Azərbaycan Respublikasının Diplomatiya Tarixi
Yüklə 4,98 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- XIV FƏSİL 1920-ci ilin aprel işğalı və Azərbaycan diplomatiyası
|
1385 Mir Yacoub. Le probleme du Caucase, p. 137-138 397
1920-ci ilin aprel işğalı və Azərbaycan diplomatiyası
1920-ci ilin yanvarında Azərbaycanın istiqlaliyyəti Antanta dövlətləri tərəfindən tanındıqdan az sonra yanvar ayının 23-də RSFSR Xalq xarici işlər komissarı G.V.Çiçerindən ikinci nota alındı. Birinci nota ilə müqayisədə ikinci nota daha təcavüzkar məzmuna malik idi. Çiçerinin notasında F.Xoyskinin 14 yanvar tarixli birinci cavab notası təhlil edilir və orada Azərbaycanın Denikin təhlükəsinə qarşı barışmaz mübarizə aparmasına məhəl qoyulmurdu. Azərbaycan xarici işlər nazirinin cavabı bolşevik komissarın notasında dolayısı yolla Könüllü orduya qarşı mübarizədən imtina kimi dəyərləndirilir, Azərbaycan hökumətinin Rusiyanın daxili işlərinə qarışmaqdan imtina etməsi Sovet Rusiyası tərəfindən ağqvardiyaçı qüvvələrə kömək kimi qiymətləndirilirdi. 1386
Məsələnin digər tərəfi ondan ibarət idi ki, Polşa, Finlandiya, Baltik dövlətlərindən fərqli olaraq, Qafqaz milli dövlətləri Sovet hökuməti tərəfindən hüquqi cəhətdən tanınmamışdı. Halbuki Denikin kimi mürtəce generalın rəhbərlik etdiyi səyyar hökuməti artıq Azərbaycanın istiqlaliyyətini tanımışdı. Ona görə də, fevralın 1-də G.V.Çiçerinə göndərilən cavab notasında F.Xoyski Azərbaycanın istiqlaliyyətinin tanınması məsələsində Sovet Rusiyasının konkret, açıq və aydın fikir söyləməsini zəruri hesab etmişdi. 1387 Əslində bu məsələdən bəhanə kimi istifadə edən Sovet Rusiyası ondan Azərbaycana təzyiqi gücləndirmək məqsədilə istifadə edirdi. Qırmızı Ordu Cənuba doğru irəlilədikcə bu təzyiq daha təhlükəli xarakter alır və suveren dövlət əleyhinə açıq təbliğat kampaniyasına çevrilirdi. Fevralın 2-də Ümumrusiya Mərkəzi İcraiyyə Komitəsinin və Xalq Komissarları Sovetinin işi haqqında məruzəsində V.İ.Lenin qeyd edirdi ki, "biz Denikin əleyhinə saziş bağlamağı Gürcüstan və Azərbaycana təklif etmişik. Onlar başqa dövlətlərin işlərinə qarışmadıqlarını bəhanə edərək, bizim təklifimizdən boyun qaçırtdılar. Görək Gürcüstan və Azərbaycanın fəhlə və kəndliləri buna necə baxacaqlar". 1388
təxminən əvvəlkilərlə eyni məzmunda idi. Fərqli cəhət bundan ibarət idi ki, Qırmızı Ordu artıq Azərbaycanın sərhədlərinə yaxınlaşmış, hökumət daxilində yaranmış təhlükə ilə bağlı müxtəlif fikirlər meydana çıxmışdı. Bundan əlavə, 1920- ci ilin fevralında bilavasitə Moskvanın göstərişi ilə yaradılmış Azərbaycan Kommunist (bolşeviklər) Partiyası mövcud vəziyyətdən ölkə daxilində dövlət
1386 Trosiemme note de Tchitcherine au minister des Affaires Etrangeres de l'Azerbaidjan, Khan Khoisky. // Bulletin D'informations de L'Azerbaidjan. Paris, 1 Avril 1920, p.5 -6; 1920-ci ilin yanvar ayında notalar mübadiləsi və 1918-1920-ci illərdə Rusiya-Azərbaycan münasibətləri haqqında geniş məlumat üçün bax: Р.Мустафа-заде. Две республики: Азербайджано-Российские отношения в 1918-1922 гг. Москва, 2006, с. 14-105. 1387 Azərbaycan, 1920, 11 fevral. 1388 V.İ.Lenin. Azərbaycan haqqında. s.163 398
çevrilişi həyata keçirmək məqsədilə istifadə etməyə cəhd göstərirdi. Sovet Rusiyasının xarici işlər komissarlığı fevral ayında Azərbaycanın istiqlaliyyətini tanımaq məsələsini müzakirə etdikdə, məhz Bakıda və Rusiyada fəaliyyət göstərən müsəlman bolşeviklərinin təklifini nəzərə alaraq, müsbət qərar qəbul etməmiş və müstəqil Azərbaycan Respublikasını tanımaqdan qəti surətdə imtina etmişdi. 1389
"Hümmət partiyasının əyalət komitəsi hüququnda müstəqil Azərbaycan Kommunist Partiyası kimi və
Azərbaycanın müstəqil Sovet respublikası kimi tanınması haqqında" məsələ müzakirə ediləndə, Azərbaycanın müstəqilliyinin tanınmasına meyllər hiss edilsə də, lakin sonralar müsəlman bolşeviklərinin təkidi ilə bundan imtina edildi. 1390
Azərbaycan Respublikasına Sovet Rusiyasının münasibəti siyasi mülahizələrdən daha çox iqtisadi amillərlə bağlı idi. 1920-ci ilin yazında vətəndaş müharibəsi, əsasən, başa çatmış, fəlakətli dərəcədə dağılmış təsərrüfatı bərpа etmək kimi çətin bir vəzifə qarşıya çıxmışdı. Təsərrüfat həyatının bərpа edilməsi isə ilk növbədə neft məsələsi ilə bağlı idi. Nə qədər ki, vətəndaş müharibəsi gedirdi, Bakını tutmaq sadəcə olaraq, mümkün deyildi. Şimali Qafqazda Denikin könüllüləri və oyuncaq Xəzər hökuməti öz subyektiv niyyətlərindən asılı olmayaraq, Sovet Rusiyasının Bakıya doğru yolunda bir səddə çevrilmişdi. Lakin 1920-ci ilin yazında ağqvardiyaçı generallar üzərindəki qələbələrdən sonra vəziyyət Sovet Rusiyasının xeyrinə dəyişdi. Əslində elə 1920-ci ilin yanvarından başlanan diplomatik qarşıdurmanın arxasında da Bakı neftinə sahib olmaq məqsədləri dayanırdı. V.İ.Leninin mart ayının 17-də Qafqaz cəbhəsinin hərbi inqilab şurasına göndərdiyi teleqramda Bakının işğal edilməsi məsələsi açıq-aydın şəkildə göstərilmişdi. Teleqramda deyilirdi: "Bakını almaq bizə olduqca və olduqca zəruridir. Bütün səyinizi buna verin, həm də bəyanatlarda son dərəcə diplomatik olmaq və möhkəm yerli sovet hakimiyyəti hazırlandığını tamamilə yəqin etmək lazımdır... Qüvvələr yeridilməsi haqqında Baş komandanla şərtləşin". 1391 Rusiya Dövlət Sosial-Siyasi tarix arxivində bu teleqramın əlyazması ilə yanaşı, onun surəti də vardır. Teleqramın surətində Q.K.Orconikidze bu sözləri yazmışdır: "Teleqram Bakıya hücum hazırlanması dövrünə aiddir. Əməliyyat hazırlanmışdı..." 1392
V.Leninin bu teleqramından sonra Azərbaycanın işğal edilməsi ilə bağlı praktiki fəaliyyətə keçildi və Azərbaycan sərhədlərinə ordu toplanmağa başlandı. Mart ayının 21-də L.Trotski Xarkovda olan İ.Stalinə yazırdı: "Mən Tuxaçevskiyə bu məzmunda sorğu göndərirəm. Novorossiysk və Qroznı bizim tərəfimizdən tutulduqdan sonra oradan 3 atıcı və 3 atlı diviziyası götürmək
1389 Bax: N.Nəsibzadə. Azərbaycanın xarici siyasəti (1918-1920). Bakı, 1996, s.230-251 1390 PK(b)P MK-nın Siyasi Bürosu və Təşkilat Bürosunun iclasının protokolundan çıxarış. 19.07.1919.// AR Pİİ SPİHDA, f.1, s.44, i.118, v.6 1391
Bakının tutulması ilə bağlı V.Leninin Q.Orconikidzeyə teleqramı. 17.03.1920// RDSSTA, f.85, s.13, i.1,v.1
1392 Yenə orada, v. 1
399
ehtimalı var. Əlavə ordular sizə yalnız naviqasiya açılandan sonra veriləcək. Xahiş edirəm deyin: bu şəraitdə siz Bakını tutmaq və əldə saxlamaq üçün əməliyyat keçirilməsini mümkün sayırsınızmı? Azərbaycana Gürcüstan tərəfindən kömək göstərilməsinin mümkünlüyünü nəzərə alın. Bunu əlavə edirəm ki, Gürcüstanın toxunulmazlığına tam təminat verməklə və neft vəd etməklə yaxşı olar ki, onlarla razılığa gələsiniz." 1393
Azərbaycanın işğalı ərəfəsində Gürcüstanı neytrallaşdırmaq məqsədilə bolşeviklərin bu fikri gürcü kommunistlərdən biri vasitəsilə gizli şəkildə N.Jordaniyaya çatdırılmışdı. Rusiya kommunist partiyası Mərkəzi Komitəsinin üzvü olan bu kommunist Noj Jordaniyaya təklif etmişdi ki, Gürcüstan hökumətinin etibarlı adamlarından biri onunla Moskvaya getsin. O, vəd edirdi ki, Lenin Gürcüstanın müstəqilliyinin tanınmasına öz razılığını verəcək. Versal konfransında Qafqaz dövlətlərinin de-yure tanınması faktı baş vermədiyindən, 1920-ci ilin əvvəllərində Gürcüstan rəhbərliyi Moskva tərəfindən tanınmağa cəhd göstərir və bunun üçün yollar axtarırdı. Rusiyanın bolşevik dairələrində nüfuzu olan bir gürcü kommunistindən təklif alan kimi Gürcüstan rəhbərliyi öz nümayəndəsi Q.Uratadzeni gizli şəkildə Moskvaya göndərdi. Danışıqlar zamanı razılıq əldə olundu ki, Gürcüstan öz ərazisindən xarici qoşunları çıxarmalı, Sovet Rusiyası isə öz növbəsində onun müstəqilliyini tanımalı idi. Nəticə etibarı ilə elə bu məzmunda Rusiya ilə Gürcüstan arasında əməkdaşlıq haqqında bir müqavilə imzalandı. 1394
16 maddədən ibarət olan müqaviləni 1920-ci ilin may ayının 7-də Moskvada Rusiya Sovet Respublikası tərəfindən Xalq Xarici İşlər komissarının müavini L.Karaxan, Gürcüstan tərəfindən isə Q.Uratadze imzaladılar. 1395
təcavüzə qərarlı deyildi və belə hesab edirdilər ki, yerli kommunistlərin əli ilə dövlət çevrilişini həyata keçirmək mümkün olacaq. Bu məqsədlə 1920-ci ildə yaradılmış Azərbaycan Kommunist Partiyasına böyük həcmdə silah, sursat və maliyyə yardımı göstərilirdi. Kommunistlərin fəallaşdığı bir məqamda, mart ayının 20-də ermənilər Qarabağın Dağlıq hissəsində Azərbaycan hökumətinə qarşı qiyam qaldırdılar. Sonralar məlum oldu ki, bu qiyamın izləri Moskvaya gedib çıxır. Şimal təhlükəsinin reallaşdığı bir məqamda bu hadisə Bakının müdafiəsinin zəiflədilməsinə xidmət etməli idi. Elə həmin vaxt G.Çiçerin Leninə yazırdı ki, Azərbaycana qarşı güc tətbiq edilməsi beynəlxalq aləmdə dostlarımızı bizə qarşı qaldırar. Lansberi və onun kimilər kiçik Azərbaycan xalqından vəcdə gəlmişlər. Kenvorsi, bizim əziz dostumuz "kiçik azad Аzərbaycan" haqqında ilhamlı məqalələr yazır. Onlara dəlil verməməliyik ki, bizi imperialist hesab etsinlər. 1396
1393 Б.Краснов, В.Дайнес. Неизвестный Троцкий. Красный Бонапарт. М., 2000, с.366-367 1394 Н.Жордания. Моя жизнь, с. 105-106 1395 Вах: Traité entre la Géorgie et la Russie. Le 7 mai 1920.// Ministère des Affaires Etrangère de France, Archives Diplomatique, vol. 639, folio 172-176 1396
B.Rəfiyev. Aysberqin sualtı hissəsi. Bakı, 1995, s.8 400
Lakin çox məhdud sosial bazası olan Azərbaycan Kommunist partiyası dövlət çevrilişi həyata keçirmək üçün ciddi imkanlara malik deyildi. Şimal küləyinin sərin mehi yavaş-yavaş Azərbaycanın başı üzərindən əsdikcə müxtəlif pozucu qüvvələr ölkə daxilində bir-birindən ağır hadisələr törədirdilər. Sovet Rusiyasının hücumu ərəfəsində Moskvaya gəlmiş erməni nümayəndələri ərazi güzəştləri müqabilində Azərbaycan hökumətini devirmək işinə öz yardımını təklif edirdilər. 1397 Şübhəsiz ki, mart ayının ortalarında Qarabağda planauyğun şəkildə erməni qiyamının baş verməsi və Azərbaycan ordusunun Qarabağa cəlb edilməsi əvvəlcədən hazırlanmış pozuculuğun bilavasitə nəticəsi idi. 1920-ci ilin martında Qarabağın Dağlıq hissəsində Аzərbaycan Respublikasına qarşı qaldırılan qiyamda, Qazax və Naxçıvana Ermənistan tərəfindən edilən təcavüzdə məqsəd nizami Azərbaycan ordu hissələrini Bakıdan çıxartmaq idi. Daşnak quldur dəstələrinin Xankəndi qarnizonuna hücumu ilə başlanan Qarabağ qiyamını yatırtmaq üçün ordu hissələri təcili surətdə Bakıdan və Dağıstan sərhədlərindən Qarabağın Dağlıq hissəsinə gətirilməyə başlandı. Erməni daşnakları ilə mübarizəyə səfərbər edilən dəstələr 5-ci Bakı piyada polkundan, 1-ci Cavanşir, 4-cü Quba piyada polklarından, Şirvan, Ağdaş, Gəncə piyada polklarından təşkil edilmişdi. Qarabağda və Qazaxda hərbi əməliyyatlar aprel ayının üçüncü ongünlüyünə qədər davam etdi. Əslində Qarabağ qiyamında və Qazax təxribatında qarşıya qoyulan məqsədə nail olunmuşdu, ordu hissələri bu regionlara cəlb edilməklə şimaldan XI Qırmızı Ordunun Bakıya maneəsiz daxil olması üçün şərait təmin edilmişdi. Əsgəran döyüşündə və Qazaxdakı hərbi əməliyyatlarda daşnak qoşunlarının tamamilə darmadağın edilməsinə baxmayaraq, bolşevik təcavüzü zamanı Azərbaycan ordu hissələri Bakıya gəlib çata bilmədi. Bu vaxt Bakıda cəmisi iki minə yaxın əsgər qalmışdı ki, onlar da şəhərdə yerləşən dövlət idarələrini qoruyurdular. Bakı şimaldan gələn təhlükə qarşısında tam müdafiəsiz idi. Böhranlı aprel günlərində Bakıya səfər edən Gürcüstan müdafiə nazirliyinin nümayəndəsi general Q.T.Kvinitadze Bakının və Samur sərhəd məntəqəsinin müdafiəsi ilə tanış olduqdan sonra bolşeviklərə qarşı mübarizə aparmaq üçün müəyyən hazırlıq işlərinin görüldüyünü təsdiq etsə də, lakin Azərbaycan ordusunun əsas hissəsinin ermənilərlə müharibəyə cəlb olunduğunu bildirirdi. О yazırdı: "Mənim üçün aydın oldu ki, Аzərbaycan bolşeviklərlə müharibəyə elə də intensiv hazırlaşmayıb, Bakının tutulması bu gün-sabahlıq idi. 15-20 verst olan Samur xəttində cəmisi bir batalyon var idi. Аzərbaycan ordusunun qalanı dövlətin cənubunda (cənub-qərbində - C.H.) idi, onlar orada ermənilərə qarşı müharibə aparırdılar". 1398
1397 N.Nəsibzadə. Azərbaycan Demokratik Respublikası, s.39 1398 Генерал Г.И.Квинитадзе. Мои воспоминания в годы независимости Грузии 1917-1921. Парис, 1985, с.164 401
Çevriliş planının həyata keçrilməsində Moskva müsəlman kommunistlərə böyük ümid bəsləyirdi. PK(b)P MK-nın üzvü Y.E.Rudzutak Leninə, Rıkova və Çiçerinə göndərdiyi teleqramda bildirirdi ki, "erməni-tatar münasibətləri baxımından Bakıda vəziyyət gərgindir. Hökumət tatar millətinə arxalanır. Çevrilişi yalnız müsəlmanlara arxalanaraq etmək olar, ona görə məsul vəzifələrə bir erməni də təyin etmək lazım deyildir". 1399
Göründüyü kimi, aprel təcavüzünə gedən yol xeyli əvvəl başlanmışdı. İşğalı şərtləndirən daxili və xarici amillər 1920-ci ilin ilk günlərindən hərbi, siyasi, diplomatik planlara daxil edilmişdi. Müəyyən qüvvələr bu işə cəlb edilmişdi. Ehtimal ola biləcək Britaniya müdafiə sistemini sarsıtmaq üçün İranda, Qafqazda və Orta Asiyada antiingilis təbliğatı genişləndirilir, Anadoludakı milli mübarizənin Antanta əleyhinə yönəlməsindən məharətlə istifadə edilirdi. Təcavüz aktı ərəfəsində görülən bütün tədbirlər britaniyalıların Azərbaycan sərhədlərindən uzaqlaşdırılmasına yönəlmişdi. Bu məqsədlə PK(b)P- nin Qafqaz Diyar Komitəsinə xüsusi tapşırıqlar verilmiş, İrana çox sayda bolşevik emissarları göndərilmişdi. Perspektivdə İranın bolşevikləşdirilməsi də nəzərdə tutulurdu. Tiflisdə oturan Britaniya Ali Komissarı Uordrop yanvarın 13-də Azərbaycanın Gürcüstandakı səlahiyyətli nümayəndəsi F.Vəkilova bildirirdi ki, bolşevik emissarlarının Azərbaycan ərazisindən İrana hərəkəti müşahidə edilir. Son vaxtlar bu hərəkətin güclənməsi barədə Britaniya hökumətinə xeyli məlumatlar daxil olmuşdur. Ali komissar bu təhlükəyə qarşı tezliklə tədbir görülməsinin zəruri olduğunu bildirdi. 1400
yanvarında İsfahanda İran "demokratlarının" yığıncağı keçirilmişdi. Yığıncağın qətnaməsində qeyd edilirdi ki, İranın müstəqilliyi üçün rejimdən asılı olmayaraq, güclü Rusiya lazımdır. Eyni zamanda yığıncaq əhalini 9 avqust 1919-cu il İngilis- İran sazişinə, Rusiya əleyhinə olan Vüsuqüddövlə hökumətinə qarşı qaldırmağı qərara aldı. 1920-ci ilin əvvəllərindən başlayaraq, Gilan və Cənubi Azərbaycanda antiingilis çıxışları fəal xarakter almağa başladı. 1918-21-ci illərdə Gilandakı cəngəlilər hərəkatından Sovet Rusiyası istənilən məqsədlər üçün istifadə edə bilmişdi. 1920-ci ilin yazında Gilana səpələnmiş bolşeviklər Mirzə Küçek xanı öz təsirlərinə salıb onun vasitəsi ilə İngiltərə əleyhinə mübarizəni genişləndirməyə, İranı Xəzər sahillərindən sovetləşdirməyə ümid bəsləyirdilər. Onların fikrincə, İngiltərə donanmasının Xəzər dənizinin cənubunda lövbər salması Azərbaycanın sovetləşdirilməsinə ciddi maneçilik törədə bilərdi. Gilan hərəkatının bütün planı Sovet Rusiyasının agentləri tərəfindən hazırlanmışdı. 1401
İranda İngiltərə təsirini qırmaq üçün ruslar tez-tez Londona səfərə çıxan Əhməd şahı devirib, Rusiyaya meylli yeni dövlət yaratmaq istəyirdilər. Bu məqsədlə Gilandakı cəngəlilər
1399 Р.Мустафа-заде. Две республики, с.97 1400 Tiflisdəki Britaniya Ali Komissarı O.Uordropun Azərbaycan Respublikasının Gürcüstandakı diplomatik nümayəndəsi F.Vəkilova məlumatı. 13.01.1920. // ARDA, f.897, c.l, i.62, v.15 1401
İranın müvəqqəti inqilabi hökumətinin bəyanatı. 07.09.1921.// ARDA, f.28, c.l, i.172, v.133 402
hərəkatına xüsusi diqqət yetirilirdi. Hərəkatın başçısı Küçek xanın Midivaniyə, az sonra Leninə məktubları təşkil edilmişdi. Bu məktublarda Küçek xan yazırdı ki, "mən Rusiya Sovet Ordusuna etibar edirəm, azadlıq uğrunda İran xalqına kömək etməsini arzulayıram. Aprel hadisələri ərəfəsində cəngəlilər hərəkatı və Gilana gizli şəkildə göndərilmiş bolşeviklər vasitəsi ilə Xəzər sahili rayonlardan ingilislərin çıxarılmasına Sovet Rusiyası nail oldu. Azərbaycanın İrandakı diplomatik nümayəndəsi 1920-ci ilin mart ayının əvvəllərində göndərdiyi məlumatda qeyd edirdi ki, bolşevik təbliğatı nəticəsində Küçek xan İran hökuməti üçün ciddi təhlükəyə çevrilmişdir. 1402 Lakin cəngəlilər hərəkatını bütün İrana yaymaq mümkün olmadı. Gilan hərəkatının rəhbərləri Mirzə Küçek xan gilək, Ehsanulla xan bəhayi, Xali Qurban kürd olduğundan İranın qalan əhalisi cəngəlilər hərəkatına bir qədər ehtiyatla yanaşırdılar. Az sonra Küçek xan aldadıldığını başa düşərək kommunistlərdən uzaqlaşmağa başladı. Sovet Rusiyasının İranda ingilisləri Azərbaycan sərhədlərindən uzaqlaşdırmaq üçün istifadə etdiyi ikinci böyük qüvvə kazaklar idi. Məlum olduğu kimi, kazak diviziyası çar dövründə rus nüfuzunu İranda yaymağın mühüm aləti idi. Kazaklar İran hökumətinə deyil, Qafqaz canişininə tabe idilər. Yaranmış vəziyyətdə onlar İran hərbi nazirliyinə tabe olmaqdan imtina etmişdilər. Əvvəllər müəyyən məsələlərə münasibətdə ingilislərlə kazaklar arasında əməkdaşlıq var idisə, 9 avqust 1919-cu il sazişindən sonra komanda heyəti, əsasən, ruslardan ibarət olan kazak hərbi hissələri Rusiyanın köhnə rəqibi olan Britaniyanın İranda birtərəfli qaydada möhkəmlənməsinə dözə bilmirdilər. İngiltərənin təsiri nəticəsində baş nazir Vüsuqüddövlə kazak dəstələrini buraxmaq və onları hökumətə tabe etmək haqqında əmr versə də, polkovnik Staroselski başda olmaqla, rus zabitləri İrandakı "xalis rus övladının ölümünə və məhvinə" qarşı güclü müqavimət göstərdilər. Rus zabitləri yaxşı başa düşürdülər ki, bu hərbi hissələr ləğv edilsə və ya ingilislərin əlinə keçsə, "rus ruhu İrandan birdəfəlik yox olacaqdır". 1403
On min nəfərlik şəxsi heyəti olan kazak alaylarının tərksilah ediləcəkləri təqdirdə onların vuruşacaqlarını bildirməsi ingilisləri və hökuməti geri çəkilməyə vadar etdi. Aprel işğalı ərəfəsində baş verən digər mühüm məsələ 1920-ci ilin aprel ayında baş vermiş Təbriz üsyanıdır. Şeyx Məhəmməd Xiyabaninin işıqlı ideyalarına kölgə salmamaq şərti ilə hər halda onun başçılığı ilə Cənubi Azərbaycanda 1920-ci ilin fevral-mart aylarında Britaniya əleyhinə geniş anti- ingilis hərəkat başlanmışdı. Hətta bir sıra mitinq və yığıncaqlarda qırmızı bayraqlar qaldırılmışdı. 1404
Azərbaycan Cümhuriyyətinin işğalından 20 gün əvvəl, məhz
1402 Azərbaycan Respublikasının İrandakı diplomatik nümayəndəsinin müavini Sadıxovun xarici işlər nazirinə məktubu. 06.03.1920. // ARDA, f.894, s.10, i.141, v.3 1403
Azərbaycan Respublikasının İrandakı diplomatik nümayəndəsi A.Ziyadxanovun XİN-nə məlumatı. 12.04.1920. // ARDA, f.894, s.10, i.141, v.40-41. 1404 Бах: Новый Восток, 1922, №2, c.268. 403
aprel ayının 7-də Təbrizdə, əsasən, anti-ingilis məzmununa malik çox güclü üsyanın başlanmasını təsadüfi hadisə hesab etmək olmaz. İranın əhalisi arasında İngiltərəyə qarşı narazılığın güclü olmasından bolşeviklər məharətlə istifadə etdilər. Bu Azərbaycanın İrandakı diplomatik nümayəndəliyinin 1920-ci ilin mart ayında göndərdiyi hesabatda da öz əksini tapmışdır. Cənubi Azərbaycanda Britaniya əleyhinə hərəkatın qızışdırılmasında və aprel işğalı ərəfəsində ingilislərin Cənubi Azərbaycandan çıxarılması ilə nəticələnən güclü üsyanın başlanmasında Rusiyadan göndərilən bolşevik emissarlarının, "Hümmət" və "ədalətçilərin", habelə əvvəllər Rusiya təbəəsi olmuş ermənilərin xüsusi xidmətləri olmuşdu. Bunu İrana göndərilmiş bolşeviklərin aprel hadisələrindən az sonra N.Nərimanov, M.D.Hüseynov, Sovet Rusiyasının xarici siyasət idarəsinə göndərdiyi məktublar açıq şəkildə təsdiq edir. Qeyd edilən dövrdə isə Rusiyanın İran siyasəti xarici işlər nazirinin müavini L.M.Karaxan (L.M.Karaxanyan) tərəfindən müəyyənləşdirildi. Adı və soyadı saxtalaşdırılmış ermənilərin bolşevik adı altında Cənubi Azərbaycana göndərilməsinin əsas təşkilatçısı о idi. L.Karaxanyan tərəfindən İran hökumətinə göndərilmiş 1919-cu il 26 iyun notasında Sovet Rusiyasının İranla bağlı siyasətində çox maraqlı məqamlar var idi. Bu nota və az sonra İran zəhmətkeşlərinə ünvanlanmış 29 avqust tarixli müraciət Cənubi Azərbaycanda cərəyan edən hadisələrin sonrakı gedişinə ciddi təsir göstərmişdi. Ümumilikdə, bu dövrdə Cənubi Azərbaycanda gedən milli azadlıq hərəkatına gizli şəkildə bolşeviklərin təsir göstərdiyini təsdiq edən çoxlu sənədlər mövcuddur. Şeyx Məhəmməd Xiyabani kimi işıqlı bir şəxsiyyətin Azərbaycan Respublikasına münasibətdə səhv mövqe tutması, şimaldakı müstəqil Azərbaycan cümhuriyyətinə qısqanclıqla yanaşması Cənubi Azərbaycanda yaratdığı yeni dövləti Azərbaycan deyil, "Azadıstan" adlandırması xeyli dərəcədə bununla bağlıdır. Bunu Şeyx Xiyabani hərəkatı haqqında iri həcmli monoqrafiyanın müəllifi Əli Azəri və bir çox fikirləri ilə razılaşmadığımız tanınmış İran tarixçisi Seyid Əhməd Kəsrəvi də təsdiq edir. 1405
1920-ci ilin aprel işğalı ərəfəsində Cənubi Azərbaycanda başlanan anti-ingilis hərəkat Azərbaycan Cümhuriyyətinin diqqət mərkəzində idi. 1920-ci ilin aprel işğalı ilə bağlı dəqiqləşdirmələrə ciddi ehtiyac duyulan məsələlərdən biri türk amilidir. Əlbəttə, bu məsələlərə Birinci dünya müharibəsindən sonra Antanta qüvvələrinə qarşı ölüm-dirim savaşına girmiş, sözün əsl mənasında həyatla ölüm arasında mücadilə edən Türkiyənin vəziyyəti baxımından yanaşılmalıdır. Antanta və xüsusilə, İngiltərə əleyhinə mübarizədə Türkiyə və Rusiyanın müvəqqəti mənafe eyniliyi ingilispərəst Azərbaycan milli hökumətinin siyasətinə zidd olsa da, Türkiyədəki milliyyətçi hərəkatın Azərbaycanın müstəqilliyinə qarşı yönəldiyini söyləmək əsassızdır. Türkiyənin müəyyən qüvvələrinin Qafqazdakı fəaliyyəti, RK (b)P Qafqaz Diyar Komitəsi ilə apardığı danışıqlar, əsasən, 1919-cu ildə yaranmış "Qaraqol" gizli yarımhərbi
1405
Ə.Kəsrəvi. Tarix-e hijdahsale-ye Azərbaycan. Tehran, 1353, s.10 404
təşkilatı ilə bağlı idi. Bu təşkilatın Rusiya bolşeviklərinin təsiri altına düşdüyünü təsdiq edən bəzi sənədlər mövcuddur. Belə ki, "Qaraqol" cəmiyyəti öz nümayəndəsi Baha Səidi Qafqaza göndərmiş, ona danışıqlar aparmaq və müxtəlif sənədlər imzalamaq səlahiyyəti vermişdi. 1919-cu ilin payızında aparılan danışıqlar nəticəsində "Qaraqol" cəmiyyəti ilə RK(b)P-nın Qafqaz Diyar Komitəsi Azərbaycanın istiqlaliyyətinin Versal Ali Şurası tərəfindən tanındığı gün - yəni yanvarın 11-də Bakıda on altı maddədən ibarət gizli bir müqavilə bağlamışdılar. 1406
Türkiyə "müvəqqəti inqilabi hökuməti" adından Baha Səid imzalamışdılar. Müqavilə İngiltərəyə qarşı yönəlmiş, Qafqaz, Orta Asiya, Yaxın və Orta Şərqdə Britaniyaya qarşı birgə əməkdaşlıq məsələləri nəzərdə tutulurdu. Orada göstərilirdi ki, Rusiya Sovet hökuməti və Türkiyə inqilabi hökuməti müdafiə və hücum ittifaqına girirlər. Bu ittifaqda məqsəd müsəlman dünyasını - İran, Əfqanıstan, Ərəbistan, Misir, Hindistan və
digər ölkələri İngiltərəyə qarşı qaldırmaqdır. Bütün bu məqsədlər üçün RSFSR Türkiyəyə pul, silah, hərbi müşavir və s. vasitələrlə kömək etməli idi. Müqavilənin Qafqaz, xüsusilə Azərbaycanla bağlı 12-ci maddəsi daha maraqlı idi. Orada göstərilirdi ki, Qafqazın qərbpərəst siyasət yeridən üç respublikası - Azərbaycan, Gürcüstan və Ermənistan imperializmə qarşı mübarizədə Sovet Rusiyası və Türkiyə Müvəqqəti İnqilabi hökumətinə mane olur. "Qaraqol" cəmiyyəti öz üzərinə götürürdü ki, Qafqazda kommunist partiyalarına və təşkilatlarına yardım göstərəcəkdir ki, mövcud qərbpərəst rejimləri devirsinlər və İngiltərəyə qarşı sazişi imzalayan hökumətləri hakimiyyətə gətirsinlər. Azərbaycanda dövlət çevrilişi etmək üçün "Qaraqol" türk əhalisi içərisində nüfuzundan və ayrı-ayrı tanınmış şəxslərdən istifadə edəcəyini bildirirdi. Tərəflər razılığa gəlirdilər ki, Azərbaycan hökuməti bu ölkənin "zəhmətkeşləri" qurultayının qərarı ilə qurulmalıdır və bu qurultaya kənardan təzyiq göstərilməməlidir. 1407
11 yanvar tarixli müqavilə ilə əlaqədar qeyd etmək lazımdır ki, Sovet Rusiyası bu müqavilədən Britaniyaya təzyiq vasitəsi kimi istifadə etdi. Hələ yanvar ayında Gürcüstan hökuməti Tiflisdə oturan Ali komissar Uordropu bu barədə məlumatlandırmışdı. Gürcüstan hökuməti adından Geqeçkori bildirirdi ki, "Qərbdə sosialist inqilabı baş tutmadıqdan sonra bolşeviklər üzlərini Şərqə tutublar. Bizdə məlumat var ki, müsəlman dünyasını Britaniyaya qarşı qaldırmaq üçün bolşeviklərlə Türkiyə arasında saziş əldə edilib. Vilhelmə qismət olmasa da, indi Lenin müsəlman Şərqinin başçısı rolunda çıxış edir." 1408
1920-ci ilin əvvəllərində Rusiya və Sibirdə yaşayan türk-tatar xalqlarının Türkiyəni müdafiə etməsi ingilisləri və rusları narahat etmişdi. Bu xalqların
1406 Bax: Selahettin Tansel. Mondrostan Müdanyaya Kadar. Cilt 3, İstanbul 1991, s.248-249 1407 Türkiyə üsyançı hərəkatı haqqında. 1920. // ARDA, f.894, s.10, i.145, v.6-8 1408 E.Geqeçkorinin Tiflisdəki Britaniya Ali Komissarı O.Uordropa məlumatı. 06.01.1920. // ARDA, f.894, s.10, i.135, v.48 405
nümayəndələrinin yığıncağında Versal Аli Şurasına qəbul edilən müraciətdə göstərilirdi: "Biz Volqa və Uralın türk-tatar xalqlarının nümayəndələri ümidvarıq ki, Antanta Ali Şurası Türkiyə məsələsini sözsüz türklərin xeyrinə həll edəcəkdir. Turanın 80 milyonluq əhalisi Türkiyənin parçalanmasına biganə qala bilməz. Antanta Avropada möhkəm sülh istəyirsə, türk dünyası ilə hesablaşmalıdır. Əgər köhnə əsrlərdə avropalıların ədalətsizliyi hələ türk xalqlarının yaddaşından silinməyibsə, ədalət və bərabərlik əsri olan XX yüzillikdəki yeni ağrılar yəqin ki, heç vaxt unudulmayacaqdır." 1409
О qədər də əsası olmayan Turan imperiyası vahiməsi Böyük Britaniyanı "rus işindən" xeyli kənara çəkilməyə vadar edirdi. 11 yanvar müqaviləsi ilə Sovet Rusiyası Britaniyanı şantaj etdikdən sonra "rus işinə" qarışmayacağı təqdirdə Türkiyə ilə (yəni "Qaraqol" cəmiyyəti ilə - C.H.) RK(b)P Qafqaz Diyar komitəsinin bağladığı müqavilədən imtina edəcəklərini bildirmişdi. 1920-ci ilin fevral ayının 29-da Mərkəzi Rusiya hökuməti "Qaraqol" cəmiyyəti ilə imzalanmış müqavilədən imtina etdi. Xarici işlər komissarı G.Çiçerin RK(b)P Qafqaz Diyar Komitəsinə - Ş.Eliavanın adına göndərdiyi teleqramda yazırdı ki, biz gənc türklərlə nə müdafiə, nə də hücum haqda ittifaq bağlamırıq, aydındır ki, bu İngiltərə ilə saziş məsələsində bizim əl-qolumuzu bağlayır: biz türk imperializmini şirnikləşdirmək fikrində deyilik: Nuru Paşa kimi qatı imperialist türk hərbçilərini Qafqazın müsəlman vilayətlərinə buraxmaq olmaz; Yarımkommunizm kimi təqdim edilən panislamizm əksinqilabi qüvvə kimi bizim üçün təhlükəlidir, bu gün olmasa da, sabah biz ona qarşı mübarizə aparmalı olacağıq; Gənc türklərlə ittifaqa girmək haqda müqavilə bağlamaq çox böyük səhv olardı; bu ittifaq gələcəkdə qeyri-müəyyən razılaşmalarla əvəz edilməlidir." 1410 Bu
radioqramdan sonra mart ayında Kopenhagen və Londonda Sentrosoyuz missiyasına başçılıq edən L.Krasinlə ingilislər arasında danışıqlar başlandı. Xarici işlər naziri Lord Kerzondan fərqli olaraq, Britaniya siyasətini müəyyən edən Lloyd Corc Rusiya ilə qarşı-qarşıya gəlməyin əleyhinə çıxdı. Gürcüstan Respublikası baş naziri işləmiş N.N.Jordaniya sonralar Parisdə çıxan kitabında yazırdı: "Dünya üçün sirr deyildir ki, Sovet Rusiyasını Cənubi Qafqaz respublikalarının torpaqlarını işğal etməyə İngiltərə baş naziri Lloyd Corc sövq edirdi. Bu sirr Çiçerinin dilindən çıxmış və bütün dünya bu sirri hiss etmişdi". 1411 Çox sonralar 1950-ci ildə M.Ə.Rəsulzadə də Ankara xalq evində oxuduğu məruzədə bu faktı təsdiq edirdi. О yazır ki, "ingilislərin Qafqazdan çıxması bolşevikləri Qafqaza hücuma cəsarətləndirdi." Eyni zamanda, о zamankı ingilis baş naziri Lloyd Corc Londona gəlmiş sovet xarici ticarət komissarı Krasinə Kral hökumətinin Qafqaz işlərinə qarışmadığını bildirdi. Beləliklə, Sovet Rusiyası Azərbaycanın işğalına beynəlxalq
1409
Mərkəzi Rusiyanın və Sibirin türk-tatar xalqlarının Milli Məclisinin qərarı. 24.01.1920. // ARDA, (.894, s.10, i-92, v.30. 1410 Çiçerinin Ş.Eliavaya direktivi. 29.02.1920. // ARDA, f.894, s.10, i.145, v.15. 1411 Н.Жордания. Наши разногласия. Париж, 1928, с.45. 406
təminatlar aldıqdan sonra əməli addımlara keçdi. İşğal ərəfəsində Azərbaycan Cümhuriyyətini müdafiə edə biləcək bütün xarici qüvvələr demək olar ki, neytrallaşdırılmışdı. Xarici təhlükə ilə yanaşı, mart ayının axırlarında hökumətin istefa verməsi də böhranın dərinləşməsində az rol oynamadı. Lakin yeni hökumət yaradılmadığı üçün köhnə kabinet hələlik öz fəaliyyətini davam etdirirdi. Aprel ayının ortalarında Qırmızı Ordu hissələrinin Azərbaycan sərhədlərində toplanması Azərbaycan hökumətinin ciddi narahatçılığına səbəb olmuşdu. Aprelin 15-də Xan Xoyski G.Çiçerinə göndərdiyi teleqramda yazırdı ki, "Dağıstan denikinçilərdən təmizləndikdən sonra Azərbaycan xalqı bu ümiddə idi ki, şimaldan təhlükə qurtarmışdır. Azərbaycan xalqı qardaş dağlı xalqları və öz xalqının təyini müqəddəratını elan etmiş rus xalqı ilə dostcasına yaşayacaqdır. Bununla belə, Azərbaycan Respublikasının sərhədləri yaxınlığında, Dərbənd rayonu və Dağıstanın hüdudlarında Sovet hökumətinin silahlı qüvvələrinin toplanması müşahidə edilir. Azərbaycan hökuməti sovet hökumətinin fikrindən xəbərsizdir, ona görə xahiş edir ki, yuxarıda göstərilən rayonlarda sovet ordusunun toplanmasının səbəbləri haqda məlumat verilsin." 1412 Bu teleqramdan iki gün sonra RSFSR xarici işlər komissarının müavini L.M.Karaxandan Sovet Rusiyasının ticarət-iqtisadi münasibətlərə dair danışıqlara hazır olması barədə teleqram alınsa da, bu xeyli dərəcədə taktiki mülahizələrlə bağlı idi. Qarabağda və Ermənistanla sərhəd rayonlarda hərbi əməliyyatlar davam etdiyi üçün Azərbaycan ordusunu Şimal sərhədlərinə gətirmək qeyri-mümkün idi. Aprel ayının 16-da Ermənistanın Bakıdakı diplomatik nümayəndəsi Arutyunyan Ermənistan xarici işlər nazirliyinə göndərdiyi şifrəli teleqramda qeyd edirdi: "Xoyski bildirir ki, şimaldan təhlükə və ölkənin vəziyyətinin ağır olmasına baxmayaraq, onlar ordunu Qarabağdan çıxara bilməzlər, ona görə ki, Zəngəzur istiqamətindən yeni hücumun olmayacağına əmin deyillər". 1413 Aprel ayının 18-də Quba qəza rəisi Daxili İşlər Nazirliyinə göndərdiyi gizli teleqramda Azərbaycanın sərhədlərinə toplanmış sovet hərbi hissələrinin hərbi hazırlıq planları barədə məlumat verirdi. 1414
Aprel ayının 21-də Qafqaz cəbhəsi komandanlığının XI Ordu rəhbərliyi və Volqa Xəzər donanmasına göndərdiyi 490 nömrəli direktivdə göstərilirdi ki, Azərbaycanın əsas qüvvəsi öz dövlətinin qərb cəbhəsində məşğuldur. Ona görə XI Orduya və Volqa Xəzər donanmasına Tuxaçevski, Orconikidze və Zaxarovun imzası ilə göndərilən direktivdə əmr edilirdi ki, aprel ayının 27-də Azərbaycan sərhədini keçib, beş gün ərzində Yalama-Bakı əməliyyatını yerinə yetirsinlər.
1412 Азербайджан, 1920, 20 апреля 1413 Ermənistan Respublikasının Azərbaycandakı diplomatik nümayəndəsi Arutyunyanın Ermənistan XİN-nə teleqramı. 16.04.1920. // AR Pİİ SPİHDA, f.276, s.9, i. 15, v.29 1414
Ermənistan Respublikasının Azərbaycandakı diplomatik nümayəndəsi Arutyunyanın Ermənistan XİN-nə teleqramı. 16.04.1920. // AR Pİİ SPİHDA, f.276, s.9, i. 15, v.29 407
Aprel ayının 23-də bu direktivdə dəyişiklik edildi və sərəncam verildi ki, XI Ordunun son vəzifəsi Bakı quberniyasını tutmaq deyil, bütün Azərbaycanı ələ keçirməkdir. 1415 Elə həmin gün G.Çiçerinə göndərdiyi teleqramda Q.Orconikidze Azərbaycan ətrafında yaranmış vəziyyəti və Bakıdakı durumu belə səciyyələndirirdi: "Sizin teleqramınızı mən yalnız indi Petrovska gəlişim zaman aldım. Ümumilikdə biz artıq burada siyasət yürüdürük, lakin bu siyasət həlledici gücə arxalanır. Şəxsən mənim fikrimcə, sizin Azərbaycana cavabınız tamamilə müvafiqdir, yalnız xahiş edirəm bir az yubandırın. Bakıda vəziyyət indi belədir: ittihadçılar, sosialistlər və digər partiyalar hökumətdən çıxıblar, belə ki, Usubbəyov hökuməti yalnız müsavatçılardan ibarətdir... Bizim Bakıya qan tökülmədən daxil olmağımız və orada Sovet hökuməti elan etməyimiz istisnalıq təşkil etmir. Nərimanov Bakıda həddindən çox lazımdır. Acizanə şəkildə xahiş edirəm, günü sabah onu bura göndərin". 1416 Aprel ayının 24-də isə V.Leninə və G.Çiçerinə göndərdiyi teleqramda G.Orconikidze Azərbaycana şərtlərin diktə edilməsinin zəruri olduğunu bildirərək yazırdı: "Bizim fəaliyyətimizin sizin siyasətinizlə əlaqələndirilməsi istiqamətində hər şey ediləcək". 1417
Aprel ayının 26-da Ermənistan hökuməti barışıq imzalamaq xahişi ilə çıxış etdi. Lakin gec idi. Azərbaycanın taleyi artıq Moskvada həll edilmişdi. Ölkə daxilində təxribatçılıq işləri ilə məşğul olan bolşeviklər öz fəaliyyətlərini XI Qırmızı Ordunun komandanlığı ilə, xüsusilə Yüklə 4,98 Mb. Dostları ilə paylaş:
|