Azərbaycan Respublikasının Diplomatiya Tarixi
Yüklə 4,98 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- IX FƏSİL Qərb mandatlığına münasibət: Fransa, Britaniya və İtaliya ilə yaxınlaşmaq cəhdləri
|
920 В.И.Адамия. Из истории Английской интервенции в Грузии, с. 123 921 Bax: Bulletin d'Information d L'Azerbaidjan. Paris, 1919, 1 Septembre, №1, p.2-4; Bulletin d'Information d L'Azerbaidjan. Paris, 1919, 8 Septembre, №2, p.1-4; Bulletin d'Information d L'Azerbaidjan. Paris, 1919, 13 Octobre, №3, p.1-6; Bulletin d'Information d L'Azerbaidjan. Paris, 1919, 18 November, №4, p.3-4; Bulletin d'Information d L'Azerbaidjan. Paris, 1919, 15 December, № 5, p.1-3
271
Qərb mandatlığına münasibət: Fransa, Britaniya və İtaliya ilə yaxınlaşmaq cəhdləri
Paris Sülh konfransında beynəlxalq siyasətin əsas istiqamətlərini diqqətlə izləyən Azərbaycan diplomatları gənc respublikanın azad dünyaya inteqrasiya olunmasının yollarını arayırdılar. Müxtəlif rəng çalarlarında şimaldan yaxınlaşan təhlükə, ağ və qırmızı Rusiyanın imperiyanın köhnə hüdudlarına münasibətdə eyni mövqedən çıxış etməsi Qərb orientasiyasını Azərbaycan xarici siyasətinin üstün istiqamətinə çevirirdi. Çətinliklə olsa da, Avropa ölkələrinin siyasi dairələrində Azərbaycan haqqında müəyyən təsəvvürlər yaranır, Qafqaza gələn siyasi, hərbi, diplomatik nümayəndələr onun həyat qabiliyyətli olduğunu etiraf edirdilər. Azərbaycanın Qərb nümayəndələrini heyrətə salan təbii zənginlikləri, bir sıra hallarda ona olan marağı şərtləndirən başlıca amilə çevrilirdi. Sülh konfransının regiona göndərdiyi müxtəlif missiyalar öz hesabatlarında bunu açıq-aydın ifadə edirdilər. Azərbaycanın təbii ehtiyatları haqqında əfsanələr, nəinki Avropa paytaxtlarına, hətta okeanın о biri tərəfində yerləşən ABŞ-a belə gedib çatmışdı. 1919-cu ilin ortalarından etibarən, Azərbaycan hökumətinin və onun Paris Sülh konfransındakı nümayəndələrinin müttəfiq axtarışı bir tərəfdən azad dünyaya yaxınlaşmaqla bağlı idisə, digər tərəfdən, köhnə və yeni Rusiyanın Azərbaycana forma etibarı ilə fərqli, mahiyyət etibarı ilə eyni olan münasibətindən irəli gəlirdi. Dünya müharibəsindən sonra, təkсə məğlubların deyil, qaliblərin də yorulduğu mürəkkəb beynəlxalq şəraitdə kimdən kömək ummalı, kimə arxalanmalı sualı bütün kəskinliyi ilə xarici siyasət idarəsinin qarşısında dayanırdı. Azərbaycan Nazirlər Şurasının sədrinə göndərdiyi hesabatında Ə.M.Topçubaşov yazırdı: "Keçmiş Rusiyanın ərazisində yeni yaranmış bütün respublikaların sülh nümayəndələri, demək olar ki, bizimlə eyni vəziyyətdədirlər. Belə bir vəziyyətdə çıxış yolu, kömək və dayaq axtarmaq təbiidir. Lakin harada və kimdən? Bizim xalqımızın müstəqil yaşamaq hüququ şübhəsizdir. Bu haqda biz mümkün qədər hər yerdə danışırıq və hamıya yazırıq. Bunu bizim təsdiq etməyimiz azdır, bir halda ki, bizdən daha çox tanınmış, mütəşəkkil və hətta, müstəqil yaşayan xalqlar özlərinə, ancaq müttəfiqlər deyil, himayədarlar, protektorlar, mandatarilər axtarırlar, bu və ya başqa güclü dövlətlərə arxalanıb, öz yollarını müəyyənləşdirməyə çalışırlar, hər zaman olduğu kimi, öz yolunu müəyyənləşdirmək mühüm həyati bir məsələ olaraq öz əhəmiyyətini və dəyərini saxlamaqdadır. Bizim nümayəndələr İstanbulda bu məsələni dönə-dönə müzakirə etmişdir və burada da həmin sualla məşğul olurlar. Hansı dövlətə arxalanıb yolumuzu müəyyənləşdirməli?" 922
922 А.М.Топчибашев. Письма из Парижа, с.61 272
Dünya müharibəsindəki məğlubiyyətə qədər Azərbaycan üçün arxalana biləcəyi müttəfiq dövlət qeydsiz-şərtsiz Türkiyə idi. Dünya müharibəsi qurtardıqdan sonra beynəlxalq siyasi vəziyyət köklü surətdə dəyişdiyindən Azərbaycana dost münasibəti göstərən, ona himayədarlıq edə bilən dövlət Fransa, Böyük Britaniya, ABŞ və İtaliyadan biri ola bilərdi. Lakin bu işin ağırlığını öz üzərinə götürməyə razılıq verən güclü dövlət tapmaq о qədər də asan deyildi. Elə götürək ingilisləri, əslində onları Qafqazdan heç kəs çıxarmadı, əksinə, Qafqaz dövlətləri və onların Parisdəki nümayəndələri Böyük Britaniya hökumətindən xahiş etsələr də, ingilislər Qafqazda qalmadılar. Qafqaz dövlətlərinə Fransa himayədarlığı о qədər də real deyildi. Fransa işgüzar dairələrinin Qafqaza marağı güclü olsa da, Klemanso hökumətinin "vahid və bölünməz Rusiya" ideyasına sədaqəti daha üstün idi. Sülh konfransında yüksək nüfuza malik olan böyük dövlətlər içərisindən, məhz Fransa yeni yaranmış respublikaların müstəqilliyinin tanınmasının əleyhinə idi. Digər dövlətlər kimi, Fransa hökuməti də 1919-cu ilin ortalarında öz nümayəndələrini Qafqaza göndərmişdi. Fransızların Qafqazda vəziyyəti öyrənməyə göndərdiyi nümayəndə milliyyətcə erməni olan İv.Loris-Melikov idi. O, Paris Sülh konfransında olan erməni milli nümayəndəliyinin üzvü, Ermənistan Respublikasının Parisdəki nümayəndəsi hesab edilən qraf Loris-Melikovun qardaşı oğlu idi. İv.Loris-Melikov vaxtilə Ə.M.Topçubaşovla bir gimnaziyada oxumuşdu. 1905-1906-cı illərdə Peterburqda məşhur rus publisisti Maksim Kovalevski ilə birlikdə "Strana" qəzetində birgə işləmiş, sonra isə Parisə köçüb Fransa vətəndaşlığını qəbul etmişdi. O, Fransanın baş naziri Jorj Klemansonun yaxın dostu idi. Qafqaza yola düşməzdən əvvəl iki dəfə Ə.M.Topçubaşovun yanında olmuş, bir dəfə də Əli Mərdan bəy, M.H.Hacınski ilə birlikdə onun görüşünə getmişdi. Danışıqlar zamanı aydın olmuşdu ki, Loris-Melikovu Qafqaza göndərməkdə Fransa hökumətinin əsas məqsədi bütün Qafqaz xalqlarının daxil olacağı Federativ Respublikanın yaranmasının mümkün olub-olmamasını və Qafqazın siyasi vəziyyətini öyrənməkdir. Loris-Melikovun görüşləri haqda Əli Mərdan bəy yazırdı: "O hər şeуə fransız kimi baxır və qəlbən "vahid və bölünməz" Rusiya tərəfdarıdır. Özünün dediyi kimi, o, millətçi deyil, buna görə də, burada Ermənistan nümayəndəliyinin addımlarını təqdir etmir. Özünün söylədiyinə görə, bu nümayəndəliklə heç görüşməyir də. Bir sözlə, işgüzar siyasətçi təsiri bağışlamasa da, ancaq öz uğuruna inanır. Qafqaz respublikalarının müstəqil bərqərar ola biləcəyinə inanmır, daha doğrusu inanmaq istəmir, böyük Rusiya təşkil etməyi sərfəli hesab edir." 923
Bakı-Şimali Qafqaz marşrutu ilə hərəkət edən Loris-Melikovun Qafqaz barəsində Fransa hökumətinə verəcəyi təkliflər demək olar ki, məlum idi.
923
Azərbaycan Respublikasının Paris
Sülh konfransındakı nümayəndəliyinin başçısı
Ə.M.Topçubaşovun Nazirlər Şurasının sədrinə məktubu. 22-25.09.1919. //ARDA, f.970, s.1, i.142, v.31 273
Fransanın Qafqazda olan iqtisadi marağı belə, 1919-cu ilin ortalarında onun siyasi baxımdan bu respublikalar barədə obyektiv mövqe tutmasına təsir göstərə bilmədi. Fransanın hərbi nazirliyi yanacağa olan ehtiyac səbəbindən Parisdə olan Azərbaycan nümayəndələri ilə kerosin alınması barədə danışıqlar aparırdı. 924
Belə bir danışıqlar Cənubi Qafqazda olan Fransa hərbi və siyasi dairələri ilə Azərbaycan nümayəndələri arasında da aparılırdı və alınan neft məhsullarının Batumdan Marselə daşınması barədə razılıq əldə edilmişdi. 925 Fransanın Azərbaycanın və Gürcüstanın siyasi cəhətdən tanınmasında, onlarla iqtisadi əməkdaşlığa girməsində və son nəticədə onlara himayədarlıq göstərməsində ən çox marağı olan "Aique Navale Fransause" cəmiyyətinin tərkibində yaranmış "Franko Qafqaz" komitəsi idi.
926 Komitənin sədri Fransa parlamentinin üzvü, keçmiş ticarət naziri de Monzie Qafqaz respublikaları, xüsusilə, Azərbaycanla əlaqələrə böyük əhəmiyyət verirdi. Onun fikrincə, Azərbaycan müsəlman ölkəsi kimi, bütün İslam dünyası ilə əlaqələrdə mühüm rol oynaya bilərdi. Komitənin üzvü Labri avqust ayının 27-də Azərbaycan və gürcü nümayəndələri ilə keçirilən iclasda Rusiyadan ayrılmış millətlərin müdafiə
edilməsinin zəruriliyini bildirdi. Azərbaycan nümayəndələrindən M.Məhərrəmov, M.Mehdiyev, C.Hacıbəyov, gürcü nümayəndələrindən Qobeçia, knyaz Sumbatov və knyaz Avalov "Franko-Qafqaz" komitəsinin işinə cəlb edilmişdilər. 927
Komitənin avqustun 27-də keçirilən iclasında de Monzie razılıq verdi ki, Azərbaycan və Gürcüstan barəsində Fransa parlamentində çıxış etsin. Avqust ayının 28-də Azərbaycan və Gürcüstan nümayəndəliklərinin sədrləri komitənin üzvü Labri ilə görüşüb de Monzienin parlament çıxışının forma və xarakterini müzakirə etdilər. 928
Bundan əlavə, de Monzie deputat sorğusu ilə Fransa Xarici İşlər Nazirliyindən Qafqaz respublikalarına, о cümlədən Azərbaycan və Gürcüstana Fransa rəsmi dairələrinin münasibətini soruşdu. Sorğuda deyilirdi: "Öz xalqlarının yekdil iradəsinə uyğun olaraq, yaradılmış, konstitusiyası, parlamenti və ordusu olan Qafqaz respublikalarının - Gürcüstanın və Azərbaycanın tanınmasına Fransa hökuməti nесə münasibət bəsləyir?" Bu sorğuya cavab olaraq, Fransa xarici işlər naziri Stefan Jan Mari Pişon yazılı şəkildə bildirirdi ki, Fransa hökuməti Qafqaz respublikalarını hüquqi cəhətdən tanımır. Bu tanımamağı Pişon onunla əlaqələndirirdi ki, Qafqazda vəziyyət möhkəm və sabit deyildir. Bununla yanaşı, Fransa xarici işlər naziri Qafqaz xalqlarına rəğbət bəslədiyini, onların
924 ARDA, f.970, s.1, i.157, v.24 925 Cachet du Cabinet du Ministre de la Guerre/Section Tèlègraphique. Le 26 octobre 1919.// Ministère des Affaires Etrangère de France, Archives Diplomatique, vol. 638, folio 114, folio 115 926
Ministère des Affaires Etrangère de France, Archives Diplomatique, vol.638, folio 93, folio 95 927
Comite France-Caucase.// Bulletin d'Information d L'Azerbaidjan. Paris, 1919, 18 Novembre, №4, p.3
928 Parisdə olan Azərbaycan və Gürcüstan nümayəndələrinin birgə iclasının protokolu. 28.08.1919. //ARDA, f.970, s.1, i.142, v.230-231
274
nümayəndələrinin Parisə buraxıldığını, habelə Bakıda, Batumda və Tiflisdə Fransa nümayəndələrinin olduğunu qeyd edirdi. Cavabının sonuncu bəndində Pişon göstərirdi ki, yolların dağıldığı, maliyyə sisteminin pozulduğu bir şəraitdə Fransa hökuməti Qafqaz hökumətləri ilə müqavilələr bağlamağa çətinlik çəkir, lakin bununla belə Fransa Azərbaycan və Gürcüstanla poçt-teleqraf əlaqələrini qurmaq üçün artıq qərarlar qəbul etmişdir. Hökumət bu ölkələrlə ticarət əlaqələrinin mümkün olan dərəcədə inkişaf etdirilməsinə tərəfdardır. 929
halda Fransa hökuməti onları nə hüquqi, nə də faktiki cəhətdən tanımaq istəmirdi. Lakin bununla belə, Pişonun cavablarından aydın oldu ki, Fransa hökuməti Azərbaycanla ticarət, ümumiyyətlə, iqtisadi əlaqələr yaratmağa meyl göstərir. Bu da şübhəsiz ki, Azərbaycanın təhlükəsizliyi baxımından kifayət deyildi. "Franko- Qafqaz" komitəsinin ciddi cəhdlərinə baxmayaraq, Fransa hökumətinin Qafqaz mandatını götürmək fikri yox idi. 930 Əslində Azərbaycan hökuməti də öz növbəsində fransızların Qafqaza gəlməsinə müsbət münasibət bəsləmirdi. Çünki, Birinci dünya müharibəsindən sonra Fransa hökumətinin erməniləri müdafiə etmək cəhdləri Azərbaycan siyasi dairələrinə məlum idi. Fransa hökuməti açıq ermənipərəst siyasət yeritdiyi üçün sonralar Cənubi Qafqazda olan Britaniya Ali komissarı öz ölkəsinə məsləhət görürdü ki, Fransadan fərqli olaraq, əlahəzrət hökumətinin Azərbaycanı müdafiə etməsi məqsədəuyğundur 931 . Digər tərəfdən, Parisdən alınan məlumatlar göstərirdi ki, Qafqaz respublikalarının siyasi və hüquqi cəhətdən tanınmaması fransız hakim dairələrinin bu respublikalara mənfi münasibəti ilə bağlı idi. 1919-cu ilin yazında Avropa mətbuatı Cənubi Qafqaza Fransa və Yunanıstan qoşunlarının daxil olması ehtimalından yazdıqda Azərbaycan hökumətinin Tiflisdəki diplomatik nümayəndəsi bu məsələni aydınlaşdırmaq üçün aprel ayının 7-də general Tomsonun yanına getmişdi. Tomsonun qeyd edilən orduların Cənubi Qafqaza daxil olmasına Azərbaycanın münasibəti barədə sorğusuna cavab olaraq M.Y.Cəfərov bildirmişdi ki, bizə düşmən münasibət bəsləyən qüvvələrin, xüsusən yunanların Cənubi Qafqaza gəlməsi bizim üçün arzuolunmazdır. 932
məsələsi bir-biri ilə qarşılıqlı şəkildə əlaqədə idi. Daha doğrusu, italyanların Qafqaza meyli ingilislərin oradan çıxmaq arzuları ilə sıx bağlı idi. Əvvəllər qeyd olunduğu kimi, ingilislər hələ 1918-ci ilin noyabrında Bakıya daxil olduqda elan etmişdilər ki, onlar müvəqqəti olaraq, Qafqaza daxil olublar. Bu müvəqqəti müddət
929
Azərbaycan Respublikasının Paris
Sülh konfransındakı nümayəndəliyinin başçısı
Ə.M.Topçubaşovun Nazirlər Şurasının sədrinə məktubu. 22-25.09.1919. //ARDA, f.970, s.1, i.142, v.45 930
Bulletin d'Information de L'Azerbaidjan. Paris, 1919, 8 Septembre, №2, p.5 931
Documents on British Foreign Policy, 1919-1939, Vol.12, p.578-580 932
Azərbaycan Respublikasının Tiflisdəki diplomatik nümayəndəsi M.Y.Cəfərovun V.Tomsona məktubu. 07.04.1919. //ARDA, f.970, s.1, i.42, v.50 275
beynəlxalq Sülh konfransının Qafqazda siyasi problemləri həll etməsinə qədər nəzərdə tutulurdu. Lakin ingilis qoşunları Bakıya daxil olduqdan üç ay sonra, 1919-cu ilin fevralında Lloyd Corc hökuməti qoşunları Cənubi Qafqazdan mümkün qədər tez çıxarmağı qərara aldı. 933
Lakin ingilislər Qafqazı tərk etməklə yanaşı, elə etmək istəyirdilər ki, nə amerikanlar, nə də fransızlar bu regionda birtərəfli qaydada möhkəmlənməsinlər. Çünki 1919-cu ilin fevral-mart aylarında ABŞ-ın və Fransanın Paris Sülh konfransındakı siyasi dairələrinin çıxışları açıq- aydın bu ölkələrin Qafqaza marağını əks etdirirdi. Belə meylləri hiss etdikdə italyanların Qafqaza cəlb edilməsi ideyası ilk dəfə ingilislər tərəfindən irəli sürülmüşdü. Doğrudan da, İtaliyanın Qafqazda ingilisləri əvəz etməsi Yaxın Şərqdə mövcud olan qüvvələr nisbətini pozmurdu. Digər tərəfdən, bununla İtaliyanın Sülh konfransından narazılığı da bir qədər aradan qaldırılmış olurdu. İlk dövrlərdə ingilislərlə italyanlar arasında Qafqaz barəsində gizli aparılan danışıqlar Vittorio Orlando hökumətinin Qafqaza həm siyasi, həm də iqtisadi marağının olduğunu üzə çıxarmışdı. Digər Avropa rəhbərləri kimi, Orlando da ermənipərəst bir siyasi xadim idi. Hətta o, dünya müharibəsi başa çatdıqda, noyabr ayının 18- dəki çıxışında digər Avropa rəhbərlərindən geri qalmayaraq, Ermənistanın müstəqilliyini müdafiə edəcəyini bildirərək demişdi: "Ermənilərə çatdırın ki, mən onların işini öz işim hesab edirəm" 934 .
danışıqlar mart ayının 24-də onların Baş qərargahları arasında ilkin sazişin imzalanması ilə nəticələndi. Gizli sazişin şərtlərinə görə, Cənubi Qafqazdakı ingilis ordusunun mövqeləri İtaliya ordusuna təslim edilməli idi. İtalyanlar Batum limanı vasitəsilə Qafqaza yetərli sayda ordu çıxarmalı idilər. Ermənistanın Şərqi Anadolu və Kilikiya torpaqları hesabına Aralıq dənizinə çıxmaq iddiaları, əslində həmin dənizi "İtaliya gölünə" çevirmək istəyən Orlando hökumətinin regionda mövqelərinin möhkəmlənməsinə xidmət etməli idi. 935
Lakin ilk dövrlərdə Britaniya siyasi dairələri bu məsələdə yekdil deyildilər. Qafqazın bilicisi hesab edilən lord Kerzon xarici işlər naziri Balfura 25 mart tarixli məktubunda göstərirdi ki, Cənubi Qafqaza ordu çıxarmaq İtaliyanın "milli maraqlarına" uyğun deyildir, onlar Qafqaza doğru irəliləyən bolşevizmə qarşı davam gətirə bilməyəcəklər. O, haqlı olaraq yazırdı ki, italyanların Qafqaz xalqları arasında heç bir siyasi nüfuzu yoxdur, biz oradan çıxdıqdan sonra hadisələrlə üz- üzə dayandıqda onlar ağırlaşması ehtimal olunan vəziyyətdən çıxa bilməyəcəklər. 936
Lakin lord Kerzonun təklifi nəzərə alınmadı, aprel ayının 9-da İngiltərənin hərbi şurası martın 24-də gizli şəkildə imzalanmış Britaniya-İtaliya
933
T.Swietochowski. Russian Azerbaijan. p.156 934
R.Hovannisian. The Republic of Armenia, p.272 935
R.Hovannisian. The Republic of Armenia, p.306 936
Г.Никольсон. Как делился мир в 1919 году. М., 1945, с.268 276
sazişini bəyəndi. 937 May ayının 10-da isə Britaniya komandanlığı İngiltərə hərbi şurasının Cənubi Qafqazdan orduları çıxarmaq qərarı barədə Azərbaycan və Gürcüstan hökumətlərinə məlumat verdi. 938 Bu qərar doğura biləcək siyasi nəticələrinə görə, hətta müttəfıq qoşunlarının Bakıda olan komandanı general V.Tomson üçün belə gözlənilməz idi. General Tomsonun 1915-ci ildə İngiltərədən çıxmasına, I Dünya müharibəsinin müxtəlif cəbhələrində xidmət etməsinə və vətənə dönmək istəyinin üstün olmasına baxmayaraq o, yerli vəziyyətlə yaxından tanış olan bir hərbçi kimi İngiltərə qoşunlarının Qafqazdan və xüsusilə, Azərbaycandan çıxarılmasının əleyhinə idi. V.Tomson deyirdi ki, "britaniyalıların Cənubi Qafqazdan çıxarılması zorakılıq aktıdır, yeni yaranmış respublikalara münasibətdə xəyanətdir." 939 Bununla belə, general Tomson öz hökumətinin qərarını qeyd edildiyi kimi, may ayının 10-da Azərbaycan hökumətinə çatdırdı və eyni zamanda həmin məlumatda xatırlatdı ki, Azərbaycanı tərk edən ingilis ordusu İtaliya ordusu ilə əvəz ediləcəkdir. 940
Paris Sülh konfransı adından general Tomson Azərbaycan hökumətinə göndərdiyi teleqramda yazırdı: "Sizə bildirməliyəm ki, Britaniya qoşunlarını İtaliya hərbi hissələri əvəz edəcəkdir. İtaliya zabitlərindən ibarət olan hərbi heyət artıq Gürcüstana gəlmişdir... Cənubi Qafqazda bu əvəzlənmə yalnız hərbi xarakter daşıyır və məsələnin siyasi həlli demək deyildir. Bu addım Sülh konfransının son qərarını özündə ehtiva etmir və konfransın Cənubi Qafqaz dövlətləri haqqında qərarı hələ qarşıdadır." General Tomson Azərbaycan Xarici İşlər Nazirliyinə bildirirdi ki, bu dəyişiklik sırf hərbi məzmuna malikdir və işğal cəhdlərindən ehtiyat etməyə heç bir əsas yoxdur. Eyni zamanda o, özünün də Qafqazdan İngiltərəyə gedəcəyini, onun general-mayor Kori ilə əvəz olunacağını bildirirdi. 941
Həm Azərbaycan, həm Gürcüstan hökuməti ingilislərin bu respublikaların ərazisindən çıxmasına və onların italyanlarla əvəz edilməsinə ilk dövrlərdə etiraz edirdilər. General Tomsondan teleqram alındıqdan sonra Azərbaycanın xarici işlər naziri M.Y.Cəfərov Tiflisə gedərək müttəfiq qüvvələrin komandanı ilə görüşdü. Söhbət zamanı M.Y.Cəfərov ingilis qoşunlarının italyan qoşunları ilə əvəz olunmasının arzuolunmaz olduğunu bildirib, bunun gözlənilməz nəticələr verə biləcəyini qeyd etdi. Lakin general Tomson bu qərarın Paris Sülh konfransı tərəfindən verildiyinə istinad edərək, onun dəyişilməsinin qeyri-mümkün olduğunu vurğuladı. Belə vəziyyətdə gündən-günə kəskinləşən Şimal təhlükəsi Azərbaycan hökumətini İtaliya ilə dil tapmağa və ondan sipər kimi istifadə etməyə cəhd
937 Document on British Foreign policy 1919-1939, Vol.III, p.229 938 ARDA, f.970, s.1.i.36, v.43 939 T.Swietochowski. Russian Azerbaijan. p.156 940 General V.Tomsonun Azərbaycan Nazirlər Şurasının sədri N.Usubbəyova teleqramı. 10.05.1919. //ARDA, f.970, s.l, i.54, v.11 941
Azərbaycanın Tiflisdəki diplomatik nümayəndəsinin Xarici İşlər Nazirliyinə məlumatı. May, 1919. //ARDA, f.897, s.1, i.38, v.49
277
göstərmək məcburiyyətində qoydu." 942 Lakin bununla belə britaniyalıların Qafqazı tərk etməsi ilə Azərbaycan Respublikası üçün öz tarixində tam müstəqillik mərhələsi başlandı. 943 1919-cu ilin may ayının 10-da İtaliyanın bir hərbi korpusu artıq Batuma daxil olmuşdu. May ayının 16-da isə prins Savoyskinin rəhbərlik etdiyi fövqəladə İtaliya missiyası, ondan az sonra isə mayın 22-də polkovnik Melxior Qabbanın başçılığı ilə hərbi ekspertlər qrupu Bakıya gəldi. İtaliya missiyalarının başçıları Azərbaycan hökumətinin baş naziri, xarici işlər naziri və iqtisadi məsələlərlə bağlı bir sıra nazirlikləri ilə danışıqlar apardılar. İlkin danışıqlar zamanı iki mühüm məsələ aydın oldu. Birincisi, Azərbaycan hökuməti ingilislər Qafqazdan çıxacağı təqdirdə, italyanların onu xarici təhlükədən, ən başlıcası isə Denikin təhlükəsindən qorumaq arzusunda olduğunu bildirdi. Bununla bağlı polkovnik Qabba müdafiə qabiliyyətinin möhkəmləndirilməsi istiqamətində Azərbaycan hökumətinə yardım göstəriləcəyini vəd etdi. Bu vədi gerçəkləşdirmək üçün İtaliya missiyası ilk növbədə təhlükəsizlik məsələləri ilə bağlı Azərbaycanın ehtiyaclarını öyrənməyə başladı. Kapitan Oldani Azərbaycana gələcək İtaliya hərbi hissələrinə müvafiq kazarmalar hazırlamaq üçün Şuşa və Şəkiyə səfər etdi. Azərbaycan ordusunun silah və hərbi sursata olan ehtiyacları İtaliya hərbi mütəxəssisləri tərəfindən araşdırılmağa başlandı. Lakin ingilis generalı Briksin dediyi kimi, Cənubi Qafqazın heç bir yerində italyanların gəlişi əhəmiyyətli hadisə hesab edilmirdi. Başqa bir məlumatda isə göstərilir ki, italyanlar regiona nəzarət etmək iqtidarında deyildilər, onların bu missiyanı yerinə yetirmək üçün yetərli dərəcədə siyasi nüfuzu, kifayət qədər maliyyə ehtiyatları və bu prosesdə zəruri sayılan tarixi təcrübəsi yox idi. 944 İkincisi, Cənubi Qafqaz hökumətlərinin arzularından asılı olmayaraq, İtaliyanın Qafqaza marağı bu respublikaları müdafiə etməkdən daha çox özünün iqtisadi ehtiyaclarını ödəmək zərurətindən irəli gəlirdi. F.Kazımzadənin yazdığı kimi, İtaliya "yeganə olaraq ona çalışırdı ki, tez və asan yolla qazanc götürsün." 945 Əslində müharibə başa çatdıqdan sonrakı illərdə "xammal axtarışı" İtaliya xarici işlər nazirliyinin başlıca vəzifələrindən biri idi. Hətta, italyanlar belə bir mülahizə irəli sürmüşdülər ki, xammalın beynəlxalq bölgüsü Millətlər Cəmiyyətinin əsas vəzifəsi olmalıdır. 946
Bu mülahizənin müqavimətlə qarşılanması İtaliyanın Azərbaycan neftinə və Gürcüstan kömürünə olan marağını daha da artırmışdı. Pambıq, ipək, yun və digər məhsullar da İtaliya maraq dairəsindən kənarda qalmamışdı. Siyasi missiya Qafqaza gəlməmişdən əvvəl İtaliyanın müxtəlif ticarət və sənaye dairələrinin nümayəndələri burada özləri üçün xammal axtarışına çıxmışdılar. 1919-cu ilin aprelində Milanda yerləşən "Mişo və Miossi Ticarət Evinin" "Per-il-Marnero" rus-italiya cəmiyyətinin
942 N.Nəsibzadə. Azərbaycanın xarici siyasəti, s.80 943 T.Swietochowski. Russian Azerbaijan, p.81 944 T.Swietochowski. Russian Azerbaijan. p. 157 945 F.Kazemzadeh. The Struggle for Transcaucasia. p.221 946 З.Авалов. Независимость Грузии в международной политике, с.221 278
ipəkçilik üzrə eksperti Vittario Renmuvar öz firmaları üçün Şəkidən xeyli xam ipək almışdı. 947
Azərbaycanla tanış olduqdan sonra polkovnik M.Qabba onun iqtisadi ehtiyatlarından о dərəcədə heyrətlənmişdi ki, o, İtaliya fəhlələrinin Azərbaycana mühacirət edib, işləmələrinin mümkünlüyü məsələlərini Bakıda bir sıra nazirliklərlə danışıqlarda müzakirə etmişdi. 948
polkovnik Qabba iyun ayının əvvəllərində Romaya çağırıldı. İtaliya hökuməti Qabbanın Azərbaycan və Gürcüstan barədə məlumatını dinləyib, ora ordu göndərilməsinə tərəfdar olduğunu bildirdi. Az sonra, iyun ayının 28-də Böyük Britaniya hökuməti rəsmi şəkildə ingilis ordusunun Qafqazdan və ümumilikdə, keçmiş Rusiya ərazisindən çıxarılması barədə Paris Sülh konfransına məlumat verdi.
949 Belə olduqda müttəfiqlər Qafqazdan çıxan ingilis ordusunu İtaliya ordusu ilə əvəz etmək haqqında rəsmi qərar qəbul etdilər. Cənubi Qafqazın İtaliya mandatlığına verilməsi haqqında vəsadət qaldırıldı. Qafqaza göndərilmiş İtaliya missiyaları oradan əlverişli cavablarla qayıtdığı üçün Orlando hökuməti müttəfiqlərin bu qərarına həvəslə razı oldu. Qafqaza İtaliya ordusu göndərilməsi məsələsinə Azərbaycan və Gürcüstan respublikalarının Versalda olan nümayəndələrinin münasibətini öyrənmək məqsədi ilə italyanlar onlarla əlaqə yaratdılar. İyun ayının 13-də polkovnik Qabbanın hərbi hissəsinin keçmiş nümayəndəsi Valeri Ə.M.Topçubaşovla görüşdü. О bildirdi ki, İtaliya hökuməti Qafqaza ordu göndərilməsinin tərəfdarıdır. Danışıqlar zamanı Valeri qeyd etdi: "Biz əgər sizə ordu göndərməli olsaq, bu işğal və polis məqsədləri daşımayacaq, yalnız mədəni və iqtisadi məramlara xidmət edəcək. Amma iş orasındadır ki, biz indi belə ağır vəzifəni çiynimizə götürə bilmərik və mən bura sizin bu məsələyə münasibətinizi öyrənməyə gəlmişəm." 950 Söhbət zamanı aydın oldu ki, italyanlar Qafqaza daxil olmaq üçün bu respublikaların ya dəvətini, уa da razılığını almaq arzusundadırlar. Belə bir arzu İtaliya hökumətinin italyan xalqı və parlamenti qarşısında özünə bəraət qazandırması zərurətindən irəli gəlirdi. Lakin vəziyyət qeyri-müəyyən olduğu üçün, bu görüş keçirilən zaman ingilislər isə hələlik Qafqazdan çıxacaqlarını Sülh konfransına rəsmi şəkildə bildirmədikləri üçün Ə.M.Topçubaşov İtaliya nümayəndəsinə aydın cavab vermədi. İyun ayının 15-də Azərbaycan nümayəndəliyinin iqamətgahında gürcü və dağlı nümayəndələri ilə birlikdə keçirilən iclasda qərara alındı ki, ingilislərin Qafqazdan çıxması və onların italyanlarla əvəz edilməsi məsələsi ətraflı öyrənilsin. Amerikalılara verilən sorğudan aydın oldu ki, bu məsələ hələlik Versal hərbi
947
ARDA,f.970, s.1, i.13, v.13 948
Борьба за победу социалистической революции в Азербайджане. Документы и материалы. Б., 1967, с.321-322 949 Б.Е.Штейн. "Русский вопрос" на парижской мирной конференции, с.332 950 Azərbaycan Respublikasının Paris Sülh konfransındakı nümayəndə heyətinin başçısı Ə.M.Topçubaşovun Nazirlər Şurasının sədrinə məktubu. 08.09.07.1919. //ARDA, f.970, s.l, i.142, v.17 279
şurasında müzakirə edilməmişdir. 951 İyun ayının axırlarında Ə.M.Topçubaşov və İ.Q.Sereteli İngiltərə nümayəndə heyətinin rəhbərlərindən biri L.Malletlə görüşdülər. O, ingilislərin Qafqazdan çıxmaq haqqında qərarını təsdiq edərək bildirdi ki, Qafqazda olan ordu indi onlara başqa yerdə lazımdır. İtalyanların Qafqaza gəlişi ilə bağlı ingilis nümayəndəsi dedi: "İtalyanların gəlişi heç bir halda vəziyyəti dəyişmir, ingilislərin başladığı işi bundan sonra italyanlar davam etdirəcəklər." 952 Denikin təhlükəsi ilə bağlı Əli Mərdan bəyin sualına cavab olaraq Mallet bildirdi ki, "Denikin nə Azərbaycana, nə də Gürcüstana doğru gəlməyəcək, çünki Könüllü ordunun komandanlığı bu günlərdə Qafqaza yola düşən ingilis müvəkkili Uordrop tərəfindən belə bir tapşırıq almışdır." 953
Bu məsələlər barədə Azərbaycan nümayəndələri keçmiş Rusiyanın işləri ilə məşğul olan, Böyük Britaniya nümayəndə heyətinin məsləhətçisi, professor Simpsonla da ətraflı söhbət etdilər. Yuxarıda qeyd olunduğu kimi, İngiltərə Qafqazdan çıxmaq haqqında qərarını iyun ayının 28-də Sülh konfransına təqdim etdi. Bu məlumatı aldıqdan sonra Azərbaycan, gürcü və dağlı nümayəndələri italyanlarla yaxınlaşmağı mümkün hesab edirdilər. Lakin çətinlik onda idi ki, İtaliyada hökumət kabinəsi dəyişmişdi və əvvəllər Qafqaza həvəs göstərən, ora ordu göndərməyə razılıq verən Orlando hökuməti istefa vermişdi. Romada yeni yaradılmış Françesko Nitti hökuməti ilk addım kimi Qafqaza ordu göndərilməsi məsələsini müvəqqəti olaraq dayandırdı. İyun ayının 28-də Ə.M.Topçubaşovla yeni görüşündə İtaliya nümayəndəsi Valeri Nitti hökumətinin Qafqaz məsələsində tərəddüd etdiyini təsdiq etdi.
954 Lakin bununla belə o, İtaliyanın Qafqazda güclü iqtisadi marağının olduğunu göstərdi. İyul ayının 7-də Azərbaycan, gürcü və dağlı nümayəndələri İtaliyanın Parisdəki hərbi attaşesi Sadino ilə görüşdülər. Fikir mübadiləsi zamanı Sadino öz hökumətinin Qafqazdakı niyyətlərini belə izah etdi: 1. İtaliya Qafqazda siyasi deyil, yalnız iqtisadi məqsədlər güdür; 2. Qafqazın idarə olunmasına dair Millətlər Cəmiyyətinin mandatını İtaliya həmin ölkələrin razılığı ilə almaq istəyir; 3. İtaliya Qafqazda üç-beş ildən artıq qalmayacaq; 4. Bu müddət ərzində Qafqaz respublikaları konfederasiyası yaradılacaq, bu konfederasiya gücləndiriləcək, Qafqaz xalqları özləri öz talelərini həll edəcəklər. Əgər bu müddət ərzində Rusiya Federativ Respublikası yaradılarsa, ola bilsin ki, Qafqaz Konfederasiyası Rusiya Federasiyasının tərkibinə daxil olsun, bu halda İtaliya Qafqazdan gedəcəkdir; 5.
951 Paris Sülh konfransındakı Azərbaycan, Gürcüstan və Dağlılar Respublikası nümayəndələrinin birgə iclasının protokolu. 15.06.1919. //ARDA, f.970, s.l, i.142, v.181-184 952
А.М.Топчибашев. Письма из Парижа, с.46 953
Bulletin d'Information de L'Azerbaidjan. Paris, 1919, 13 Octobre, №3, p.7; Azərbaycan Respublikasının Paris Sülh konfransında nümayəndəliyinin başçısı Ə.M.Topçubaşovun Nazirlər Şurasının sədrinə məktubu. 22-25.09.1919. //ARDA, f.970, s.l, i.142, v.19 954
ARDA, f.894, s.10, i.94, v.8 280
İtaliya nə Denikinlə, nə də başqa birisi ilə vuruşmayacaqdır; 6. Qafqazın öz ordusu ola bilər və İtaliya da öz tərəfindən buna kömək edəcəkdir. 955
Avqust ayının 5-də və 6-da Azərbaycan, gürcü və dağlı nümayəndələrinin birgə iclasında oriyentasiya məsələsi ətraflı müzakirə edildi. Yaranmış çətinlik İtaliyanın Qafqaza ordu göndərməsindən imtina etməsi ilə bağlı idi. İyul ayının axırlarında İtaliya missiyasının üzvü kapitan Oldaninin Gəncə, Şuşa, Şəki və digər yerlərdə İtaliya ordusu üçün kazarmalar hazırladığı, tərkibində iki piyada diviziyası olan İtaliya 12-ci hərbi korpusunun Qafqaza yola düşdüyü bir vaxtda, Cənubi Qafqazda olan İtaliya missiyasının rəhbəri Marlis Mişel iyul ayının 31-də İtaliya Xarici İşlər Nazirliyindən aldığı məlumatı Azərbaycan Xarici İşlər Nazirliyinə çatdırdı. Orada aydın şəkildə göstərilirdi ki, Britaniya qoşunlarını əvəz etmək üçün Cənubi Qafqaza İtaliya ordusu göndərilməyəcəkdir. Bununla belə, İtaliya kral hökuməti Azərbaycan hökumətinin razılığı ilə kommersiya, maliyyə, sənaye və digər sahələrdə Azərbaycan Respublikası ilə əməkdaşlıq etmək arzusunda olduğunu bildirirdi. İtaliya Xarici İşlər Nazirliyi vəd edirdi ki, Azərbaycanı maraqlandıran məsələlərlə bağlı, xüsusilə onun mənafeyi ilə bağlı Paris Sülh konfransında yaxın vaxtlarda başlanacaq müzakirələrdə yaxından iştirak edəcəkdir. 956
Bu məzmunda bir teleqramı Zaqafqaziyadakı İtaliya missiyasının başçısı polkovnik Qabba da xarici işlər naziri M.Y.Cəfərova göndərmişdi. Bu məsələlər müzakirə edilən zaman Azərbaycan Xarici İşlər Nazirliyi tərəfindən Parisə ezam edilən müttəfiq komandanlığı yanında xüsusi nümayəndə Ə.Tahirov yolüstü Romada dayandı və İtaliya Xarici İşlər Nazirliyinin nümayəndələri ilə bir sıra görüşlər keçirdi. İtaliya Xarici İşlər Nazirliyinin rəsmisi Mayoni ilə görüşdə Ə.Tahirov Azərbaycana ordu göndərilib-göndərilməyəcəyini soruşduqda Mayoni ona bir neçə kağız göstərərək bildirdi ki, Parisdə olan İtaliya nümayəndələri ilə görüşdə Ə.M.Topçubaşov Azərbaycana İtaliya ordusunun göndərilməsinin arzuolunmazlığını bəyan edib. Ə.M.Topçubaşov öz bəyanatında əhalinin bu addımdan narazı qalacağını vurğuladığından Mayoni bilmək istəyirdi ki, belə münasibət Ə.M.Topçubaşovun şəxsi fikridir, yoxsa, doğrudan da, əhali və hökumət Azərbaycana İtaliya ordusu göndərilməsinin əleyhinədir. Əslində İtaliya tərəfi Qafqaza ordu göndərməməyə qərar verdiyindən, Ə.M.Topçubaşovun ilk müzakirələr zamanı hələ ingilis ordusu Azərbaycanda olarkən İtaliya ordusunun ora göndərilməsinə ehtiyac olmadığı haqqında söylədiyi fikrinə istinad edirdi. Bu fikir, həm Аzərbaycan, həm Gürcüstan nümayəndələri tərəfindən irəli sürüləndə İngiltərə ordusunun Qafqazı tərk etməsi barədə rəsmi açıqlama hələ elan edilməmişdi. Lakin Britaniya hökumətinin Qafqazı tərk etmək barədə Sülh konfransına rəsmi müraciətindən sonra Cənubi Qafqaz respublikaları ətrafında
955
Azərbaycan Respublikasının Paris Sülh konfransında nümayəndəliyinin başçısı Ə.M.Topçubaşovun Nazirlər Şurasının sədrinə məktubu. 22-25.09.1919. //ARDA, f.970, s.l, i.142, v.21-22 956 İtaliya missiyasının başçısı M.Mişelin Azərbaycan Xarici İşlər Nazirliyinə məlumatı. 31.07.1919. //ARDA. f.894, s.10, i.86, v.17 281
siyasi şərait əsaslı dərəcədə dəyişmişdi. Ona görə də Ə.Tahirov Mayoniyə bildirdi ki, siz əhali və xalqın İtaliyaya münasibətini, polkovnik Qabba başda olmaqla, Azərbaycana göndərdiyiniz missiyaya göstərilən münasibət əsasında mühakimə yürüdə bilərsiniz. Bu missiyanın şərəfinə Azərbaycan hökumətinin təntənəli qəbul mərasimi keçirdiyini açıqlayan Ə.Tahirov əlavə etdi ki, hökumət və əhali sizin ordunuzu Azərbaycanda görməkdən şad olardı. İtaliya xarici işlər naziri vəzifəsini icra edən qraf Sforsla görüş zamanı da bu məsələlər ətraflı müzakirə edildi. İtaliya hökumətinin məlum qərarından sonra vəziyyət dəyişdiyindən Sidney Sonninodan sonra xarici işlər naziri vəzifəsini icra edən qraf Sfors tərəfindən məsələ bir qədər fərqli formada qoyulurdu. Ona görə qraf Sfors soruşdu ki, əgər italyanlar Azərbaycana ordu göndərməsələr, yalnız təlimatçılar və bütün sahələri bilən hərbi mütəxəssislər göndərsələr, əhali və hökumət buna necə münasibət bəsləyər. Ə.Tahirov cavabında bildirdi ki, İtaliya ordusunun və Azərbaycan ordusu üçün hərbi sursatın göndərilməsi daha çox arzuolunandır. Bu halda qraf Sfors Azərbaycan ordusunun ilk növbədə ehtiyacı olduğu hərbi sursat haqqında yazılı müraciət hazırlamağı təklif etdi və bu müraciəti İtaliya tərəfinin müzakirə edəcəyini bildirdi. Bu təklifə uyğun olaraq, Ə.Tahirov Azərbaycan ordusunun aeroplan, hidroplan, artilleriya qurğuları və digər silahlara, partladıcı maddələrə, zirehli, yük və sərnişin avtomobillərinə, habelə bu texniki vasitələrdən istifadəni öyrədən təlimatçılara ehtiyacı olduğunu İtaliya Xarici İşlər Nazirliyinə yazılı şəkildə təqdim etdi. Nəhayət, Azərbaycan nümayəndəsi ilə üçüncü görüşdə İtaliya rəsmisi Mayoni öz hökuməti adından Qafqaza ordu göndərməyin mümkün olmayacağını, lakin Azərbaycan ordusu üçün zəruri olan bütün hərbi sursatın göndəriləcəyini açıqladı. Eyni zamanda, Mayoni Azərbaycanın təhlükəsizliyinin İtaliya tərəfindən müdafiə olunacağını da vurğuladı. Mayoni Ə.Tahirova məsləhət gördü ki, Bakıya dönüb istədikləri hərbi sursatı almaq üçün öz hökumətindən yazılı vəkalət gətirsin, habelə bu barədə Qafqazdakı İtaliya missiyasına məlumat versin və qeyd edilən hərbi ləvazimatı qəbul etmək üçün Azərbaycan hökuməti Romaya hərbi mütəxəssislər ezam etsin. 957
hərbi sursat almaq üçün general İbrahim ağa Usubov başda olmaqla, Romaya bir heyət göndərmək arzusunu İtaliya tərəfinə bildirdi. Cənubi Qafqazdakı İtaliya missiyasının başçısı M.Qabba Azərbaycan xarici işlər naziri M.Y.Cəfərova göndərdiyi 6 sentyabr 1919-cu il tarixli məktubda kral hökumətinin bu heyətin İtaliyaya getməsinə razılıq verdiyini yazırdı. O, təklif edirdi ki, İtaliyaya ezam olunacaq şəxslərin sənədləri viza alınması üçün Tiflisdəki İtaliya konsulluğuna göndərilsin. 958
Müvafiq sənədləşmədən sonra 1919-cu ilin noyabr-dekabr aylarında
957 Müttəfiq komandanlığı yanında Azərbaycanın nümayəndəsi Ə.Tahirovun İstanbul və Romaya səfəri barədə Nazirlər Şurasının sədri N.Usubbəyova yazılı məlumatı. 06.08.1919. //ARPİİ SPİHDA, f.277, s.2, i.22, v. 103-105 958 Э.Э.Исмаилов. Георгиевские кавалеры-азербайджанцы. Москва, 2005, с.201 282
İ.Usubov başda olmaqla Azərbaycan hərbi heyəti Romaya ezam olundu. 14 oktyabr tarixində M.Y.Cəfərova göndərdiyi digər bir məktubda isə polkovnik Qabba İtaliya ilə Qafqaz arasında kommersiya xarakterli dəniz yolunun açıqlığını bildirirdi. O, məlumat verirdi ki, Triest limanından çıxan İtaliya gəmisi ayda iki dəfə, cümə axşamı və cümə günləri Batum və Poti limanlarında olacaqdır. 959
polkovnik Qabba italyanların Cənubi Qafqaza köçürülməsinin mümkünlüyünü öyrənmək üçün İtaliya hökumətinin Qafqaza ezam etdiyi doktor Feliks Kalimaninin Azərbaycanda əmək ehtiyatlarının vəziyyətini araşdırmaq üçün Bakıya gələcəyini bildirirdi. О xahiş edirdi ki, bu məsələdə doktor Kalimaniyə köməklik göstərilsin, onun hökumət üzvləri ilə görüşləri təşkil edilsin və ölkənin iqtisadi həyatı ilə bağlı lazımi statistik məlumatlarla təchiz edilsin. 960 Lakin bütün bunlar bir qədər sonrakı hadisələr idi. 1919-cu ilin yayında İtaliya hökumətinin qəflətən Qafqaza ordu göndərməsini təxirə salması Şimal təhlükəsi ilə üz-üzə dayanan yeni respublikalar üçün böyük çətinliklər yaratdı. Avqust ayının 1-də İtaliya Xarici İşlər Nazirliyi Romada olan İngiltərə səfirliyinə məlumat verdi ki, F.Nitti hökuməti Qafqaza ordu göndərməyəcəkdir. İtaliya hökumətinin avqust ayının 5-də elan edilən rəsmi bəyanatı da bu fikri təsdiq etdi. İngilislərin Qafqazı tərk etmələri barədə məlumat verildikdən sonra F.Nittinin belə qərar qəbul etməsi Azərbaycanı və Gürcüstanı çətin vəziyyətə salırdı. Digər tərəfdən, bu dövrdə İtaliyanın sosial-siyasi və iqtisadi vəziyyətinin təhlili belə bir fikir söyləməyə əsas verir ki, Qafqaza hərbi ekspedisiya göndərilməsi İtaliyanın özü üçün ciddi problemlər yarada bilərdi. Özündən əvvəlki hökumət başçısı Orlandoya nisbətən, daha real düşünən Françesko Nitti bunu hiss etmişdi. О qeyd edirdi ki, dünya müharibəsi başa çatdıqdan sonra İtaliya dövlət başçıları iki ağılsız qərar qəbul etmişlər: birincisi, İzmiri tutmaq, ikincisi isə Gürcüstana hərbi ekspedisiya göndərmək. Onun fikrincə, bu addımlar İtaliyanı bir tərəfdən Türkiyə, digər tərəfdən Rusiya ilə müharibəyə aparıb çıxara bilərdi. Bu isə İtaliyanın iqtisadi cəhətdən məhvi demək idi. O, sonralar yazırdı: "İtaliyanın baş naziri kimi, mən şəxsən 1919-cu ilin yayında Gürcüstana (Cənubi Qafqaza ordu göndərmək nəzərdə tutulur - C.H.) hərbi ekspedisiya göndərməyi qadağan etdim".
961 Orlandodan fərqli olaraq Nitti "Böyük Ermənistan" yaradılması çağırışlarını, xüsusilə, Türkiyənin parçalanması ideyasını Antanta dövlətlərinin avantürası hesab edirdi. О vurğulayırdı ki, sözdə hamı prezident Vilsonun "Böyük Ermənistan" layihəsinə tərəfdardır. Lakin nə İngiltərə, nə Fransa, nə də İtaliya böyük bir ordunun yerinə yetirməli olacağı bu işin ağırlığını öz üzərinə götürmək istəmir, ABŞ Senatı isə bu məsələdə Vilsonun arzularının əleyhinə hərəkət edir. Bütün bunları xatırlatdıqdan sonra F.Nitti yazırdı: "Heç olmasa kiçik Ermənistan
959
Азербайджанская Демократическая Республика. Внешняя политика, с.375 960
Yenə orada, s.418 961
Ф.Нитти. Вырождение Европы, с. 105 283
mövcud olması naminə "Böyük Ermənistan" haqqında əfsanələr uydurmaq lazım deyildir." 962
Antanta dövlətlərinin Türkiyəyə ədalətsiz münasibəti ilə bağlı Nitti bildirirdi ki, böyük dövlətlərə nə vaxt lazımsa, həmin vaxt onlar türklərin öz qonşularına münasibətdə "vəhşi obrazını" yarada bilirlər. Halbuki onun fikrincə, "türklər təbiət etibarilə qəddar və zülmkar deyildilər. Lakin onlar çox hiyləgər və məkrli qonşularla - bir qayda olaraq əkinçilik və sənaye ilə deyil, əsasən, iri və xırda ticarətlə məşğul olan, ticarət və sələmçilik hesabına yaşayan yunanlar, ermənilər və yəhudilərlə əhatə olunmuşlar". 963
Nitti hökumətinin avqustun 5-də Qafqaza ordu göndərməkdən imtina etməsi oriyentasiya məsələsini yenidən kəskin şəkildə meydana çıxardı. Avqust ayının 6- da Azərbaycan, Gürcüstan və Dağlılar respublikaları nümayəndələrinin birgə iclasında oriyentasiya məsələsi geniş şəkildə müzakirə edildi. İclasa sədrlik edən Ə.M.Topçubaşov qeyd etdi ki, indiki vaxtda bizim dövlətlərimizin müstəqil olmaları hər birimizin ən böyük arzusu olmasına baxmayaraq, müəyyən bir dövrdə yaxın vaxtlar üçün kənardan siyasi kömək və hərbi yardım almadan keçinə bilmərik. O, Qafqaz respublikaları ətrafında yaranmış şəraiti təhlil edərək, dedi: "Bir halda ki, vəziyyət belədir, onda sağımıza və solumuza baxıb, özümüzə kömək axtarmalıyıq". Müzakirələrin gedişində vəziyyətdən çıxış yolu kimi bir sıra təkliflər irəli sürüldü. Ayrı-ayrı nümayəndələrin çıxışlarında göstərildi ki, Azərbaycan və Gürcüstanın Paris Sülh konfransındakı təmsilçiləri Millətlər Cəmiyyətinə müraciət etsinlər və Qafqaz mandatını qəbul edən ölkə Millətlər Cəmiyyəti tərəfindən müəyyən edilsin. Sonra M.H.Hacınski belə bir təklif irəli sürdü ki, ehtimal edilən dövlətlər içərisindən öz gücü və imkanlarına görə, yalnız, Böyük Britaniya bu missiyanı yerinə yetirə bilər və ona görə də Azərbaycanın mandatının götürülməsi İngiltərədən xahiş edilsin. O, iclasdakı çıxışında əsaslandırmağa çalışdı ki, İngiltərədən başqa Qafqaz respublikalarının, о cümlədən, Azərbaycanın heç bir oriyentasiyası olmamalıdır. 964 Çıxış edən Gürcüstan nümayəndələri də bu təklifə tərəfdar çıxdılar. Lakin böyük dövlətlərin regionda maraqlarının toqquşmasını nəzərə alaraq, iclasda qeyd edildi ki, bu xahiş İngiltərədən elə incə formada edilməlidir ki, digər dövlətlər narazı qalmasınlar. Ona görə, müzakirələrin gedişində belə bir razılıq əldə edildi ki, bu məsələ ilə bağlı ilk növbədə, İngiltərə siyasi dairələrinin fikri öyrənilsin, sonra isə Millətlər Cəmiyyətinə müraciət edilsin. Millətlər Cəmiyyətində Böyük Britaniyanın üstün rol oynayacağına əsaslanıb, bu məsələnin mümkün olacağına ümid bəsləmək olardı. Lakin bu ümidlər doğrulmadı. Hətta Azərbaycan hökumətinin qərarı ilə xarici işlər naziri M.Y.Cəfərov Britaniya ordusunun ölkədə müəyyən şərtlər daxilində saxlanması haqqında avqustun 4-də general D.Şatelvorta müraciət etsə
962
Yenə orada, s.109 963
Yenə orada, s.109 964
Parisdə olan Azərbaycan, Gürcüstan və Dağlılar Respublikası nümayəndələrinin birgə iclasının protokolu. 06.08.1919. //ARDA, f.970, s.l, i.142, v.205-212 284
də, ingilis ordusunu Bakıda saxlamaq mümkün olmadı. M.Y.Cəfərov yazırdı: "Hökumətimizin əlində olan rəsmi məlumata görə, avqust ayının ortalarında Britaniya ordusu Azərbaycanı tərk edəcəkdir. Bunu nəzərə alaraq Azərbaycan hökuməti qərar qəbul etmişdir ki, ingilis ordularının müvəqqəti olaraq, Azərbaycanda saxlanmasını əlahəzrət kral hökumətindən xahiş etsin. Əgər Britaniya hökuməti orduların Azərbaycanda saxlanmasına öz prinsipial razılığını bildirsə, onun şərtləri qarşılıqlı razılıq əsasında hazırlana bilər". 965 Lakin
Azərbaycan hökuməti və onun Parisdəki nümayəndələrinin ciddi-cəhdlərinə baxmayaraq, avqust ayının axırlarında ingilislər Qafqazı tərk etdilər. Azərbaycan hökumətinin Parisdə olan nümayəndələrinə xarici işlər nazirliyi tərəfindən respublikanın beynəlxalq vəziyyəti ilə bağlı gürcü nümayəndəsi Qambaşidzedan göndərilən hesabatda göstərilirdi ki, avqust ayının axırlarında sonuncu ingilis hərbi dəstələri Azərbaycan ərazisindən çıxmışdır. 966 Azərbaycandan çıxmaq ərəfəsində, avqust ayının 23-də Müttəfiq qoşunlarının komandanlığı adından ingilis generalı Şatelvort Bakı əhalisinə vida çağırışı ilə müraciət etmişdi. Müraciətdə deyilirdi: "Fürsətdən istifadə edib, indi Bakını tərk edən Britaniya qoşunları adından Azərbaycan, xüsusən, Bakı şəhəri əhalisindən üzr istəyirik. Səmimiyyətlə təəssüflənirik ki, çoxsaylı dostlarımızla və tanışlarımızla vidalaşırıq, onlara ürəkdən sülh və xoşbəxtlik arzulayırıq. Britaniya ordusunun bütün şəxsi heyəti Azərbaycanda keçirdikləri günlərin ən yaxşı xatirələrini özləri ilə aparırlar." 967
İngilis qoşunlarının 1918-ci ilin noyabrından 1919-cu ilin avqustuna qədər Azərbaycanda olduğu dövrlə bağlı qeyd etmək lazımdır ki, 1918-ci ilin noyabrında müttəfiq orduları Bakıya işğal niyyəti ilə girsələr də, onların Azərbaycanda yeritdiyi siyasət işğal xarakteri daşımırdı. Bu dövrlə bağlı hadisələrin təhlili belə bir fikrə gəlməyə əsas verir ki, 1918-ci ilin oktyabrında imzalanmış Mudros sazişinin şərtlərinə görə, Bakıya daxil olan ingilis qoşunları 1919-cu ilin avqustunda Azərbaycandan dost kimi çıxdılar. Adil xan Ziyadxanov 1919-cu ildə Bakıda nəşr edilmiş "Azərbaycan" adlı kitabında yazırdı: "Müttəfiqlərin bizə olan münasibət və əlaqələri daha əvvəlinci gündən zahir olub, hörmət pərdəsi aramızda quruldu. Yüz cürə əhvaldan nəticə, əlbəttə, о oldu ki, mədəni millətlərin nümayəndələri bizim torpаğımıza gəldikdə, Azərbaycanda bütün əhvali-ictimaiyyə və siyasiyyənin əhalinin rizasilə axıb getməkdə olduğunu gözləri ilə görüb həqiqət halını yaxından dərk etdilər. Mən kəmali ümid və cəsarətlə deyə bilərəm ki, nə qədər böyük, mədəni millətlərlə münasibət və əlaqədə olarıqsa, bir о qədər də
965 Xarici işlər naziri M.Y.Cəfərovun general D.Şatelvorta rəsmi məktubu. 04.08.1919. //ARDA, f.894, s.10, i.86, v.20 966
ARDA, f-2905, s.1, i-20, v.2 967
Telegramme du general Shuttleworth.//Bulletin d'Information de L'Azerbaidjan. Paris, 1920, 17 Janvier, №7, p.2; General Şatelvortun Bakı əhalisinə vida müraciəti. 23.08.1919. //ARDA, f-970, s.1, i.144, v.9
285
aramızdakı əlaqeyi-dostanə möhkəmləşib, bir-birimizin həqiqi əhvalından daha artıq dərəcədə xəbərdar olarıq." 968
İngilis ordusunun Qafqazda olması yalnız Denikin təhlükəsindən müdafiə olunmaq üçün deyil, eyni zamanda Qafqaz respublikalarının öz aralarında da sülh və sabitlik yaratmaq üçün əhəmiyyətli idi. Tanınmış ingilis siyasətçisi U.Çörçilin belə bir fikri ilə razılaşmaq olar ki, "Qara dənizdən Xəzər dənizinə qədər bütün Qafqazı tutmuş Britaniya diviziyası bir-biri ilə rəqabət aparan xalqlar - ermənilər, gürcülər, tatarlar /azərbaycanlılar - C.H./, dağlılar və ruslar arasında sülhün yeganə təminatçısı idi". 969 Böyük Britaniyanın Cənubi Qafqaz siyasətini obyektiv işıqlandırmağa cəhd göstərmiş R.Uilman da öz araşdırmasında bu fikri təsdiq edir. O, yazır ki, region xalqları arasında bir sıra hallarda milli qırğın xarakteri alan ədavəti aradan
qaldırmaq ingilis
siyasətinin müsbət
cəhəti kimi
qiymətləndirilməlidir. 970
İngilislərin Bakıdan çıxması münasibəti ilə Azərbaycan Nazirlər Şurasının sədri "Metropol" mehmanxanasında general Korinin və digər yüksək rütbəli şəxslərin şərəfinə ziyafət verdi. Ziyafətdəki çıxışında general Kori qeyd etdi ki, bu çətin keçid dövründə Azərbaycan hökumətinin və xüsusən, Azərbaycan Xarici İşlər Nazirliyinin fəaliyyəti, onların gördüyü işlər adamı heyrətləndirir. Bakını tərk edərkən, ingilislər şəhər limanının idarəçiliyini, hərbi hissələrin radiostansiyalarını, ordunun hərbi sursatını və hərbi gəmilərin bir hissəsini Azərbaycan hökumətinə verdilər. 971
Bu məsələ ilə bağlı avqust ayının 4-də Azərbaycanın xarici işlər naziri M.Y.Cəfərov Bakıdakı Britaniya ordusunun komandanı general D.Şatelvorta müraciət etmişdi. O, xahiş edirdi ki, Azərbaycanın sahil ərazilərini və xüsusilə, ölkənin paytaxtı Bakını Xəzər dənizi tərəfindən ola biləcək hər hansı təhlükədən qorumaq üçün Britaniyanın komandanlığının nəzarətində olan donanmanın bir hissəsi Azərbaycan hökumətinə verilsin. 972 Avqust ayının 8-də M.Y.Cəfərov general D.Şatelvorta göndərdiyi ikinci məktubda Britaniya komandanlığının sorğusuna cavab olaraq bildirirdi ki, Azərbaycan hökuməti ölkədə sabitliyi və qayda-qanunu saxlamaqda maraqlı olduğundan alınmış gəmilər sahil sularının müdafiəsi üçün bolşeviklərə qarşı mübarizə məqsədilə istifadə ediləcəkdir. M.Y.Cəfərov yazırdı: "Respublika hökuməti güman edir ki, Astraxan, Zakaspi və digər yaxın ərazilərdə bolşeviklər ləğv edildikdən, bilavasitə Azərbaycanın sahilləri və paytaxtına qarşı yönəlmiş təhlükə aradan qalxdıqdan sonra müttəfiq komandanlığı Xəzər donanmasını tərksilah etməуə qərar versə, Azərbaycan da öz gəmilərində bu tədbiri həyata keçirəcəkdir. İndi Britaniya hökumətinin
968 A.Ziyadxanlı. Azərbaycan, s.61 969 У.Чeрчиль. Мировой кризис, с.247 970 R.Ullman. Anglo-Soviet Relations 1917-1921, p.337 971 Banquet d'adieu des Anglais. 24.08.19197/Bulletin d'lnformation de L'Azerbaidjan. Paris, 1920, 17 Janvier, №7, p.2 972
Xarici işlər naziri M.Y.Cəfərovun general D.Şatelvorta rəsmi məktubu. 04.08.1919. //ARDA, f.970, s.l, i.60, v.9 286
Azərbaycanın paytaxtını və onun Хəzər dənizi sahillərini xaricdən, bolşeviklər tərəfindən ola biləcək təhlükə qarşısında qoyub, çıxmağa qərar verməsi əhalidə böyük həyəcan yaratmışdır. Ona görə, mənim hökumətim bir daha müttəfiqlərin Xəzər dənizindəki gəmilərinin bir hissəsinin Azərbaycan ordusuna verilməsini xahiş edir." 973 Xarici işlər naziri M.Y.Cəfərovun səyləri öz nəticəsini verdi və son anda Britaniya komandanlığı Xəzər dənizində olan hərbi donanmanın böyük bir hissəsini Azərbaycan hökumətinə verməli oldu. İngilislərin verdiyi gəmilər əsasında Azərbaycan Respublikasının Xəzər donanması yaradıldı. Azərbaycan hökumətinin öz dəniz sərhədlərini qorumaqla bağlı atdığı bu mühüm addım, az sonra Denikinin rəhbərlik etdiyi Cənubi Rusiyanın silahlı qüvvələrinin etirazına səbəb oldu. Könüllü ordunun dəniz donanmasının vitse-admiralı Gerasimovun Azərbaycan hökumətinə verdiyi notada Azərbaycanın yeni yaradılan Xəzər donanmasının ləğv edilməsi tələb edilirdi. Notada deyilirdi: "Rusiya ilə İran arasında 10 fevral 1828-ci ildə imzalanmış Türkmənçay müqaviləsinin 8-ci maddəsində, əsasən, Xəzər dənizində, yalnız, Rusiya və İran ticarət donanması saxlaya bilər. Həmin müqaviləyə əsasən, hərbi donanma saxlamaq hüququ isə ancaq Rusiyaya məxsusdur. Cənubi Rusiya silahlı qüvvələrinin Baş komandanlığı yanında Dənizçilik idarəsi bunu bildirməyi zəruri hesab edir ki, Azərbaycan hərbi və ticarət gəmilərinin, rus bayrağından başqa hər hansı bayraq altında üzməsinə yol verməyəcəkdir." 974
Bu əsassız notanı Azərbaycan Dövlət Müdafiə Komitəsi öz iclasında müzakirə edərək, Xarici İşlər Nazirliyinə tapşırdı ki, Cənubi Rusiya silahlı qüvvələrinin Baş komandanlığının nümayəndəsinə aşağıdakı məzmunda cavab versin: 1. Rusiya və İran arasında imzalanmış Türkmənçay müqaviləsi, yalnız, Rusiya və İran üçün məcburi ola bilər, bu yeni yaranmış dövlətlərə şamil edilə bilməz; 2. Xəzər dənizi sahillərində yerləşən Azərbaycan Respublikasının dəniz limanları və ticarət gəmiləri vardır və bu gəmilər Azərbaycan bayrağı altında üzəcəkdir. 975 Eyni zamanda Dövlət Müdafiə Komitəsi Könüllü ordu rəhbərliyinin belə tələblərini Azərbaycanın suveren hüquqlarına qarşı yönəlmiş akt kimi qiymətləndirdi və Xarici İşlər Nazirliyinə tapşırdı ki, bu məsələ ilə bağlı müttəfiqlərin Cənubi Qafqazda olan Ali komissarları və diplomatik nümayəndələri qarşısında etiraz notası ilə çıxış etsin.
973
Xarici işlər naziri M.Y.Cəfərovun general D.Şatelvorta rəsmi məktubu. 08.08.1919. //ARDA, f.894, s.10, i.86, v.30 974 Mission Militaire Française au Caucase. Extrait «d'Obnovlenie» (Reproduit d'Azerbaïdjan» le 29 octobre 1919).Correspondance entre l'Armèe volontaire et le Gouvernement d'Azerbaïdjan au sujet de la flotte de la Caspienne// Ministère des Affaires Etrangère de France, Archives Diplomatique, vol.638, folio 125; Rusiyanın cənubunda silahlı qüvvələrin Baş komandanlığı yanında Dənizçilik İdarəsinin vitse-admiralı Gerasimovun Azərbaycan hökumətinə notası. 17.10.1919. //ARDA, f.970, s.l, i.196, v.3 975 Mission Militaire Française au Caucase. Extrait «d'Obnovlenie» (Reproduit d'Azerbaïdjan» le 29 octobre 1919).Correspondance entre l'Armèe volontaire et le Gouvernement d'Azerbaïdjan au sujet de la flotte de la Caspienne// Ministère des Affaires Etrangère de France, Archives Diplomatique, vol.638, folio 125; Dövlət Müdafiə Komitəsinin qərarından çıxarış. 21.10.1919. //ARDA, f.970, s.1, i.196, v.4
287
Bu məsələ ilə bağlı Azərbaycan Xarici İşlər Nazirliyi ABŞ, Böyük Britaniya və İtaliyanın Cənubi Qafqazda olan missiyalarına etiraz notası verdi. Eyni zamanda nazirlik respublikanın Tiflisdə, Parisdə, Kuban hökumətində və digər yerlərdə olan diplomatik nümayəndələrinə məlumat göndərdi ki, mümkün olan bütün diplomatik vasitələrlə könüllü ordunun Azərbaycanın hərbi donanmasının yaradılmasına qarşı yönəlmiş təcavüzkar məqsədlərini dəf etsinlər. Kuban hökumətindəki diplomatik nümayəndə Cəfər bəy Rüstəmbəyova təlimat verildi ki, admiral Gerasimovun notası ilə bağlı general Denikinlə görüşüb, Azərbaycanın Türkmənçay müqaviləsini imzalamadığını və bu səbəbdən də həmin müqavilənin maddələrinin Azərbaycana dəxli olmadığını onun nəzərinə çatdırsın. Azərbaycan Xarici İşlər Nazirliyinin fikrincə, əgər söhbət Türkmənçay müqaviləsinə görə, gəmilərin yalnız rus bayrağı altında üzməsindən gedirsə, onda Xəzər dənizində gəmilərin ingilis bayrağı altında üzməsi də yolverilməz hesab edilməli idi. Ona görə respublika xarici siyasət idarəsi öz nümayəndəsi C.Rüstəmbəyov vasitəsi ilə general Denikinə çatdırılırdı ki, öz milli donanması olan Azərbaycan hökuməti razı ola bilməz ki, onun donanması ayrı bir ölkənin bayrağı altında üzsün. 976
Versaldakı nümayəndələri üçün bir qədər gözlənilməz oldu. Ə.M.Topçubaşovun ingilis nümayəndələri ilə görüşündə aydın oldu ki, Britaniya hökuməti tərəfindən qoşunların geri çağırılması artıq həll edilmişdir. O, yazırdı ki, "biz möhkəm əmin idik ki, ingilis qoşunları bizdə qalacaqdır. Ancaq məlum oldu ki, yanılmışıq. Həm də təkcə biz yox, о biri Zaqafqaziya respublikalarının - Gürcüstan və Ermənistanın nümayəndələri də yanılıblar. İngilis nümayəndələri ilə şəxsi görüşlər zamanı Britaniya hökuməti tərəfindən qoşunların geriyə çağırılması məsələsinin artıq həll olunduğundan başqa heç nə öyrənə bilmədik. Belə bir vəziyyətdə biz, gürcülər və ermənilər bir уеrə yığışdıq, Sülh konfransına və bütün müttəfiqlərə ayrılıqda, respublikalarımızın taleyi konfransda həll oluncaya qədər, qoşunların bizdə qalması üçün xahişnamə ilə müraciət etməyi qərara aldıq." 977
Nəticədə, hər üç respublika nümayəndələrinin imzaladığı və haqqında yuxarıda bəhs edilmiş 28 avqust xahişnaməsi meydana çıxdı. Böyük Britaniya hökuməti ingilis qoşunlarının Qafqazdan çıxarılması ilə bağlı Oliver Uordrop başda olmaqla, özünün siyasi missiyasını Cənubi Qafqaza göndərdi. Bu barədə ilk dəfə Paris Sülh konfransında olan Britaniya nümayəndəsi Krou iyul ayının 25-də İngiltərə xarici işlər naziri Balfurun qərarını Azərbaycan nümayəndə heyətinə çatdırdı. Krou yazırdı: "Mən xarici işlər naziri Balfurdan sərəncam almışam sizə bildirim ki, əlahəzrət kral hökuməti Cənubi Qafqaza Uordrop başda olmaqla, missiya göndərmək niyyətindədir. Cənab Uordrop Cənubi
976
Azərbaycan Xarici İşlər Nazirliyinin Cənubi Rusiya Silahlı Qüvvələrinin Baş komandanlığı yanında diplomatik nümayəndə C.b.Rüstəmbəyova təlimatı. Oktyabr, 1919. //ARDA, f.970, s.l, i.196, v.5 977 А.М.Топчибашев. Письма из Парижа, с.59-60 288
Qafqaza yaxşı bələd olduğuna və əlahəzrətin konsul xidmətində uzun müddət çalışdığına görə xüsusi olaraq, bu missiya üçün seçilmişdir. Ümid edirik ki, bu ayın axırında о yola düşəcəkdir. Cənab Uordrop əlahəzrət hökumətini Cənubi Qafqazdakı vəziyyət haqqında məlumatlandıracaqdır, lakin bu təyinat Azərbaycan hökumətinin əlahəzrət hökuməti tərəfindən tanınması kimi qəbul edilməməlidir." 978
Gürcüstan və Ermənistan nümayəndələri ilə görüşdü. Bu görüş barədə Ə.M.Topçubaşov Azərbaycan Nazirlər Şurasının sədri N.Usubbəyovun adına göndərdiyi hesabatda yazırdı: "Biz Qafqaza göndərilən Britaniya missiyası ilə burada görüşdük, onun gəlişi barədə qabaqcadan xəbərdar edilmişdik. Cənab Uordropun səfəri barədə nazir Balfur... məlumat vermişdi. Cənab Uordrop özü katibləri ilə birlikdə bizim görüşümüzə gəldi, onlardan biri cənab Uayt əvvəllər Təbrizdə və Odessada konsul olduğu üçün bizim dildə və rusca yaxşı danışırdı. Cənab Uordrop özü xoş təsir bağışladı, özünün xeyirxah niyyətdə olduğunu bildirdi və xahiş etdi ki, Qafqazda bütün xalqların əmin-amanlıq şəraitində yaşamasına hər cür təsir göstərək. Gürcülərlə gürcü dilində danışdı və ermənilərlə görüşdü, həmin gün Qafqaza yola düşdü." 979
İngilis qoşunlarının Qafqazdan çıxarılmasının başa çatdırıldığı dövrlərdə, avqust ayının axırlarında Uordropun başçılıq etdiyi Uayt, Malliqan, Qrandi və daha bir nəfərdən ibarət olan ingilis missiyası Tiflisə gəldi. İngiltərə xarici işlər nazirinin Uordropu Cənubi Qafqaza Ali Britaniya komissarı təyin etməsi barədə qərarı avqust ayının 22-də Azərbaycan hökumətinə çatdırıldı. 980 Bununla da, Böyük Britaniya imperiyasının Azərbaycan və bütövlükdə Qafqaz siyasətinin mahiyyət etibarı ilə əvvəlkindən fərqlənən yeni mərhələsi başlandı. Tiflisdə işə başladıqdan az sonra O.Uordrop sentyabr ayının 27-də Britaniya missiyasının üzvü Uayt, Azərbaycanın Gürcüstanda diplomatik nümayəndəsi F.Vəkilov və Gürcüstanın Azərbaycanda diplomatik nümayəndəsi Q.Alşibayanın müşayiəti ilə Bakıya yola düşdü. Sentyabrın 28-də onu Bakı dəmiryol vağzalında xarici işlər naziri M.Y.Cəfərov və digər rəsmi şəxslər qarşıladılar. Səfər zamanı O.Uordrop Baş nazir N.Usubbəyov, xarici işlər naziri M.Y.Cəfərov, yollar naziri X.Məlik-Aslanov, hərbi nazirin müavini, general Ə.Şıxlinski, daxili işlər nazirinin müavini M.Ağabəyov və digərləri ilə görüşdü. Oktyabr ayının 2-də Bakıya səfəri barədə Londona geniş hesabat göndərən O.Uordrop yazırdı: "İstənilən başqa ölkədən fərqli olaraq, bu ölkənin xalqı və hökuməti Böyük Britaniyaya çox yaxşı münasibət bəsləyir. Baş nazirin mövqeyi kifayət qədər möhkəmdir. Əgər biz onlara kömək etsək, onlar İngiltərə ilə səmimi şəkildə əməkdaşlıq edəcəklər. Cənab
978
Paris Sülh konfransındakı Britaniya nümayəndə heyətinin üzvü Krounun Ə.M.Topçubaşova məktubu. 25.07.1919. //ARDA, f.970, s.l, i.142, v.46; Bulletin d'Information d L'Azerbaidjan. Paris, 1919, 13 Octobre, №3, p.7 979
А.М.Топчибашсв. Письма из Парижа, с.68-69 980
ARDA, f.970, s.3, i.4, v.30 289
Usubbəyovun səmimiliyi və onun öz ölkəsinin siyasətinə nəzarət etmək bacarığı barədə məndə yüksək fikir oyandı. Bizim hər ikimizdə gələcək münasibətlərimizin inkişafına böyük ümid yarandı." Bakıya səfəri zamanı Britaniya Ali komissarı O.Uordropa ermənilərin Azərbaycanda və bütövlükdə, Cənubi Qafqazda törətdikləri vəhşiliklər haqqında geniş məlumat verildi. O, Londona göndərdiyi hesabatda yazırdı: "Azərbaycanlılar bildirirlər ki, yerli ermənilər bolşeviklərin köməyi ilə çoxlu sayda müsəlman əhalisini qırmışlar." Onların fikrincə, Şaumyan saxta bolşevik imiş. O.Uordrop öz hesabatına əlavə edirdi ki, lap bu yaxınlarda ermənilər yeni Bəyazit, Aleksandropol və İrəvan vilayətlərində 60 müsəlman kəndini yerlə yeksan etmişlər. Bakıdan dönən zaman Britaniya Ali komissarı Azərbaycanın ikinci böyük şəhəri olan Gəncəyə də baş çəkdiyini və şəhərin general qubernatoru Xudadad bəy Rəfibəyov tərəfindən təmtəraqla qarşılandığını bildirirdi. О yazırdı: "Dəmir yol vağzalı başdan-başa yaşıl atlasa bürünmüşdü və hər tərəf xalçalarla bəzədilmişdi, hər уеrə milli bayraqlar sancılmışdı." 981
İngilislərin Azərbaycandan çıxması ilə bağlı Azərbaycanın daxilində və xaricində müxtəlif pozucu qüvvələr şayiələr yaymağa başladılar ki, guya, Azərbaycan hökumətini idarə edən ingilislər idi. Guya, onlar çıxdıqdan sonra Azərbaycan hökuməti ölkəni idarə edə bilməyəcəkdir, ölkədə erməni və rus talanları başlayacaqdır. Bu baxımdan Azərbaycanda olan ingilis hərbi jurnalisti Skotland-Liddelin sentyabr ayının əvvəllərində ingilis qəzetləri üçün hazırladığı material çox maraqlı və səciyyəvi idi. О yazırdı: "Cənubi Qafqaz şayiələr ocağıdır. Burada şayiələr külək təpələr arasında yayılan kimi yayılır. Bir çox şayiələr Moskvada quraşdırılır və dövriyyəyə buraxılır." Skotland-Liddel ingilis ordusunun Azərbaycandan çıxması ilə bağlı qeyd edirdi ki, "Bakıda ingilis ordusuna ehtiyac yoxdur. Azərbaycan özü-özünü idarə edə bilər. Mən bura iki gün əvvəl gəlmişəm və açığını deyim ki, bütün gördüklərim məndə dərin təəssürat yaradıb. Mənim şəhərdə olmadığım dörd həftə ərzində burada çox maraqlı dəyişikliklər olub. Mən buraya gəldim ki, hamının mənə dediyi qarışıqlığı görüm, lakin onu görə bilmədim. Əvəzində tam qayda-qanun gördüm. Mənə deyirdilər ki, qanla dolu küçələr və dəhşətli səhnələr görəcəksən. Onun əvəzində mən sülh və sakitlik gördüm. Mənə deyirdilər ki, ordu əvəzinə pozğunlaşmış kütlə görəcəksən, lakin yaxşı intizam görmüş, güclü və odlu-alovlu gənclərdən ibarət ordu gördüm. Doğrudan da, mən indi Bakıda elə əmin-amanlıq gördüm ki, müharibə başlayandan bəri Bakıda heç vaxt belə əmin-amanlıq olmamışdı... Qayda-qanun, ancaq Bakıda hökm sürmür, son dəyişikliklər bütün respublikada vəziyyəti dəyişmişdir. Qarabağ qarışıqlığı sülhlə əvəzlənmişdir. Ermənilər və tatarlar /azərbaycanlılar - C.H./ sazişə gəlmişlər. Lənkəranda bolşeviklər tatar /azərbaycanlı - C.H./ ordusu tərəfindən məğlubiyyətə uğradıldılar. Onlar bütün silah və sursatlarını Azərbaycan
981 O.Uordropun Bakıya səfəri haqqında Londona teleqramı. 02.10.1919. //Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti. Böyük Britaniya Arxiv Sənədləri, s.187-194
290
hökumətinə təhvil verdilər, adamlar isə xahiş etdilər ki, onları Azərbaycan hökumətinin təəbəliyinə götürsünlər... Bütün bunlar şübhəsiz sübut edir ki, Azərbaycan qarmaqarışıqlıqdan qorxmur və bolşeviklərdən çəkinmir. Azərbaycan dövləti indi Cənubi Qafqazın bütün qalan xalqları üçün həqiqi nümunəyə çevrilmişdir." 982
sadaladığı daxili vəziyyətlə yanaşı, Azərbaycanın beynəlxalq vəziyyəti də müəyyən qədər sabitləşmişdi. Qonşu Gürcüstanla əlaqələr 16 iyun müqaviləsi əsasında daha da genişlənir, İranla əvvəlki qeyri-müəyyənliyi əməli əməkdaşlıq əvəz edirdi. Oktyabr ayının 7-də İranın Bakıdakı konsulunun məktubuna cavab olaraq, N.Usubbəyov yazırdı ki, ticarət, poçt-teleqraf, gömrük və digər məsələlərlə bağlı İranla Azərbaycan arasında müvafiq sazişlərin bağlanması zəruridir. О qeyd edirdi ki, Azərbaycan hökuməti öz tərəfindən İranla və onun xalqı ilə dost, qardaş və mehriban qonşuluq münasibətləri qurmağı arzulayır. 983
Sentyabr ayının 21-də Azərbaycan Xarici İşlər Nazirliyi Qolovanıni Ukrayna Demokratik Respublikasının Bakıda müvəqqəti vitse-konsulu kimi tanıdı. 984
Sentyabrın 22-də isə iqtisad elmləri namizədi Şeyx Əli Useynov Azərbaycan Respublikasının Krıma konsulu təyin edildi. 985 İki gün sonra Paşa bəу Sultanov Rostov şəhərinə Azərbaycanın konsulu agenti vəzifəsinə göndərildi. 986
Yeni yaranmış respublikalardan Finlandiya və Polşanın da Bakıda konsulluq idarələri açıldı. Eyni zamanda Ə.M.Topçubaşov Nazirlər Şurasının sədri N.Usubbəyova göndərdiyi hesabatda Paris sülh konfransındakı Polşa nümayəndə heyətinin başçısı Dımovski, habelə Polşa Nazirlər Şurasının sədri Paderevski, Fransa Xarici İşlər Nazirliyinin Şərq şöbəsinin əməkdaşı Qu ilə görüşüb fikir mübadiləsi etdiyini, Estoniya, Latviya, Belorusiya və Ukrayna nümayəndələri ilə əlaqələr yaradıldığını bildirirdi. О yazırdı: "Bir neçə Amerika yəhudisi ilə əlaqəmiz var. Onlar bizə məsləhət görürlər ki, 1918-ci ilin sentyabr ayında guya, kütləvi şəkildə qətlə yetirilmələri ilə bağlı ermənilər bizə qarşı hay-küylü təbliğat kampaniyasına başlayıblar. Bu təbliğat kampaniyasının əsassız olduğunu göstərmək və onu şübhə altına almaq məqsədilə Amerikaya bir neçə nəfər göndərmək lazımdır." 987
Türkiyəyə diplomatik nümayəndə təyin edilmiş Yusif Vəzirov İstanbulda fəaliyyətə başlamış və xarici işlər naziri tərəfindən qəbul edilmişdi. Türkiyəyə gəlmiş Azərbaycan nümayəndəsi Azərbaycan Xarici İşlər Nazirliyinə yazırdı ki, "Türkiyə dəhşətli dərəcədə ağır vəziyyətdədir. Burada bir
982
Skotland-Liddel. Öz ümidinə qalmış Azərbaycan. İngilislər Bakını tərk etdilər. 08.09.1919. //ARDA, f.894, s.10, i.82, v.1-10 983 Азербайджанская Демократическая Республика. Внешняя политика, с.363-364 984 Азербайджан, 1919, 21 сентября. 985 Ş.Ə.Useynovun Krımda Azərbaycanın konsul agenti təyin edilməsi haqqında Xarici İşlər Nazirliyinin əmri. 22.09.1919. //ARDA, f.970, s.2, i.120, v.52 986
Азербайджан, 1919, 24 сентября. 987
А.М.Топчибашев. Письма из Парижа, с.50-51 291
çox siyasi dairələr Azərbaycanın güclənməsinə böyük ümid bəsləyir və bildirirlər ki, Türkiyədə azadlıq hərəkatına Azərbaycan böyük təsir göstərə bilər. 988
Oliver Uordropun rəhbərlik etdiyi ingilis missiyasından başqa, Qafqaza gəlmiş mayor de Nonankurun rəhbərlik etdiyi Fransa, polkovnik Y.Haskelin rəhbərlik etdiyi Amerika, polkovnik M.Qabbanın rəhbərlik etdiyi İtaliya missiyaları ilə Azərbaycan hökuməti, respublika Xarici İşlər Nazirliyi arasında getdikcə qarşılıqlı etimada əsaslanan işgüzar münasibətlər yaranırdı. Qərb ölkələri ilə münasibətlər və himayədarlıq məsələlərinin təhlili göstərir ki, böyük dövlətlər içərisindən Qafqaz respublikaları üzərində Paris Sülh konfransının razılığı ilə praktiki cəhətdən, yalnız, Böyük Britaniya himayədarlığı mümkün idi. Bu, Azərbaycan, Gürcüstan və Ermənistanın iqtisadi cəhətdən dirçəldilməsində, siyasi cəhətdən inkişaf etməsində, ümumilikdə, regionda sülhün və sabitliyin təmin edilməsində faydalı addım ola bilərdi. Ən başlıcası isə yalnız Böyük Britaniya himayədarlığı bu respublikaları xarici təcavüzdən - Denikin könüllülərinin və bolşevik Rusiyasının təcavüzündən xilas edə bilərdi. Digər dövlətlərə gəldikdə isə nə ABŞ, nə Fransa, nə də İtaliya müxtəlif səbəblərə görə, yuxarıda qeyd edilən məsələlərin praktiki cəhətdən öhdəsindən gəlmək imkanına malik deyildilər. 1919- cu ilin axırlarından isə hər hansı böyük dövlətin himayədarlıq sistemi vasitəsi ilə Cənubi Qafqaz respublikalarını hərbi və siyasi cəhətdən müdafiə etməsi praktiki baxımdan öz əhəmiyyətini itirməyə başlamışdı. 1919-cu ilin payızından başlayaraq, beynəlxalq vəziyyət yeni respublikaların xeyrinə dəyişməyə başladı. Ümumilikdə, Azərbaycan nümayəndələrinin 1919-cu ilin əvvəllərindən başlayaraq, həmin ilin payızına qədərki ağır təzyiqlərə məruz qaldığı qeyri-müəyyən dövr başa çatmaqda idi. Azərbaycanla bağlı Qərb himayədarlığı məsələsinin təhlili göstərir ki, doğrudan da, bu dövrdə güclü və iqtisadi cəhətdən inkişaf etmiş dövlətlərdən birinin himayədarlığına respublikanın ehtiyacı var idi. Digər Qərb ölkələri ilə müqayisədə Fransanın Qafqaza, о cümlədən, Azərbaycana marağı tərəddüdlü idi. Almaniya və Türkiyə müstəmləkələrinin bir hissəsini ələ keçirən Fransa Rusiya imperiyasının müstəmləkələrinə son dərəcədə ehtiyatla yanaşırdı. Bir qayda olaraq, Fransız siyasətçiləri "vahid və bölünməz Rusiya" ideyasının tərəfdarı idilər. Digər tərəfdən, Fransanın regionda və ona yaxın olan ərazilərdə güclü hərbi birləşmələri yox idi. İtaliyanın Azərbaycana güclü iqtisadi marağı var idi. Lakin о mandatlığa götürmək istədiyi əraziləri xarici təcavüzdən qorumaq imkanına malik deyildi. Gələcəkdə Rusiya və Türkiyə ilə qarşılaşmaq qorxusu İtaliyanı belə bir addımdan çəkindirdi. Azərbaycan Respublikası üçün İtaliya mandatlığı sərfəli deyildi. Bu dövrdə Böyük Britaniya yeganə ölkə idi ki, Qafqaz, о cümlədən Azərbaycan mandatını götürməyə hər cür imkanı var idi. Böyük Britaniyanın
988
Türkiyədə diplomatik nümayəndə Y.Vəzirovun Xarici İşlər Nazirliyinə məlumatı. 1919. //ARDA, f.970, s.1, i.22, v.28 292
regiondakı güclü hərbi qüvvələri xarici təcavüzdən müdafiə olunmaqda onun qüdrətli iqtisadi potensialı, bütün dünyadakı siyasi nüfuzu Azərbaycanın tərəqqisində və taleyində əhəmiyyətli rol oynaya bilərdi. |