Azərbaycan Respublikasının Diplomatiya Tarixi
Yüklə 4,98 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- XII FƏSİL
|
1174 Азербайджан, 1919, 12 ноября. 345
Keçmiş Rusiya imperiyasının dağılması nəticəsində yeni yaranmış respublikaların taleyində hiss ediləcək dönüş Böyük Britaniyanın Baş naziri Lloyd Corcun 1919-cu ilin noyabr ayının 17-də İngiltərə Parlamentinin İcma palatasındakı çıxışı ilə başlandı. Bu çıxış Rusiyada baş verən hadisələrin, ilk növbədə, Kolçakın məğlub olması, Denikinin isə 1919-cu ilin oktyabr ayından başlayaraq, öz mövqelərini tərk etməsinin aydın təzahürü idi. İngiltərənin və digər müttəfiqlərin külli miqdarda pul buraxdığı, hərbi sursatla kömək etdiyi və diplomatik yolla müdafiə etdiyi Denikin könüllüləri oktyabr ayının 20-də Oryoldan, az sonra Voronejdən, noyabrın 12-də Novoxoperskdən çıxmağa başladı. 1919-cu ilin axırlarında məlum oldu ki, "ağların" silahlı qüvvəsi ilə Rusiyanı kommunistlərin əsarətindən qurtarmaq işi demək olar ki, uduzulmuşdur. Yudeniçin Petroqradı almaq cəhdi baş tutmamış, Kolçak Sibirin dərinliklərinə qədər geri oturdulmuş, Denikin isə bir-birinin ardınca şəhərləri təslim edərək, Cənuba doğru geri çəkilmişdi. Lakin uzun müddət Denikin təhlükəsi altında olan Azərbaycan və Gürcüstan üçün indi Denikin ordusunun məğlubiyyəti yeni daha qorxulu bir vəziyyət yaradırdı. T.Svyatoçevski haqlı olaraq yazır: "Denikinin məğlubiyyəti Cənubi Qafqaz respublikalarında sevinc doğurmadı, çünki onlar qələbədən ruhlanmış bolşeviklərin simasında daha güclü düşmən qazandılar." 1175
Lakin Azərbaycan və Gürcüstanın belə çətin vəziyyətə düşməsi heç də о demək deyildi ki, onlar Denikinlə birlikdə, guya, gizli şəkildə Sovet Rusiyasına qarşı mübarizə aparırdılar. Bolşevik lideri V.İ.Leninin Azərbaycan və Gürcüstanı Denikinlə birlikdə Sovet Rusiyasına qarşı "hücum" edən "on dörd müxtəlif dövlətin" siyahısına daxil etməsi əsassız bir iddia idi. 1176
Britaniyanın narahatçılığı, 1919-cu ilin sonlarında ingilislərin Cənubi Qafqaza marağının artması qorxulu bolşevizm xəstəliyinin Yaxın və Orta Şərqə yayıla biləcəyi ehtimalından irəli gəlirdi. T.Svyatoçevski haqlı olaraq yazırdı: "Onlar başa düşürdülər ki, bolşeviklərə Qafqaz dağlarını keçməyə imkan verilsə, İrana, Türkiyəyə və Orta Şərqin qalan hissələrinə inqilabın yayılması üçün qapılar açılacaq." 1177 Baş Nazir Lloyd Corcun İcma palatasındakı 17 noyabr tarixli çıxışında iki dəfə Azərbaycan və Gürcüstanın adlarını çəkməsi xeyli dərəcədə bu amillərlə bağlı idi. Lloyd Corc öz çıxışında Rusiyadakı vəziyyəti təhlil edərək göstərirdi ki, Rusiyanın müxtəlif xalqlarının hərəkətləri о qədər də aydın deyildir,
1175 Swietochowski. Russian Azerbaijan, p.159 1176 Ленинский сборник, XXIV, с. 197 1177 T.Swietochowski. Russian Azerbaijan, p.159 346
ruslar özləri isə о qədər mürəkkəb xalqdır ki, hələ, nə vaxtsa, kənardan kiminsə onların başına ağıl qoymaq cəhdi heç vaxt uğurlu nəticə verməyib. Ona görə də indi Rusiyada "bolşevizm arabasını terror və soyğunçuluq sürükləyir." 1178 Lloyd
Corc bolşevik siyasətinin gücünü kəndlilərdə görürdü. O, XVIII əsr Fransa inqilabına müraciət edərək göstərirdi ki, "yakobinçilər həmişə xalqı "İnqilab təhlükədədir" şüarı ilə birləşdiriblər. Bu, о demək idi ki, inqilabın kəndlilərə verdiyi torpaq təhlükədədir. Heç şübhə yoxdur ki, bolşeviklərin əsas müdafiəçisi olan rus kəndlisinin təfəkküründə də inqilaba münasibət belədir." Lloyd Corcun fikrincə, Rusiyada bolşevizm əleyhinə olan qüvvələr heç də az deyildilər. Bu qüvvələr sırasına o, Baltik ölkələrini, Finlandiya və Polşanı, Qafqazda Azərbaycan, Gürcüstan və Ermənistanı, Rusiyada Kolçak, Petlyura və Denikini daxil edirdi. Eyni zamanda İngiltərənin Baş naziri belə bir maraqlı sual irəli sürürdü: niyə onlar birləşə bilmirlər? Bu sualın cavabında təcrübəli siyasətçi düzgün olaraq bildirirdi: "Ona görə ki, onların mənafeyi əsas məsələdə bir-birinə uyğun deyildir." 1179 Onun fikrincə, Kolçak və Denikin iki əsas məqsəd uğrunda mübarizə aparırdı: birincisi, bolşevikləri devirmək və Rusiyada köhnə rejimi bərpa etmək; ikincisi isə, vahid və bölünməz Rusiya uğrunda mübarizə idi. Əgər birinci məsələdə antibolşevik qüvvələr bir-birilə həmrəydilərsə, ikinci məsələdə bir-birinə münasibətdə düşmən mövqelərində dayanırdılar. О deyirdi: "Estonlar vahid Rusiyanı istəmir, litvalılar üçün bu zəhərdir, ukraynalıları dəqiq deyə bilmərəm... Digər ölkələri götürək, Denikin deyir ki, Gürcüstan, Azərbaycan, Rus Ermənistanı Rusiyanın bir hissəsidir. Onları Rusiyaya birləşdirmək onun siyasətinin başlıca məqsədidir, lakin yeni respublikalar bu haqda eşitmək belə istəmirlər. Onlar müstəqillik uğrunda mübarizə aparırlar... Onlar bolşevizm hücumuna qarşı birləşmək üçün belə bir şərt qoyurlar, biz onların müstəqilliyinə təminat verək və eyni zamanda biz onların ordusunu pulla və sursatla təchiz edək." 1180
Lloyd Corc İngiltərə İcma Palatasının üzvlərinə bildirirdi ki, işin çətinliyi Rusiyada antibolşevik qüvvələrin mənafelərinin bir-birinə uyğun gəlməməsindədir, bir tərəfdən Rus ağqvardiyaçı generalları köhnə, qüdrətli, vahid və bölünməz Rusiya uğrunda mübarizə aparır, digər antibolşevik qüvvələr isə öz milli müstəqilliklərini qoruyurlar. Lloyd Corcun çıxışında açıq deyilməsə də, onun məzmunundan aydın olurdu ki, o, öz müstəqilliyi uğrunda mübarizə aparan milli respublikalara və bu respublikalar içərisindən də, xüsusilə, Azərbaycan və Gürcüstana yardım göstərilməsinə tərəfdar idi. Böyük Britaniya siyasi dairələrinin, ilk növbədə isə Lloyd Corcun Azərbaycan haqqında fikrinin yaxşılığa doğru dəyişməsində ingilis jurnalisti
1178 D.Lloyd Corcun İcma palatasında nitqi. Fransız dilindən tərcümə. 17.11.1919. //ARDA, f.970, s.1. i.145, v.29 1179
Yenə orada, v.30-31 1180
Yenə orada, v.31
347
Skotland Liddelin 1919-cu ilin sentyabr ayında "Morninq Post" və noyabr ayının 11-də "Tariq" qəzetlərində Azərbaycan haqqında çap edilmiş məqalələri də az rol oynamamışdı. 1181 S.Liddel birinci məqaləsində İngilis ictimaiyyətinə bildirirdi ki, Azərbaycan haqqında onlarda formalaşdırılan təsəvvürlər heç də düzgün deyildir. O, Azərbaycanı Cənubi Qafqazda müstəqil yaşamağa qadir olan birinci respublika hesab edirdi. 1182
Ermənilərin Böyük Britaniya və digər ölkələrdə yaydığı Qarabağ hay-küyü ilə bağlı S.Liddel yazırdı: "Öz coğrafi vəziyyətinə görə Qarabağ həqiqətən Azərbaycana məxsus olmalıdır." 1183
Cənubi Qafqazdakı erməni- azərbaycanlı münaqişəsi ilə bağlı ingilis jurnalisti bildirirdi: "Nə Rusiyada, nə Qafqazda elə bir adam tapa bilməzsən ki, ermənilər haqqında hansısa bir yaxşı söz desin. Rusların, tatarların /azərbaycanlıların - C.H./ və gürcülərin onlardan zəhləsi gedir, onları görməyə gözləri yoxdur. Doğrudur, ya yox, bunu mən demirəm, lakin fakt göz qabağındadır ki, ermənilər qonşularında özlərinə qarşı nifrət yaradıblar. Bununla belə, onların xaricdə təbliğatı elədir ki, Avropa, eləcə də, bütün dünya onların tərəfindədir." Azərbaycanlılara gəldikdə S.Liddel yazırdı ki, bir sıra keyfiyyətlərinə görə "tatarlar /azərbaycanlılar - C.H./ ermənilərdən çox üstündür." Onun fikrincə, əgər erməni təbliğatçılarının təxribatı olmasa idi, bu iki xalq bir-biri ilə dinc şəraitdə yaşaya bilərdi. Hətta o, yazırdı ki, Qarabağda Azərbaycanın suverenliyi bərpа olunduqdan sonra ermənilər özləri etiraf edirlər ki, heç vaxt burada belə dinclik olmayıb. 1184
Böyük Britaniyanın Baş naziri Lloyd Corcun noyabr ayının 17-də İngilis Parlamentindəki çıxışı və noyabrın axırına qədər yenidən "Rus məsələsinə" iki dəfə toxunması, Fransa Millətlər liqası müstəmləkə və xarici siyasət bölməsinin sədri Pol Burdarinin Ə.M.Topçubaşovun adına göndərdiyi məktubun noyabr ayının ortalarında elan olunması bütün Avropa mətbuatında sensasiyaya səbəb oldu. 1185
qaldırdı və bu hadisəni böyük əsəbiliklə qarşıladılar. Ə.M.Topçubaşov Bakıya - Azərbaycan Nazirlər Şurasının sədrinin adına göndərdiyi məlumatda yazırdı: "Noyabrın 17-də Nümayəndələr Palatasında İngilis baş naziri Lloyd Corcun çıxışını fakt hesab etmək lazımdır. Britaniya hökumətinin başçısı yenidən Rusiyanın tərkibinə daxil olmaq istəməyən Azərbaycan, Gürcüstan və rus Ermənistanının iki dəfə adlarını çəkmişdir. Bu çıxış böyük hay-küy doğurmuşdur və hərtərəfli şərh olunur. Əgər noyabrın 17-də nəşriyyat fəhlələrinin tətili olmasaydı /elə ona görə də qəzetlər çıxmır/, artıq bu çıxışa həsr olunmuş tam bir
1181
Азербайджан, 1919, 14 декабря. 1182
Bax: Bulletin d'Information de L'Azerbaidjan. Paris, 1920, 17 Janvier, №7, p.1-2 1183
Skodland-Liddel. Erməni-tatar (azərbaycanlı-C.H.) sazişi. Qarabağa sülhün gəlişi. 1919. // ARDA, f.894, s.l, i.103, v.10 1184 Yenə orada, v.11-13 1185 Uni letter de Bourdarie // Bulletin d'Information de L'Azerbaidjan. Paris, 1919, 15 Decembre, №5, p.3
348
ədəbiyyat tərtib olunardı... Rus elementləri, xüsusilə, onların sol cinahı narazıdır." 1186
Noyabr ayının 29-da həmin sol cinaha daxil olanlardan biri E.Stalinski fransız dilində həftəlik çıxan rus mühacirlərinin "Pour La Russe" qəzetində Lloyd Corcun parlamentdəki çıxışını öz geniş məqaləsində şərh edirdi. E.Stalinski yazırdı ki, İngiltərənin Rusiyaya münasibətdə yeritdiyi siyasət ikili siyasətdir. Bir tərəfdən o, bolşevizmi silah gücünə yıxmağa çalışan vahid və bölünməz Rusiya uğrunda mübarizə aparan rus generallarını müdafiə edir, digər tərəfdən yeni yaranmış dövlətləri öz müstəqilliklərini qorumağa həvəsləndirir. Xüsusilə, Lloyd Corcun vaxtilə Böyük Britaniyanın Baş naziri olmuş qraf Bikonsfild Bencamin Dizraelinin "Böyük və Qüdrətli Rusiya İngiltərə üçün təhlükə təşkil edir" sözlərini misal göstərməsi və buna öz münasibətini bildirməməsi Parisdə olan rus siyasi dairələrinin ciddi narahatçılığına səbəb olmuşdu. E.Stalinski hiddətlə yazırdı ki, Lloyd Corc, hətta "xatırlatmaq istəməmişdir ki, Bikonsfildin dövrü ilə müqayisədə beynəlxalq münasibətlər köklü surətdə dəyişilmişdir. Əksinə olaraq, onun bütün dəlilləri Rusiyanın bölünmüş hissələrinin birləşdirilməsinin qeyri-mümkünlüyünü sübut etməyə yönəldilmişdir. Lloyd Corcun sonuncu nitqi düşünməyə əsas verir ki, o, Rusiyanın parçalanmasına meyl göstərir." 1187
Avropanı və Asiyanı bolşevizm təhlükəsindən xilas etmək üçün ingilis siyasətçiləri düşünürdülər ki, bolşevik Rusiyasını lokallaşdırsınlar, onu İngiltərəyə tabe olan yeni yaranmış dövlətlərlə əhatəyə alsınlar. Belə olduqda Avropa və Asiya üçün bolşevizm təhlükəsi xeyli zəifləyirdi. "Pour La Russe" yazırdı: "Bolşevizmi lokallaşdırmaq uşaq xülyasıdır. Onu yeni yaranmış kiçik, zəif, pis təşkil olunmuş dövlətlərlə sanitar kordonu kimi əhatəyə almaq da uzunmüddətli ola bilməz." Bu yazı bir daha göstərirdi ki, rus mühacirləri Rusiya xalqları haqqında öz köhnə düşüncələrindən əl çəkmək istəmirlər. Onların fikrincə, güclü Rusiya onun Şərq əyalətlərində yaşayan xalqların azad inkişafı üçün təminat ola bilər. Onlar, hətta iddia edirdilər ki, guya "Rus demokratiyası bu xalqların iradəsinə zidd olaraq, onların Rusiyaya birləşdirilməsini heç vaxt ağlına gətirməz." Əksinə, E.Stalinski qeyd edirdi ki, "bu xalqlar Rusiyasız yaşaya bilməzlər." 1188
Rus xalqının imperiyadan miras qalma həyatı mənafeyinə tez-tez istinad edən "rus demokratları" öz müstəqilliyini elan etmiş xalqların həyatı mənafeyinə həqarətlə yanaşırdılar və bu da öz növbəsində Parisdə olan yeni dövlətlərin nümayəndələrinin etirazına səbəb olurdu. Milli respublikalara qarşı Qərb dövlətlərinin meylinin gücləndiyi bir vaxtda rus siyasi xadimləri yenidən Rusiyada mövcud siyasi qüvvələrin və yeni respublikaların
1186
Azərbaycan Respublikasının Paris
Sülh konfransındakı nümayəndəliyinin başçısı
Ə.M.Topçubaşovun Nazirlər Şurasının sədrinə məktubu. 29.11.-02.12.1919.//ARDA, f.970, s.l, i.145, v.8-9
1187 Pour la Russia, 1919, 29 Novembre 1188 Pour la Russia, 1919, 29 Novembre 349
nümayəndələrinin vaxtilə 1919-cu ilin yanvarında Şahzadə adalarında keçirilməsi planlaşdırılmış konfransa bənzər bir yığıncağın keçirilməsini təklif edirdilər. 1919- cu ilin əvvəllərində vəziyyətlərinin ağır olmasına baxmayaraq, yeni dövlətlərin nümayəndələri Şahzadə adalarındakı yığıncaqda iştirak etməkdən imtina etdikləri kimi, 1919-cu ilin axırlarında da rus mühacirlərinin irəli sürdüyü konfrans ideyasına da etiraz etdilər. 1919-cu ilin axırlarında bu ideyanın həyata keçirilməsi artıq real deyildi. Avropa mətbuatı açıq-aydın yeni yaranmış respublikaları, xüsusilə də Qafqaz respublikalarını müdafiə edirdi. Mətbuatda və siyasi dairələrin çıxışlarında Azərbaycana və Gürcüstana münasibətdə yaxşılığa doğru dönüşün yaranmasını Ə.M.Topçubaşov aşağıdakı amillərlə şərtləndirirdi: "Yudeniç və Kolçakın məğlubiyyəti, Denikinin ümidsiz vəziyyəti, müttəfiqlərin bundan sonra onlara pulla, azuqə və sursatla köməkdən imtina etmələri, Almaniyanın Rusiya ilə yaxınlaşmaq planları, Baltik dövlətlərinin bolşeviklərlə sülh bağlamaq cəhdləri, Amerika Senatında əksəriyyətin Sülh konfransına, xüsusilə də, Versal sülhünə olan mənfi münasibəti – ümumiyyətlə, bütün bunlar kiçik xalqlar üçün ruhlandırıcı və ümidverici müsbət cəhətlərdir. Belə şəraitdə Lloyd Corc əbəs yerə çıxış etmədi. Heç şübhəsiz ki, mətbuatda və ictimai rəydə yaxşı mənada dönüş yuxarıda dediyim hadisələrlə bağlıdır." 1189
Noyabr ayının axırlarında Parisdə olan ABŞ dövlət katibinin müavini F.Polkla söhbətində Lloyd Corcun keçmiş Rusiya ərazisində yeni dövlətlərə münasibəti daha da aydınlaşdı. Lloyd Corc danışıqlar zamanı Amerika tərəfinə açıq şəkildə bildirdi ki, Kolçak və Denikinə kömək etməyin heç bir əhəmiyyəti yoxdur, onların məğlubiyyəti göz qabağındadır və onlara göndərilən bütün silah və hərbi sursat isə Qırmızı Ordu tərəfindən ələ keçirilir. Danışıqlar zamanı Lloyd Corc Polka bildirdi ki, vahid bolşevik Rusiyası Avropa üçün böyük təhlükəyə çevriləcəkdir. Ona görə də o, bu fikirdədir ki, "Gürcüstan, Azərbaycan, Ukrayna, Bessarabiya, Baltik əyalətləri və Finlandiya, ola bilsin ki, Sibirin müstəqilliyi tanınmalıdır." 1190
Noyabr ayının 29-da F.Polk Lloyd Corcla olan bu söhbəti barədə ABŞ-ın dövlət katibi Rabert Lansinqə məlumat verdi. Böyük Britaniyanın Azərbaycana və Gürcüstana münasibəti aydınlaşdığı üçün, dekabr ayının ilk günlərində İngiltərə Xarici İşlər Nazirliyi özünün Cənubi Qafqazda olan ali komissarı Oliver Uordrop vasitəsi ilə respublika Nazirlər Şurasının sədri N.Usubbəyova bildirmişdi ki, "İngiltərə hökuməti Azərbaycanın müstəqilliyini müdafiə edir və Azərbaycana çox böyük rəğbətlə yanaşır." 1191
Uordropdan alınmış bu məlumatı dekabr ayının 14-də Bakıda açılan erməni-
1189
Azərbaycan Respublikasının Paris
Sülh konfransındakı nümayəndəliyinin başçısı
Ə.M.Topçubaşovun Nazirlər Şurasının sədrinə məktubu. 29.11.-02.12.1919.//ARDA, f.970, s.l, i.145, v.16-17
1190 Papers Relating to the Foreign Relations of the USA, Russia, 1919, p.126 1191 Zəngəzur hadisələri zamanı xarici dövlətlərin nümayəndələri ilə görüşlər. 1919.// ARPİİ SPİHDA, f-276, s.9, i.12, v.47 350
azərbaycanlı konfransına gəlmiş Ermənistan nümayəndələri T.Bekzadyan, Arqutinski-Dolqorukov və M.Arutyunyanı qəbul edən zaman N.Usubbəyov onlara bildirdi. 1192 Еrmənilər Azərbaycanın müstəqilliyinin Böyük Britaniya tərəfindən tanınacağını hiss edib ciddi narahatçılıq keçirməyə başladılar. Bu məlumatdan sonra Ermənistan siyasi dairələrində və mətbuatında anti-ingilis əhvali-ruhiyyəsi daha da güclənməyə başladı. "Hayıstan Aşxatvor" qəzeti yazırdı ki, ingilislər ermənilərə irad tuturlar ki, onlar ictimai-iqtisadi problemləri unudub, həddindən çox siyasətə cəlb olunublar. Qəzetin fikrincə, guya bununla ingilislər Avropada və bütün dünyada ictimai fikrə təlqin etmək istəyirlər ki, ermənilər özləri özlərini idarə etmək qabiliyyətinə malik deyillər. Qəzet yazırdı: "Bizi günahlandıranlar unutmamalıdırlar ki, Qarabağ, Zəngəzur, Şərur, Naxçıvan və Qars erməniləri, yalnız, öz vətənlərinə birləşdikdən sonra monolit qüvvəyə çevriləcəklər." Ermənistan siyasi dairələri Böyük Britaniyanın "erməni məsələsinin dumanlı və cəfəng problem" adlandırmasını müttəfiqliyə xəyanət kimi qiymətləndirirdilər. Xosrov bəу Sultanovun Qarabağda Azərbaycan Respublikasının suveren hüquqlarını bərpa etməsini erməni təbliğatçıları ingilislərlə bağlayır və guya, bu tədbirləri həyata keçirməklə Böyük Britaniya Azərbaycanın timsalında "Kiçik Türkiyə" yaratmaq istəyir. Guya, bütün bunlar İngiltərə Parlamentinin İcma və Lordlar Palatasında ermənilərin müdafiəsinə həsr edilmiş çıxışlarla, ermənilərə verilən vədlərlə bir araya sığmır. Daşnak mətbuatı axırda belə bir nəticə çıxarırdı ki, "erməni xalqı böyük təəssüf hissi ilə bildirir ki, bizim ümidlərimiz boşa çıxmışdır, uzun müddət ərzində bizim yeritdiyimiz ingilispərəst siyasət nəticəsiz qurtarmışdır. İndi biz özümüz-özümüzü düşünməliyik və yeganə nicat yolumuz öz qüvvəmizə inamdadır." 1193
Bu məlumatları Avropada yaymaqla ermənilər Böyük Britaniyanı Qafqazda müttəfiqlərdən ayrı separat siyasət yeritməkdə təqsirləndirir, Qafqazda xristian mədəniyyətini "məhv edəcək" Azərbaycanın timsalında "Kiçik Türkiyə" yaradılacağı ilə Avropa ictimaiyyətini qorxudur, ən başlıcası isə Azərbaycanın müstəqilliyinin müttəfiqlər tərəfindən tanınmasına mane olmaq istəyirdilər. İngiltərənin Azərbaycanı tanımaq meyli Parisdə olan erməni və rus nümayəndələrini də yaxınlaşdırmışdı. Rus mühacirləri Rusiyanın "ögey övladları" olan yeni respublikaların nümayəndələrinə hər vəchlə "vahid və bölünməz Rusiya"nın azad və demokratik bir dövlət olacağını inandırmağa çalışırdılar. Ə.M.Topçubaşov keçmiş rus sosialisti Çaykovski ilə görüşünü belə xatırlayır: "Öz ideal demokratizminə və sosializminə istinad edərək, cənab Çaykovski tezliklə Ümumrusiya Müəssislər Məclisini təşkil etmək üçün Kolçak və Denikinin "qələbəsini" gözləyir, onların timsalında o, Rusiyanın xilas olmasını və onun ayrılmış hissələrinin Rusiyanın ağuşuna qayıtmasını görür... O, məni səhər
1192
Conference Armeno-Azerbaidjanienna.// Bulletin d'Information de L'Azerbaidjan. Paris, 1920, 15 Fevrier, №9, p.1-2 1193 Cənubi Qafqazda Britaniya siyasəti daşnakların nöqteyi-nəzərindən. 1919. //ARDA, f.970, s.1, i.62, v.19-20 351
yeməyinə dəvət etdi, orada kimi görsəm yaxşıdır? Keçmiş Rostov Dövlət Dumasının üzvü Naxçıvan ermənisi Əcəmovu. O, bütün cəbhələrə işləyir /özü boynuna alır/, ermənilərə "məsləhətlərlə" kömək edir və eyni zamanda rus dövlətinin xilaskarları cəbhəsinə daxildir.. Ermənilər indi Rusiyanı mənəvi cəhətdən müdafiə etdikləri üçün ruslar onlara minnətdardırlar. Və hətta o, buna da işarə etdi ki, ermənilər Rusiyaya qarşı heç bir etiraz hərəkatında iştirak etmirlər. Denikin və Kolçaka düşmən kimi baxmırlar, etibarlı rus adamı olan Əcəmovun "məsləhətlərinin" mənası belədir." 1194
Antanta ölkələri baş nazirlərinin dekabr ayında Londonda keçirilən görüşündə Cənubi Qafqaz respublikaları haqqında məsələ ayrılıqda deyil, ümumrus məsələsi fonunda müzakirə edildi. Böyük dövlətlərin başçıları rus generallarının uğursuzluqlarına təəssüflənir, Böyük Britaniyanın mövqeyinə keçməkdə tərəddüd edir, lakin necə hərəkət edəcəklərini də dəqiq bilmirdilər. Onlar bu fikirdə idilər ki, general Denikinlə Azərbaycan və Gürcüstanı barışdırsınlar və onların birgə müdafiəsini təşkil etsinlər. Bu məqsədlə onlar antibolşevik qüvvələrin birgə müdafiəsini təşkil etmək istəyirdilər. Bunu reallaşdırmaq üçün onlar iclasın qərarı ilə Britaniya parlamentinin üzvü Makkinderi Qafqaza ezam etdilər. 1195
Lakin Makkinderin missiyası uğurlu nəticə vermədi, çünki barışdırılması nəzərdə tutulan tərəflər arasında ziddiyyətlər çox dərin idi. Azərbaycan və Gürcüstan Denikinlə bir blokda iştirak etməkdən qəti surətdə imtina etdilər. Öz növbəsində Denikin də bu dövlətlərin danışıqlarda xarici dövlət kimi iştirak etmələrinin yolverilməz olduğunu göstərdi. 1919-cu ilin noyabr-dekabr aylarında beynəlxalq şəraitin yeni yaranmış respublikaların xeyrinə dəyişdiyini nəzərə alaraq, Versaldakı Azərbaycan nümayəndələri dekabr ayında Azərbaycan Respublikasının Millətlər Cəmiyyətinə qəbul edilməsi barədə memorandum hazırlayıb Cəmiyyətin katibliyinə təqdim etdi. Gürcü nümayəndələri də Cəmiyyətə belə bir memorandum vermişdilər. Millətlər Cəmiyyətinin katibliyində Azərbaycanın və Gürcüstanın müraciətlərini öyrənmək üçün Çili nümayəndəsi Antonio Qunetsin sədrliyi ilə xüsusi komissiya yaradıldı. Komissiya materialları və mövcud vəziyyəti öyrəndikdən sonra Azərbaycan məsələsini Gürcüstan, Ermənistan, Ukrayna və Kosta-Rika məsələləri ilə birlikdə Millətlər Cəmiyyətinin üçüncü komissiyasının müzakirəsinə verdi. Üçüncü komissiyaya F.Nansen /Norveç/ sədrlik edirdi. Ora İonesku /Rumıniya/, Millen /Avstriya/, Palasios /İspaniya/, Polits /Yunanıstan/, Spaloykoviç /Serbiya/ və Tsan Tsay Fu /Çin/ daxil idilər. Komissiya bu məsələlərə xüsusi diqqət yetirdi: a) Millətlər Cəmiyyətinə daxil olmaq istəyən dövlətə zəmanət verən dövlət onu de-fakto, de-yure cəhətdən tanıyırmı?
1194
Azərbaycan Respublikasının Paris
Sülh konfransındakı nümayəndəliyinin başçısı
Ə.M.Topçubaşovun Nazirlər Şurasıran sədrinə məktubu. 06-10.11.1919.//ARDA, f.970, s.l, i.146, v.14- 15
1195 З.Авалов. Независимость Грузии в международной политике, с.240 352
b) Millətlər Cəmiyyətinə daxil olmaq istəyən dövlət müəyyən edilmiş sabit sərhədlərə və dayanaqlı hökumətə malikdirmi? c) Bu dövlət azad surətdə idarə olunurmu? d) Bu dövlətin beynəlxalq öhdəliklərə və tərksilah haqqında Cəmiyyətin qərarına münasibəti necədir? Bu şərtlər daxilində Cənubi Qafqaz respublikaları de- yure tanınmadığı və öz aralarında ərazi məsələləri sabit olmadığı üçün onların Millətlər Cəmiyyətinə qəbul edilməsi məsələsi müvəqqəti dayandırıldı. 1196 1920-ci ilin yanvar ayının 8-də Cenevrədə keçirilən Millətlər Cəmiyyətinin ilkin müzakirələrində Azərbaycan nümayəndələrindən M.Məhərrəmov və
A.Ataməlibəyov iştirak etmişdilər. 1197
1920-ci ildə yanvar ayının ilk günlərində Böyük Britaniyanın Cənubi Qafqazda Ali Komissarı Oliver Uordrop demək olar ki, hər gün müttəfiqlərə və İngiltərə hökumətinə teleqram göndərib məlumat verirdi ki, Denikin ordusu cənuba doğru geri çəkilir, bolşevik qüvvələri onu təqib edir. Uordrop təklif edirdi ki, təcili şəkildə Cənubi Qafqaz respublikalarını, eyni zamanda Dağıstan Respublikasını onların mövqelərini möhkəmləndirmək üçün tanımaq lazımdır. О yazırdı: "Əgər İngiltərə fəal hərəkət etməsə, Qafqaz respublikaları məcburdurlar ki, bolşeviklərlə sazişə girsinlər". 1198
Yanvar ayının 2-də RSFSR xarici işlər naziri G.Çiçerin Azərbaycan və Gürcüstan hökumətlərinə nota ilə müraciət edərək, Könüllü orduya qarşı birgə mübarizə aparmaq üçün hərbi saziş bağlamağı təklif etdi. Lakin bu təklif səmimi niyyətlərdən irəli gəlməyib, Azərbaycan və Gürcüstan hökumətlərini zəiflətmək üçün təbliğati xarakterə malik idi. Könüllülər ordusu üzərində və ümumilikdə vətəndaş müharibəsinin gedişində Sovet ordusunun qazandığı qələbələr onun mövqeyini getdikcə möhkəmləndirirdi. Hərbi qələbələr öz növbəsində qonşu dövlətlərə diplomatik təzyiqləri gücləndirir və bolşevik təbliğatı üçün əlverişli şəraiti təmin edirdi. Azərbaycanın timsalında bu təzyiqlər 1920-ci ilin yanvarından aprelinədək diplomatik qarşıdurma səviyyəsinə qədər yüksəlmiş notalar mübadiləsində öz əksini tapmışdı. Ermənistan Respublikasının Azərbaycan ərazilərinə qarşı qəsbkarlıq planlarını həyata keçirdiyi bir vaxtda Sovet Rusiyasının çağırışı üzrə Azərbaycanın denikinçilərə qarşı müharibəyə daxil olub iki cəbhədə vuruşması onun üçün ağır nəticələr verə bilərdi. RSFSR xalq xarici işlər komissarı Q.V.Çiçerin isə 1920-ci il 2 yanvar tarixli notasında əslində Azərbaycan hökumətindən Denikinə qarşı tələsik müharibəyə girməyi tələb edirdi. 1199
О yazırdı: "Rusiya fəhlə və kəndlilərinin qəhrəmancasına səyi nəticəsində Qızıl Ordu
1196
C.Həsənov. "Ağ ləkə"lərin qara kölgəsi. Bakı, 1991, s.91-92 1197
Uni nouvella Ligue en Suisse.// Bulletin d'Information de L'Azerbaidjan. Paris, 1920, 1 Fevrier, №8, p.l
1198 R.Ullman. Anglo-Soviet Relations 1917-1921, p.322 1199 Bulletin d'Information de L'Azerbaidjan. Paris, 1920, 1 Mars, №10, p.l 353
Yudeniçi və Kolçakı əzdi və Rostov-Dona doğru nizamsız surətdə geriyə çəkilən çar generalı Denikinin ağqvardiyaçı bandalarına sarsıdıcı zərbələr endirir. Əksinqilabi monarxiyaya sonuncu zərbələr endirən RSFSR hökuməti Rusiyanın cənubunda ağqvardiyaçı ordularının məhv olunmasını sürətləndirmək məqsədilə hərbi saziş bağlamaq haqqında Azərbaycana dərhal danışıqlara girməyi təklif edir. Sovet hökuməti bunu göstərməyi zəruri hesab edir ki, cənub əksinqilabi, nəinki Sovet respublikası üçün, eyni zamanda keçmiş Rusiya imperiyasının tərkibinə daxil olan bütün kiçik xalqlar üçün qatı düşmən hesab olunur. Denikin, nəinki rus fəhlə və kəndlilərinin, həm də gürcü, habelə azərbaycanlı fəhlə və kəndlilərinin düşmənidir. Biz ümid edirik ki, Gürcüstan və Azərbaycan fəhlə və kəndliləri onu öz düşməni hiss edirlər. Biz, həm də ümid edirik ki, onlar Sovet Rusiyası və Qafqaz arasında ağqvardiyaçı sipərinin nə vaxt sındırılacağını və əvvəllər bir dövlət sərhədlərində yaşayan xalqlar arasında əlaqənin bərpa olunması gününü həyəcanla gözləyirlər. Bu məqamda zərbəni sürətləndirmək lazımdır, şimaldan Rusiya fəhlə və kəndlilərin silahlı zərbəsi ilə birləşmək lazımdır. Biz belə hesab edirik ki, hələlik gec deyildir. Denikinə qarşı mübarizəyə başlamaq çağırışı ilə Azərbaycan hökumətinə və Azərbaycan xalqına müraciət edirik. Azərbaycan dövlətinin düzgün dərk edilmiş marağı və onun zəhmətkeş siniflərinin sosial-siyasi mənafeyi Azərbaycanı bizim təklifımizlə razı olmağa məcbur edəcək." 1200
ilə Azərbaycan Dövlət Müdafiə Komitəsinin təcili iclası keçirildi. İclasda 1919-cu ilin dekabrında N.Usubbəyovun təşkil etdiyi ikinci hökumət kabinəsində xarici işlər naziri vəzifəsini tutan Xan Xoyski Sovet Rusiyasının Azərbaycanla və Gürcüstanla hərbi saziş bağlamaq təklifi barədə məruzə etdi. Məruzəni dinləyərək, iclas iki bənddən ibarət qərar qəbul etdi: 1. Xarici işlər nazirinə tapşırılsın: Sovet Rusiyasının təklifi barədə Gürcüstanla məsləhətləşdikdən sonra, Sovet Rusiyasına cavab versin ki, Azərbaycan Respublikası azad və müstəqil dövlət kimi Sovet Rusiyası ilə qarşılıqlı münasibətlər yaratmaq üçün danışıqlara girməyə hazırdır. 2. Antanta ölkələri ilə münasibətlərlə bağlı Böyük Britaniyanın son günlərin siyasi şəraitinə münasibətini aydınlaşdırmalı və İngiltərənin nüfuzundan respublikanın mənafeyinə uyğun istifadə edilməli. 1201
Yanvarın 6-da Xan Xoyski G.Çiçerinin notasını və Azərbaycan Xarici İşlər Nazirliyinin Sovet Rusiyasına cavabını Bakıda olan ingilis nümayəndəsi polkovnik Stoksla ətraflı müzakirə etdi. Həmin axşam Stoks Britaniya Ali komissarlığının yerləşdiyi Tiflisə yola düşdü. Yanvar ayının 7-də Azərbaycan xarici işlər naziri Tiflisdə olan diplomatik nümayəndə Faris bəy Vəkilova göndərdiyi teleqramda
1200
Sovet Rusiyasının Xalq Xarici İşlər Komissarı G.Çiçerinin Azərbaycan Xarici İşlər Nazirliyinə və Azərbaycan xalqına radioqramı. 06.01.1920. //ARDA, f.897, s.l, i.86, v.l 1201 Azərbaycan Respublikası Dövlət Müdafiə Komitəsinin qərarları jurnalından çıxarış. 06.01.1920. //ARDA, f.970, s.l, i.l 12, v.8
354
Gürcüstan Respublikasının və İngiltərə Ali komissarlığının Sovet Rusiyasının notasına münasibətlərini öyrənməyi xahiş edirdi. Teleqramda deyilirdi ki, dünən mən Sovet Rusiyasından Denikinə qarşı mübarizə aparmaq üçün hərbi saziş bağlamaq haqqında danışıqlara başlamaq təklifi barədə teleqram almışam. Eyni ilə belə bir teleqramı Gürcüstan hökuməti də almışdır. Xahiş edirəm təcili surətdə Geqeçkori ilə görüşün və Gürcüstan hökumətinin bu məsələ ilə bağlı fikrini və hansı tədbirlər görmək istədiyini aydınlaşdırın. Bizim hökumətimizin fikri belədir ki, bu məsələ ilə bağlı Azərbaycan və Gürcüstan hökumətlərinin sıx surətdə vahid fəaliyyət göstərməsi zəruridir. Hələlik biz belə fikirləşirik ki, suveren dövlətlər olan Azərbaycan və Gürcüstanla Sovet Rusiyası arasında qarşılıqlı münasibətlər yaratmaq üçün danışıqlara başlamağa razılıq vermək olar. Təcili şəkildə Uordropla görüşün və İngiltərənin nöqteyi-nəzərini aydınlaşdırın, dəqiqləşdirin ki, İngiltərə ən yaxın vaxtlarda bizə hansı yollarla və necə yardım göstərə bilər. 1202
naziri ilə Yüklə 4,98 Mb. Dostları ilə paylaş:
|