaqogiya ilə məşğuldur. Bizə deyirlər ki, nə üçün biz Sovet Rusiyası ilə dostluq münasibətləri yaratmaq istəmirik. Biz həmişə xalqımızın böyük rus xalqı ilə sıx yaxınlığı fikrində olmuşuq və oluruq. Əgər bu dostluq yoxsa, bu bizim günahımız deyil. Biz üç dəfə Sovet Rusiyasına dostluq münasibətləri qurmaq üçün danışıqlara getməyə hazır olduğumuzu təklif etmişik. İndiyə qədər bizim təklifimiz diqqətdən kənarda qalıb. Çıxış edən natiq nahaq уеrə bizi günahlandırır. Əgər o, istəyirsə ki, bizimlə Rusiya arasında dostluq münasibətləri yaradılsın, qoy onda o, öz
1351 Yenə orada, v.6 1352 Azərbaycan parlamentinin iclasının stenoqramı. 15.04.1920. //ARDA, f.895, s.l, i.294, v.6 1353 Yenə orada, v.12 389
həmfikirlərini /Sovet Rusiyasını - C.H./ danışıqlara getməyə məcbur etsin. Bizə göstəriş vermək lazım deyil, göstərişi о kəslərə vermək lazımdır ki, indiyə qədər bu məsələnin həllini yubadırlar". Qanun layihəsinin müzakirəsi ilə bağlı A.Səfikürdski və Q.Qarabəyov öz fraksiyalarının adından bəyanat verdilər ki, onların fraksiyaları müzakirə edilən qanun layihəsini almayıblar və ona görə də, onu müzakirə etmək imkanları olmamışdır. Нər iki fraksiyanın /sosialist və ittihad/ nümayəndəsi təklif etdi ki, qanun layihəsinin müzakirəsini gələn iclasa saxlasınlar. Müsavat fraksiyası adından çıxış edən A.Əminov bildirdi ki, onlar qanun layihəsinin müzakirəsinin gələn iclasa keçirilməsinə etiraz etmirlər. 1354 Dörd gün sonra parlament aprel ayının 19-da yenidən bu məsələyə qayıtdı və Böyük Britaniya, Fransa, İtaliya, ABŞ, İsveçrə və Polşa /Latviya, Litva, Estoniya, Finlandiya, Ukrayna, Rumıniya/, Almaniya və Rusiyada diplomatik nümayəndəlik təsis etmək haqqında qanun qəbul etdi.
1355 Rusiyaya diplomatik nümayəndəlik göndərmək məsələsi ilə bağlı qeyd etmək lazımdır ki, aprel ayının 17-də RSFSR xarici işlər nazirinin müavini L.M.Qaraxandan teleqram alınmışdı ki, Sovet Rusiyası Azərbaycanla ticarət- iqtisadi əlaqələr yaratmağa razıdır. Rusiya ilə danışıqlar aparmaq üçün nümayəndəliyin təxmini heyəti də müəyyən edildi. Bura Ağa Əminov /sədr/, R.Rzayev, R.Vəkilov, M.Məlikov daxil idilər. 1356
Aprel ayının 21-də isə hökumətin işlər müdiri Pərviz Mirzə, parlament üzvləri R.Vəkilov və Ə.Pepinovdan ibarət Azərbaycan nümayəndə heyəti Azərbaycanla Dağıstan hakimiyyət orqanları arasında qarşılıqlı münasibətlər yaratmaq üçün Şimali Qafqaza yola düşdülər. 1357
beynəlxalq aləmdən təcrid edilməsi artıq aradan qaldırılmış və onun diplomatik cəhətdən geniş tanınması dövrü başlanmışdı. Azərbaycan Respublikası Gürcüstanla /səlahiyyətli nümayəndə F.Vəkilov/, Ermənistanla /səlahiyyətli nümayəndə Ə.Haqverdiyev/, İranla /diplomatik nümayəndə A.Ziyadxanov/, Türkiyə ilə /səlahiyyətli nümayəndə Y.V.Çəmənzəminli/ rəsmi diplomatik əlaqələr saxlayırdı. Azərbaycanın Batum konsulluğuna M.Əfəndiyev, Türküstandakı siyasi nümayəndəliyinə A.Sadıqov başçılıq edirdi. 1358
Öz növbəsində Azərbaycanda da artıq bir çox xarici dövlətlərin diplomatik missiyaları fəaliyyət göstərirdi. İngiltərə /vitse-konsul Tevelk/, Belçika /konsul Ayvazov/, Yunanıstan /konsul Kusis/, Ermənistan /səlahiyyətli nümayəndə U.A.Bekzadyan/, Gürcüstan /səlahiyyətli nümayəndə N.S.Alişbaya/, Danimarka /konsul Z.F.Bmerinq/, İtaliya /konsul L.Qrikurov/, Litva /konsul agenti V.İ.Miskeviç/, İran /səlahiyyətli nümayəndə Səədül-Vəzir/, Polşa /konsul agenti S.Rılski/, ABŞ /vitse-konsul Randolf/, Ukrayna /vitse-konsul Qolovan/, Finlandiya
1354
Yenə orada,v.l5 1355
Азербайджан, 1920, 28 апреля; ARDA, f.970, s.l, i.224, v.4 1356
Yenə orada, v.4 1357
Yenə orada, v.5 1358
H.Baykara. Azerbaycan İstiklal mücadilesi tarihi, s.284 390
/konsul agenti Beçelius/, Fransa /konsul agenti Yemelyanov/, İsveçrə /konsul Klettyü/, İsveç /konsul Vander Pluq/ diplomatik nümayəndələri artıq tam səlahiyyətlə fəaliyyətə başlamış, Yaponiya hökuməti Azərbaycanla diplomatik münasibətlər yaratmağa hazır olduğunu bildirmiş, Vatikan isə Antuan Delabus başda olmaqla öz nümayəndələrini Bakıya göndərmişdi. 1359
göndərilməmişdi, Ə.M.Topçubaşov başda olmaqla Azərbaycan Sülh nümayəndə heyəti Versal Ali Şurasının keçirdiyi beynəlxalq tədbirlərdə Azərbaycan Respublikasını təmsil edirdi. London konfransından sonra müttəfiqlər Paris Sülh konfransında yarımçıq qalmış məsələləri müzakirə etmək üçün aprel ayının 19-26- da San-Remoda /İtaliya/ toplaşdılar. San-Remo konfransında Fransadan Mileran, İngiltərədən Lloyd Corc, İtaliyadan Nitti, Yaponiyadan Matsiu iştirak edirdi. ABŞ nümayəndələri konfransda müşahidəçi kimi təmsil edilmişdi. 1360
Yunan və Belçika nümayəndələri isə yalnız öz mənafeləri ilə bağlı məsələlərin müzakirəsinə gəlirdilər. Konfransda Azərbaycan nümayəndələrini maraqlandıran bir sıra məsələlər - Batum məsələsi, neft məsələsi, Türkiyə ilə hazırlanan sülh müqaviləsinin ilkin layihəsi və Türkiyə- Ermənistan sərhədləri, Cənubi Qafqaz respublikalarının sərhədləri, habelə rus məsələsi və Cənubi Qafqaz respublikalarına yardım göstərilməsi məsələsi müzakirə ediləcəkdi. Нələ konfrans ərəfəsində Qafqaz respublikaları ilə bəzi məsləhətləşmələr aparmaq və xüsusilə, San-Remo konfransına qədər bu respublikalar arasında müxtəlif məsələlərə münasibətdə həmrəylik yaratmaq məqsədi ilə Böyük Britaniya öz Xarici İşlər Nazirliyinin nümayəndəsi Robert Vansittartı Parisə göndərmişdi. Aprel ayının 13-də İngilis nümayəndəsinin yerləşdiyi Kampbel mehmanxanasında N.Çxeidze, Ə.M.Topçubaşov, Boqos-Nubaryan və A.Ağaronyanın iştirakı ilə müşavirə keçirildi. Müşavirədə R.Vansittart çıxış edərək bildirdi: "Mən üzərimə qoyulan vəzifəni yerinə yetirmək üçün Parisə gəlmişəm ki, sizinlə bəzi ümumi məsələlərinizi dostcasına müzakirə edək." O, dedi: "Ali Şurada çoxları bu fikirdədir ki, Cənubi Qafqaz respublikalarının heç bir gələcəyi yoxdur, çünki onlar vəziyyəti sabitləşdirməkdə həmrəy olmağa qadir deyildirlər... həqiqətən, çox şey bu fikri təsdiq edir. Məsələn, bizə məlumdur ki, hər üç Cənubi Qafqaz respublikasının Batum haqqında tamamilə bir-birindən fərqlənən fikri vardır. Və digər mübahisəli məsələlər də çoxdur. Bir az əvvəl Londonda Topçubaşovun təqdim etdiyi memorandumla tanış olduqdan sonra mən fikirləşdim ki, orada yüksək dövlət xadiminə layiq ideya irəli sürülüb". 1361
Azərbaycan hökuməti bu fikirdə idi ki, respublikanın Qərb ölkələri ilə ticarət əlaqələrini inkişaf etdirmək üçün Gürcüstan ərazisindən azad tranzit kimi istifadə edilməsi Versal Sülh Müqaviləsinin 89-cu paraqrafı ilə tənzimlənməlidir.
1359
Адрес Календарь Азербайджанской Республики, с.7-8 1360
История дипломатии. Т.3, с.210 1361
З.Aвалов. Независимость Грузии в международной политике, с.265-266 391
Versal Sülh Müqaviləsi Çexoslovakiyanın dənizə çıxış yolunu Hamburqdan, Polşanın dənizə çıxış yolunu Dansiqdən, Buxarest sülhü isə Serbiyanın dənizə çıxış yolunu Salonikidən təmin etdiyi kimi, Azərbaycanın dənizə çıxış yolu da Versal Müqaviləsinin 89-cu paraqrafına uyğun olaraq, Batumdan təmin edilməli idi. 1362
Bundan əlavə, Londonda Britaniya Xarici İşlər Nazirliyinə təqdim etdiyi memorandumda Əli Mərdan bəy təklif edirdi ki, mübahisəli ərazilərə Cənubi Qafqaz respublikaları birgə nəzarət etsinlər. 1363 Lakin Ə.M.Topçubaşovun ingilislər tərəfindən bəyənilən bu təklifi gürcülər və ermənilərin etirazına səbəb oldu. Ermənilər Azərbaycanın Batuma olan iddiasını tamamilə inkar edirdilər, gürcülər isə qonşu respublikaların limandan istifadə hüququnu saxlamaqla Batumun şəriksiz olaraq onlara verilməsini tələb edirdilər. R.Vansittart gürcülərə bildirdi ki, müttəfiqlərin Batum üzərində Gürcüstanın suverenliyini tanımağa onun ümidi çox azdır. 1364 Britaniya nümayəndəsinin bu fikri onunla bağlı idi ki, Batum əslində ingilislərin nəzarətində idi və bolşeviklərin əlindən qaçan ağ ruslar ora doluşmuşdular. N.Jordaniya sonralar yazırdı: "Batum və onun ətrafı demək olar ki, ağqvardiyaçılara verilmişdi, İngiltərənin Gürcüstanda nümayəndəsi bizim dostumuz Uordropun olmasına baxmayaraq, Batuma münasibətdə bizə qarşı hər cür maneələr yaradılırdı". 1365
Aprel ayının 15-də üç respublikanın nümayəndələri birlikdə, ayın 16-da isə yenidən ingilis nümayəndəsinin iştirakı ilə Batum məsələsini müzakirə etdilər. İngilis nümayəndəsi Qafqaz respublikalarının nümayəndələrinə açıq şəkildə bildirdi ki, Cənubi Qafqaz respublikaları arasında mübahisələrin həll edilməməsi müttəfiqlərin ora silah göndərilməsinə maneçilik törədən başlıca məsələdir. О dedi ki, müttəfiqlər "ehtiyat edirlər ki, sizə göndərilən silah qarşılıqlı çəkişmələrinizə xidmət etsin". 1366
Batum, nə də digər mübahisəli məsələlərdə razılığa gəlmədilər. Нər üç nümayəndə heyəti konfransda çıxış etmək üçün San-Remoya yola düşdü. Konfransın ikinci günü müttəfiqlər Ermənistanda 40 minlik ordu yaradılması məsələsini müzakirə etdilər və Ermənistan mandatının Norveçə verilməsi məsələsinə toxundular, lakin Norveç bundan imtina etdikdə yenidən həmin mandatın götürülməsi ABŞ-a təklif edildi. Konfransın keçirildiyi günlərdə, aprel ayının 23-də ABŞ Ermənistanı de- fakto tanısa da, lakin mandatın qəbul edilməsi məsələsi çox uzadıldı. Uzun süründürmələrdən sonra, iyun ayının 1-də Konqres Ermənistan mandatı ilə bağlı hökumətin təqdim etdiyi təklifi rədd etdi. O.Kaçaznuni 1923-cü ildə Buxarestdə
1362 ARDA, f.28, s.1, i.42, v.35 1363 Mir Yacoub. Le probleme du Caucase, p.133 1364 З.Авалов. Независимость Грузии в международной политике, с.266 1365 Н.Жордания. Моя жизнь, с. 106 1366 З.Авалов. Независимость Грузии в международной политике, с.268 392
nəşr edilmiş geniş həcmli "Daşnaksutyuna bir iş qalmadı" məruzəsində yazırdı: "Şimali Amerika Birləşmiş Ştatlarının Senatı Ermənistan üzərində mandatı götürməkdən imtina etdi, о mandatı ki, biz nə qədər böyük ümidlər bəsləyirdik". 1367
U.Çörçil də qeyd edir ki, böyük dövlətlər tərəfindən erməni məsələsinin həll ediləcəyinə təntənəli şəkildə verilən vədlər kağız üzərində qaldı. Heç bir ölkə Ermənistan üzərində mandatı götürmək istəmirdi. Britaniya, İtaliya, Amerika, Fransa onu tumarlayır və yalnız asta-asta başlarını yırğalayırdılar. 1920- ci ilin mart ayının 12-də Ali Şura bu mandatı Millətlər Cəmiyyətinə təklif etdi. Lakin vəsaiti və canlı qüvvəsi olmayan Cəmiyyət ağıllı hərəkət edərək qəti surətdə ondan imtina etdi. 1368
Aprelin 20-də erməni məsələsinin San-Remo konfransında müzakirə edilməsi ermənilərin öz qonşularına olan təkəbbürlü münasibətini daha da artırdı. Cənubi Qafqaz respublikalarının sərhədləri məsələsini Avropada öz xeyirlərinə həll etmək üçün onlar yerlərdə sabitliyi pozur və yerlərdən teleqramlar göndərilməsinə nail olurdular ki, sərhədlər məsələsi Ali Şura tərəfindən həll edilsin. Mart ayında ermənilər qiyam qaldırıb, Qarabağda sabitliyi pozduqdan sonra Tiflisdə olan Fransa nümayəndəsi Parisə göndərdiyi teleqramda yazırdı ki, Qarabağ məsələsi burada həll edilə bilməz, onu həll etmək üçün Antanta Ali Şurası ən ciddi ölçü götürməlidir. 1369 Buna uyğun olaraq, ABŞ San-Remo konfransına təklif etmişdi ki, Ermənistanın Azərbaycan və Gürcüstanla olan sərhədləri Antanta Ali Şurası tərəfindən müəyyən edilməlidir. Lakin konfrans buna getmədi. Lloyd Corc təkidlə göstərdi ki, burada bu məsələ üzərində dayanmağa heç bir zərurət yoxdur. Ermənistanın Azərbaycan və Gürcüstanla sərhədləri qarşılıqlı saziş əsasında bu respublikaların özləri tərəfindən həll edilməlidir. 1370
Türkiyə ilə digər müsəlman ölkələri arasında "Böyük Ermənistan" dövləti yaratmaq məsələsi yenidən San-Remoda qaldırıldı. ABŞ prezidenti V.Vilson "Böyük Ermənistan" yaratmaq barədə öz təklifləri ilə konfransın sədri F.Nittiyə müraciət etmişdi. Bu müraciət konfrans iştirakçıları tərəfindən təriflənsə də, son anda uğursuzluqla nəticələndi. F.Nitti bu haqda yazırdı: "1920-ci ilin yazında San- Remoda konfransa sədrlik etdiyim zaman mən Vilsondan odlu-alovlu bir məktub aldım. Məktubda o, Antanta dövlətlərini Ərzurum bölgəsini /orada iki-üç erməniyə güclə rast gəlmək olar/ və ermənilərin dənizə çıxışını təmin edəcək Trapezundu öz içinə qatan Böyük Ermənistan yaratmağa çağırırdı. Məktub məzəmmətlə, danlaqla dolu idi. Prezident Vilsonun arzusunda olduğu Ermənistanı yaratmaq üçün əvvəlcə gərək о yerlərdən türkləri və rusları qovub çıxarasan. Yaxşı, kim bunu götürəcək öz boynuna? Мən bu məsələ barədə marşal Foş, general Badolye, feldmarşal
1367 О.В.Качазнуни. Дашнакцутюн больше нечего делать. Баку, 1990, с.45 1368 В.Черчилль. Мировой кризис, с.278 1369 Ministère des Affaires Etrangère de France, Archives Diplomatique, vol. 639, folio 4; ARPİİ SPİHDA, ARDA, f.276, s.9, i.15, v.29 1370
Д.Ллойд Джордж. Правда о мирных договорах. Т.II, с.443 393
Vilson və digər hərbi ekspertlərlə məşvərət keçirdim. Hamı Vilsonun məqsəd və fikirlərini təriflədi, lakin nə İngiltərə, nə Fransa, nə də İtaliya ağır bir vəzifəyə - Ermənistanı öz protektoratlığına qəbul etmək məsələsinə razılıq vermədi... Çünki bu, birbaşa türklər, daha sonra isə ruslarla müharibə etmək demək idi. Erməniləri öz protektoratlığına götürmək barədə təklifdən, çox hörmətli bitərəf dövlət olan Norveç də ləyaqətlə imtina elədi". 1371
Yalnız Lord Kerzon təkid edirdi ki, əgər Ərzurum və Trabzon Ermənistana verilərsə, ermənilər öz qüvvələri ilə oranı müdafiə edə bilərlər. O, Lloyd Corc, Nitti və Mileranı bu ideyaya inandırmaq üçün erməni nümayəndələri Boqos Nubaryanı və A.Ağaronyanı Ali Şuranın müzakirələrinə dəvət etdi. F.Nitti Boqos Nubaryana müraciət edərək dedi: "Ermənistan Ərzurumu özünə qatmaq istəyirmi və o, özünün yeni sərhədlərini qorumağa hazırlaşırmı? Boqos Nubar-paşa belə hesab edirmi ki, Ermənistan öz ordusunu yenidən qurmaq və yeni dövlətin müdafiəsi üçün vəsait tapmaq iqtidarındadır?" Bir sual da Lloyd Corc əlavə etdi: "Paşa belə hesab edirmi ki, hazırda türklərin əlində olan Ərzurumu ermənilər tutmaq iqtidarındadır?" 1372 Bütün
bu suallara cavab olaraq, Boqos Nubar paşa müttəfiqləri əmin etdi ki, ermənilər Ərzurumu tutub orada möhkəmlənə bilərlər. O, qeyd etdi ki, Ermənistanın indi 15 minlik ordusu var və heç bir çətinlik olmadan onlar bu ordunun sayını 40 minə çatdıra bilərlər. Bundan əlavə, ABŞ-dan 10 minlik erməni legionunun köməyə gəlməyə hazır olduğunu bildirdi. 1373
Sonra Lloyd Corc Boqos Nubardan soruşdu ki, son əlli-yüz ildə elə bir vaxt olubdur ki, ermənilər Ərzurum vilayətində sayca üstünlük təşkil etsinlər? O, bu suala təsdiqləyici cavab verdi. Lakin dəqiqliyi sevən ingilis baş naziri əlavə olaraq soruşdu ki, Boqos Nubar bu bəyanatını rəqəmlərlə təsdiq edə bilərmi? 1374
Boqos Nubar sorğuya müsbət cavab versə də, lakin nə о, nə də digər erməni nümayəndəsi A.Ağaronyan bu faktı rəqəmlərlə təsdiq edə bilmədilər. Digər məsələlərlə bağlı, ermənilərin cavabları Lloyd Corcu və Nittini təmin etmədi. Ermənilərin hərbi imkanlarını öyrənən hərbi ekspertlər San-Remo konfransına məlumat verdi ki, Ali Şura Ermənistana ordu göndərməmək haqqında qərar qəbul etmişdir, ermənilər yalnız öz qüvvələrinə arxalanmalıdırlar, belə olduqda onlar "Türkiyə Ermənistanı"nı və xüsusilə, Ərzurumu tuta bilməzlər. 1375
Çünki Anadoluda gedən prosesləri yaxından izləyən Antanta hərbi ekspertləri çox yaxşı bilirdilər ki, fransız və amerikalılar türklərin yolunu Avropaya, ingilislər isə Qara dənizə bağlayandan sonra Ərzurum Türkiyəni müdafiə edən qüvvələrin əsas mərkəzi idi. 1376 Böyük dövlətlərin nümayəndələri son anda başa düşdülər ki, Türkiyənin tərkibində erməni dövləti yaratmaq о qədər də asan məsələ deyildir.
1371 Ф.Нитти. Вырождение Европы, с. 107 1372 Д.Ллойд Джордж. Правда о мирных договорах. Т.II, с.434 1373 Yenə orada, s.435 1374 Yenə orada, s.437 1375 Д.Ллойд Джордж. Правда о мирных договорах. Т.II, с.438 1376 ARDA, f.970, s.l, i.22, v.28 394
Uzun müddət Türkiyədə işləyən fransız diplomatı Jül Kambon erməniləri yaxşı tanıyır və onların hansı məqsədlər güddüyünü yaxşı bilirdi. O, Qərb dövlət başçılarına izah edirdi ki, Osmanlı imperiyasının hüdudlarında müstəqil erməni dövləti yaratmaq qeyri-mümkündür. Kambon yazırdı: "Ermənilər bolqar və yunanlar kimi təbii sərhədləri olan bir dövlət yarada bilməzlər, çünki onların ətrafındakı millətlər dözə bilməzlər ki, ermənilər onların ərazisini zəbt etsinlər, onları doğma torpaqlarından sıxışdırsınlar... Ermənilər pərakəndə halda Türkiyənin bütün ərazisinə yayılmışlar, hətta Ermənistanın ərazisinin özündə belə ermənilər müsəlmanlarla qarışıq halda yaşayırlar". 1377 Kambon qeyd edirdi ki, Türkiyədə erməni dövləti yaratmaq üçün heç bir əsas yoxdur. Onun izahatları Lloyd Corc, F.Nitti, A.Mileranın erməni məsələsinə daha ehtiyatla yanaşmasında böyük rol oynadı. Hərbi ekspertlərin rəyi elan olunduqdan sonra Lloyd Corc dedi: "Böyük Ermənistan dövləti yaradılmasının məsuliyyətini mən öz üzərimə götürə bilmərəm, Parisdə bu məsələlərlə məşğul olan Balfurla mən məsləhətləşdim, Balfur tamamilə mənim fikrimlə razıdır... Şəxsən mən, bu fikirdəyəm ki, Böyük Ermənistanın yaradılması Hindistanda və bütün dünyada arzuolunmaz əhvali-ruhiyyə doğura bilər".
1378 Lloyd Corcun bu fikri Türkiyə ərazilərini ələ keçirmək arzusunda olan ermənilərin ümidlərini tamam qırdı. Sonralar daşnak liderlərindən biri O.Kaçaznuni etiraf edirdi ki, mənasız və şişirdilmiş tələblər təbii ki, acı məyusluqla əvəz olunmalı idi. 1379
Türkiyəni taqətdən salmaq üçün müttəfiqlər erməni kartı ilə yanaşı, ərəb kartından da istifadə etmək niyyətində idilər. Xristian həmrəyliyindən fərqli olaraq, ərəb kartında qarşıya qoyulan məqsədlərdən biri müsəlmanlar içərisinə nifaq salmaq, bununla da ərəblər vasitəsi ilə Avropa üçün təhlükə təşkil edən Türkiyəni məhv etməkdən ibarət idi. İtaliyanın baş naziri, hər üç konfransın iştirakçısı F.Nitti qeyd edirdi ki, "Parisdə, Londonda, San-Remoda heyrətamiz nəzəriyyələr müzakirəyə qoyulurdu. Oralarda ərəblərin türklərdən mədəni və ziyalı olmasından, türklərin faktiki olaraq, ərəblərin dininə sahib durmasından söhbət açır və hesab edirdilər ki, Türkiyəni məhv etmək üçün təkcə ərəblərin ayılması, ayağa durması bəs edər. Niyə müsəlman dünyası birbaşa Peyğəmbərdən başlanğıc olan Hicaz xəlifəsinə deyil, bir neçə yüz il öncə meydana çıxan və zorakılıqla qurulub, möhkəmlənən İstanbul xəlifəsinə etiqad etməlidir? Antantanın bütün yaradıcılığı məğlub dövlətlərin axırına çıxmaq üzərində qurulmuşdu". 1380
ərəb dövlətləri yaratmaq layihəsini irəli sürdülər. Bu layihəyə görə, Ərəbistan 8 müstəqil və yarımmüstəqil əyalətə bölünməli, Kürdüstana muxtariyyət verilməklə, onun müstəqilliyi elan edilməli idi. Layihədə nəzərdə tutulurdu ki, Hicaz Hüseyn-
1377 Mir Yacoub. Le probleme du Caucase, p.71 1378 Д.Ллойд Джордж. Правда о мирных договорах. T.II, с.438 1379 О.В.Качазнуни. Дашнакцутюн больше нечего делать, с.44 1380 Ф.Нитти. Вырождение Европы, с. 106-107 395
ibn-Əlinin hakimiyyətinə verilsin. Lord Kerzon və digərlərinin fikrincə o, din sahəsində İstanbul Sultanını əvəz etməli idi. Batum məsələsi ilə bağlı müzakirələr San-Remoda yenidən davam etdirildi. Aprel ayının 23-də Azərbaycan və gürcü nümayəndələri bu barədə konfransın katibliyinə birgə memorandum təqdim etdilər və aprelin 24-də isə ingilis nümayəndələri ilə bu məsələni hər üç Qafqaz respublikaları Raul mehmanxanasında keçirilən müşavirədə müzakirə etdilər. Lord Kerzon ermənilərin Batuma olan iddialarının yerinə yetirilməsinə cəhd göstərdi. Ermənilər gürcülərdən tələb edirdilər ki, Batum limanının bir hissəsi onların ixtiyarına verilsin, Ermənistandan ora dəmir yolu çəkilməsinə razılıq verilsin və dəmir yolu xətti zonası Ermənistan ərazisinin tərkib hissəsi hesab edilsin. 1381 İngilislər Ermənistanın Batum limanına çıxıntısı olmasını təkid etsələr də və bunu lord Kerzonun şəxsi xahişi kimi bildirsələr də, N.Çxeidze heç bir güzəştə getmədi. O, bildirdi ki, Ali Şurada lord Kerzonun nüfuzu çox yüksək olsa da, biz öz ictimai fikrimizlə, yerli əhalinin arzusu ilə hesablaşmalıyıq. N.Çxeidzenin bəyanatından sonra Ə.M.Topçubaşov qeyd etdi ki, Batumun yerli müsəlman əhalisinin arzusu da nəzərə alınmalıdır. 1382 Müttəfiqlər Batumu azad liman elan etdilər. Lloyd Corcun xahişi ilə ora Millətlər Cəmiyyətinin iradəsini yerinə yetirmək üçün bir fransız və
bir italyan alayı göndərdilər. Azərbaycan Respublikasının Batum limanından azad surətdə istifadə etmək hüququ saxlanıldı. "Rus məsələsində" Kopenhagendə başlanan iqtisadi danışıqların davam etdirilməsi mümkün hesab edildi. 1383
qabiliyyətinin möhkəmləndirilməsi üçün yardım göstərilməsinə gəldikdə isə, konfransın axırıncı günü müttəfiqlər bildirdilər ki, Cənubi Qafqaz respublikalarına yalnız bu halda yardım göstərilə bilər ki, onlar arasında möhkəm sülh və həmrəylik olsun.
1384 San-Remo konfransında bu qərarın elan edilməsinin birinci qurbanı Azərbaycan oldu. Azərbaycan nümayəndə heyəti hələ İtaliyadan Parisə qayıtmamış məlumat aldı ki, Sovet Rusiyasının XI Qırmızı Ordusu aprel ayının 28-də Bakını işğal etmiş və Azərbaycan hökumətini devirmişdir. San-Remo konfransı Qafqaz respublikaları üçün yaxşı perspektivlər aça bilərdi. Lakin müttəfiqlərin ciddi cəhdlərinə baxmayaraq, bu respublikalar öz aralarında həll edilməsi mümkün olan mübahisələri aradan qaldıra bilmədilər. San- Remo konfransının iştirakçısı olan M.Mehdiyev yazırdı: "Müxtəlif məsələlər barəsində, xüsusilə, neftə dair danışıqların gedəcəyi ən əhəmiyyətli San-Remo konfransı ərəfəsində bütün Cənubi Qafqaz xalqlarının həmrəyliyi böyük əhəmiyyət kəsb edirdi, Qafqaz respublikalarının mənafeyinə böyük xeyri dəyərdi. Onda yəqin ki, Qafqaz məsələsinə İngiltərənin köməyi sayəsində bir də baxılardı, müttəfiqlərin
1381 Mir Yacoub. Le probleme du Caucase, p.134 1382 З.Авалов. Независимость Грузии в международной политике, с.279 1383 Дипломатический словарь. Т.III, М., 1986, с. 13 1384 ARDA, f.970, s.l, i.157, v.88 396
respublikalara maddi və mənəvi kömək göstərməsi mümkün olardı. Sonrakı mərhələdə Cənubi Qafqaz respublikaları yəqin ki, Millətlər Cəmiyyətinə üzv ola bilərdilər və buradan da onların beynəlxalq aləmlə təması başlayardı. О dövrdə bolşeviklərin vəziyyəti etibarsız və mütərəddid idi. Belə bir əlverişli şəraitdə Cənubi Qafqazın kiçik respublikalarının nüfuzunu artırmaq üçün gözəl imkan yaranmışdı... Təəssüf ki, elə bu dəmdə ciddi bir səhvə yol verildi və Cənubi Qafqaz xalqlarının nümayəndələri kifayət qədər tədbirli və dərin düşüncəli olduqlarını nümayiş etdirə bilmədilər". 1385
Son nəticədə bu respublikaların hər üçü kiçik zaman fərqi ilə bolşeviklər tərəfindən işğal olundu. 1920-ci ilin aprelində birinci olaraq, Azərbaycan Şimaldan gələn bolşevik təhlükəsi ilə üz-üzə dayandı.
Yüklə 4,98 Mb. Dostları ilə paylaş:
|