Azərbaycan Respublikasının Diplomatiya Tarixi
Yüklə 4,98 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
233
Azərbaycan diplomatiyası "Bölünməz Rusiya" və "Böyük Ermənistan" iddiaları ilə üz-üzə 1919-cu ilin may ayının 28-də Azərbaycan istiqlalının elan edilməsinin birinci ildönümünü təntənəli şəkildə qeyd etdi. Respublika mətbuatında müstəqilliyin əhəmiyyətini, onun millətin taleyindəki rolunu əsaslandıran çoxsaylı yazılar dərc edildi. İstiqlal bayramı münasibətilə parlamentin fövqəladə iclası keçirildi. Parlamentin qırx ikinci iclasına rəhbərlik edən Həsən bəу Ağayev qısa təbrik nitqi söylədi. О dedi: "Möhtərəm məbuslar! Düz bir il bundan qabaq 1918-ci il mayın 28-i idi. Yuvası dağılmış quş kimi, Azərbaycan Milli Şurası yersiz qalmışdı. Tiflis otellərindən "Oriyent" müsafirxanasında, gürcülərdən iki gün sonra elani-istiqlaliyyət edildi. Azərbaycan xalqının nümayəndələri belə zənn edirdilər ki, elani-istiqlaliyyət eləməklə, Azərbaycan xalqı üçün səadət mənbəyi açılır. Bununla demək, Azərbaycan nümayəndələri tarixi bir əsas qoydular. Milli Şuranın bu cür iqdamı, bu duyğusu, bu işi səhih idi, ya xülya idi. Buna cavabən Azərbaycan istiqlaliyyətinin bir illik həyatını gözümüz önündən keçirsək görərik ki, Milli Şuranın duyğusu və xalq haqqındakı zənni həqiqət imiş." Könüllü ordunun Şimalda fəallaşması ilə Azərbaycanın başının üzərini almış təhlükəyə toxunaraq, H.Ağayev dedi ki, "Azərbaycan türkləri üçün hansı tərəfdən bəla olursa-olsun, heç bir təhdiddən və düşməndən qorxmayaraq, istiqlaliyyət yolunda canilə, malilə və qanilə müdafiə və fədakarlığa hazırdır". 798
Həsən bəу Ağayevin təbrik nitqindən sonra parlamentdə təmsil olunan fraksiya rəhbərləri çıxış edib, istiqlaliyyət gününün əhəmiyyətini və onun xarici təhlükədən qorunmasının zəruriliyini qeyd etdilər. M.Ə.Rəsulzadə öz çıxışında bütün şəhəri bürümüş istiqlal coşqusuna toxunaraq, dedi: "Bu gün Azərbaycan istiqlalı bilxassə, onun üçün əzizdir ki, bu istiqlalımıza xaricdən təhlükə var, təhdid var. Millətin ruhundan çıxan bugünki səmimiyyətlə söylənəni qüvvətlə söyləriz ki, о hər bir atəşdən, hər bir yərəğandan qüvvətlidir. Rədd olsun bizim istiqlalımız əleyhinə olan murdar əllər." 799
İstiqlal bayramı münasibətilə Üzeyir Hacıbəyovun "Azərbaycan" qəzetində "Bir yaş" adlı məqaləsi dərc edildi. Yazıda Azərbaycanın bir illik müstəqillik tarixinin həlledici məqamları dəyərləndirilir və keçilən yola qiymət verilirdi. Xaricilərin nəzərində Azərbaycan türkləri haqqında təlqin edilmiş yanlış baxışların dəyişdiyinə işarə edərək, Üzeyir bəу уаzırdı ki, müttəfiq orduları Bakıya girdikdən az sonra Avropa nümayəndələri azərbaycanlılar haqqında yayılan mənfi fikirlərin doğru olmadığını öz gözləri ilə gördülər və etiraf etdilər. 800
798 Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti. Parlament. I cild, s.626-627 799 Yenə orada, s.629 800 Azərbaycan, 1919, 28 may 234
İstiqlal bayramı coşqusunu Azərbaycan Denikin təhlükəsinin həyəcanı ilə birgə yaşayırdı. Elə həmin bayram günlərində Petrovski və Dərbəndin tutulması haqqında alınan xəbərlər birinci ildönümü qeyd edilən Azərbaycan istiqlalını Şimal təhlükəsi ilə üz-üzə qoymuşdu. Yaranmış təhlükə ilə bağlı may ayının 26-da keçirilmiş parlament müzakirələrində M.Ə.Rəsulzadə haqlı olaraq qeyd edirdi ki, "Dağıstan Azərbaycanın qapısıdır". 801
Denikin təhlükəsi və Kolçakın fəallaşması ilə müşayiət olunan "Bölünməz Rusiya" ideyası getdikcə müttəfiqlərin siyasətinə sirayət edir və müxtəlif rəng çalarlarında zühur edən rus qüvvələri Versal iclaslarının diplomatik dəstəyini və siyasi etimadını qazanmağa can atırdılar. Mətbuat materiallarından İyunun əvvəllərindən məlum oldu ki, Antanta dövlətlərinin başçıları Yaponiya baş naziri ilə birlikdə may ayının 26-da admiral A.Kolçaka Nota ilə müraciət edib Omsk hökumətini bütün Rusiya hökuməti kimi tanıdıqlarını bildiriblər. Müttəfiqlərin belə mövqeyi 1919-cu ilin yazında admiral Kolçakın Sovet hökumətinə qarşı hərbi uğurları ilə bağlı idi. Parisə toplanmış dövlət başçılarının çoxu Kolçakın, Denikinin və digər ağqvardiyaçı generalların tezliklə qələbə çalacağına, Sovet hakimiyyətinə son qoyacaqlarına ümid bəsləyirdilər. Ona görə də may ayının 20-dən başlayaraq, Dördlər Şurasının iclaslarında Rusiyaya münasibət məsələsi daha fəal müzakirə edilməyə başladı. Mayın 20-də Dördlər Şurasının iclasında V.Vilson təklif etdi ki, müxtəlif rus qruplaşmalarına yeni müraciət göndərsinlər. Müraciətin mətninin hazırlanması ingilis nümayəndə heyətinin üzvü Filipp Кеrrə tapşırıldı. May ayının 23-də Dördlər Şurası iki dəfə "rus məsələsini" müzakirə etdi. Səhər iclasında qısa fikir mübadiləsi edildi və J.Klemanso bildirdi ki, Yaponiya hökuməti Omsk hökumətini tanımaq barədə müttəfiqlərə müraciət etmək istəyir. Lakin onun fikrincə, müttəfiqlər bu məsələdə təşəbbüsü Yaponiyaya verməməli idilər. İclasda qərara alındı ki, Omsk hökuməti ümumrusiya hökuməti kimi tanınsın. Günorta iclasında F.Kerrin hazırladığı mətn Vilson tərəfindən oxundu və müzakirə edildi. May ayının 26-da bu mətn Klemanso, Lloyd Corc, Orlando, Vilson və Sayondzi tərəfindən imzalanıb nota formasında Kolçaka göndərildi. Notada göstərilirdi ki, bu sənəd müttəfiqlərin və birlik ölkələrinin "rus məsələsində" aydınlıq yaratmaq arzusundan irəli gəlmişdir və onlar Rusiyanın daxili işlərinə müdaxilə etmək fikrindən uzaqdırlar. Müharibə dövründə Rusiyaya ordu göndərilməsini müttəfiqlər Almaniya ilə vuruşmaq və bolşeviklər tərəfindən məhv edilmək təhlükəsi ilə qarşılaşmış Çexoslovakiya korpusunu xilas etmək zərurəti ilə əlaqələndirirdilər. 802
Notada göstərilirdi ki, müttəfiqlər və onlara yaxın olan dövlətlər tezliklə Rusiyada sülhün və əmin-amanlığın bərpа edilməsini arzulayırlar və onlar bu fikirdədirlər ki, rus xalqı qanuni şəkildə seçilmiş Məclisi Müəssisan vasitəsilə öz daxili işlərini qaydaya salacaq, köhnə Rusiyanın hüdudlarında meydana çıxan mübahisəli məsələləri dinc yolla həll edəcək, Millətlər Cəmiyyətinin vasitəçiliyi ilə qonşu
801
Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti. Parlament, I cild, s. 614 802
Ю.В.Ключников и И.Сабанин. Международная политика новейшего времени. Часть II, с.248 235
dövlətlərlə əlaqələr yaradacaqdır. Müttəfiq dövlətlər Omsk hökumətinə yardım göstərmək üçün bir sıra məsələlərə admiral Kolçakın münasibətini aydınlaşdırmaq istəyirdilər. Həmin məsələlər bunlar idi: 1. Moskva alındıqdan sonra Müəssislər Məclisi çağırılmalıdır; 2.Şəhər duması, zemstvolar və sonra özünüidarə orqanlarına azad seçkilər keçirilməlidir; 3.Admiral Kolçak Rusiyada hər hansı sinfin və zümrənin xüsusi imtiyazını və inqilabın dağıtdığı rejimi bərpa etməyə cəhd göstərməyəcəkdir, bütün rus vətəndaşlarının vətəndaş və dini azadlıqlarına tərəfdar olacaqdır; 4.Finlandiyanın və Polşanın müstəqilliyi tanınacaqdır. Rusiya ilə bu ölkələrin sərhədləri və digər məsələləri sazişlər yolu ilə tənzim etmək mümkün olmasa, onda bu məsələlər Millətlər Cəmiyyəti vasitəçiliyi ilə həll ediləcəkdir; 5. Əgər tezliklə Rusiya ilə Estoniya, Latviya, Litva, Qafqaz və Zakaspi əraziləri arasında qarşılıqlı münasibətlər xoşluqla həll edilməsə, bu məsələ Millətlər Cəmiyyətinin məsləhəti ilə həll ediləcəkdir. Rus hökuməti de fakto mövcud olan bu ərazilərin muxtariyyətini tanımalıdır; 6.Sülh konfransının Bessarabiyanın rumın hissəsinin gələcək taleyini müəyyən etmək hüququnu tanımalıdır; 7.Rusiyada demokratik əsasda hökumət yaradılan kimi, Rusiya Millətlər Cəmiyyətinə daxil olacaqdır; 8. Admiral Kolçakın rus borcları ilə bağlı 27 noyabr 1918-ci il bəyanatı təsdiq ediləcəkdir. 803
İyun ayının 4-də admiral Kolçak müttəfiqlərə göndərdiyi cavab məktubunda 26 may notasında irəli sürülən şərtləri qəbul etdiyini bildirirdi. О yazırdı ki, üç Pribaltika, Qafqaz və Zakaspi vilayətlərinə dair mübahisələrin Millətlər Cəmiyyətinə çıxardılması və "milli qrupların" muxtariyyətinin təmin edilməsi mümkündür. 804 İrəli sürülmüş təkliflərə münasibətdə Admiral Kolçakdan qənaətbəxş cavab aldıqdan sonra, iyun ayının 12-də Antanta ölkələrinin Ali Şurası yuxarıda qeyd edilən şərtlər daxilində Omsk hökumətinin tanınması və ona hərtərəfli yardım göstərilməsi barədə nota ilə çıxış etdi. 805
Həmin nota iyun ayının 13-də mətbuatda dərc edildi. Bununla da Parisə öz müstəqilliyini tanıtmaq üçün gəlmiş yeni respublikalar çox ciddi fakt qarşısında qalmış oldular. Beşlər Şurasının dövlət başçıları tərəfindən imzalanmış 12 iyun notası faktiki olaraq, Kolçak hökumətinin Polşa və Finlandiyanı çıxmaq şərti ilə keçmiş Rusiya hüdudlarında tanınması demək idi. Müttəfiq dövlətləri onunla hər cür əlaqəyə girir, öz nümayəndələrini ora göndərir və Omsk hökumətinə hərbi, siyasi, iqtisadi və maliyyə yardımı göstərəcəklərini bildirirdilər. Müttəfiqlərin Kolçak hökumətini ümumrusiya hökuməti kimi tanımaqlarına qarşı yeni yaranmış respublikaların Parisdəki nümayəndələrindən birinci olaraq, Azərbaycan heyəti etiraz etdi. Bu barədə Dördlər Şurasının iclasları qapalı keçirilsə də, may ayının axırlarında Paris mətbuatı artıq ümumi əhval-ruhiyyəni əks etdirirdi. İnformasiya vasitələrinin məlumatları yaxın vaxtlarda ağqvardiyaçı
803 Б.Е.Штейн. "Русский вопрос" на Парижской мирной конференции, с. 237-238 804 Ю.В.Ключников и И.Сабанин. Международная политика новейшего времени. Часть II, с.250 805 Б.Е.Штейн. "Русский вопрос" на Парижской мирной конференции, с.245 236
hökumətlərin müttəfiqlər tərəfindən tanınacağını fikirləşməyə əsas verirdi. Ona görə hələ may ayının 31-də Azərbaycan nümayəndə heyətinin sədri Ə.M.Topçubaşov nümayəndəlik adından bəyanat verib bildirdi ki, admiral Kolçak hökumətinin dağılmış Rusiya imperiyasının bütün ərazisində tanınmasının mümkünlüyü barədə Paris mətbuatının xəbərləri, keçmiş Rusiya ərazisindən ayrılmış yeni respublikalarla yanaşı, Qafqaz Azərbaycanının da ən ciddi şəkildə həyati mənafeyinə toxunur. Müstəqillik uğrunda on minlərlə qurbanlar vermiş Azərbaycan xalqının Rusiyada hər hansı ad altında bərpa edilən və fəaliyyət göstərən hökuməti tanımayacağı bildirilməklə yanaşı, qeyd edilirdi ki, Qafqaz Azərbaycanının ərazisi gələcək Rusiya dövlətinin ərazisinə daxil edilməməlidir. 806
Bəyanatda irəli sürülən bir sıra fikirlər Azərbaycan nümayəndələrinin iyun ayının 5-də Sülh konfransının sədrinin və Müttəfiq dövlətlərinin Baş nazirlərinin adına göndərilmiş etiraz notasında öz əksini tapdı. 807 Notada Omsk hökumətinin keçmiş Rusiya imperiyasının hüdudlarında tanınmasına etiraz edilir və Azərbaycanın imperiyadan birdəfəlik ayrıldığı təsdiq edilirdi. Notada göstərilirdi ki, Azərbaycan hökuməti öz ərazisini bolşeviklərdən təmizləmək üçün yarım il mübarizə aparmış, mübarizənin gedişində çoxlu qurbanlar vermiş, maddi itkilərə məruz qalmışdır. Orada qeyd edilirdi ki, yüz ilə yaxın tərkibində olduğu Rusiya hökuməti Azərbaycan xalqına yad bir rejim idi və bu rejim xalqın taleyində çox ağır izlər qoymuşdur. Notanın axırında Azərbaycan nümayəndə heyəti bildirirdi ki, "Rusiyada hansı hökumətin tanınmasından asılı olmayaraq, yalnız öz parlament və hökumətini tanıyan Azərbaycan Rusiyanın hüdudlarına daxil edilməməlidir. 808
Lakin Kolçak hökumətinin tanınması yalnız Azərbaycan nümayəndələrini deyil, Parisə gəlmiş yeni dövlətlərin əksəriyyətinin nümayəndələrini narahat edirdi. Ona görə də, yeni yaranmış respublikalar müttəfiqlərə və Sülh konfransının sədrinə etiraz notası hazırlamaq üçün birlikdə bir sıra iclaslar keçirdilər. Qərara alındı ki, Azərbaycan, Estoniya, Gürcüstan, Latviya, Şimali Qafqaz, Belorusiya və Ukrayna nümayəndələri adından Bəyannamə imzalansın. Bəyannamənin mətni müzakirə edildikdən sonra onu Azərbaycan nümayəndələri adından Ə.Topçubaşov, Estoniya nümayəndələri adından İ.Poska, Gürcüstan nümayəndələri adından N.Çxeidze, Latviya nümayəndələri adından Z.Meerovits, Şimali Qafqaz nümayəndələri adından A.Çermoyev, Belorusiya nümayəndələri adından A.Leşkeviç və Ukrayna nümayəndələri adından Q.Sidorenko imzaladılar. Bəyanatda deyilirdi: "Azərbaycan, Estoniya, Gürcüstan, Latviya, Şimali Qafqaz, Belorusiya və Ukrayna respublikaları bu dövlətlərin xalqlarının azad iradəsinə uyğun olaraq yaradılıb və
806
Parisdə Azərbaycan Sülh heyətinin sədri Ə.M.Topçubaşovun Sülh konfransının sədrinə məktubu. 05.06.1919.//ARDA, f.970, s.l, i.143, v.49-50 807 Prèsident de la Dèlègation de Paix de la Rèpublique d'Azerbaïdjan Ali Mardan Toptchibacheff - Son Excellence, Monsieur le Prèsident de la Confèrence de la Paix. Le 5 juin I919.//Ministère des Affaires Etrangère de France, Archives Diplomatique, vol. 832, folio 72 808 Parisdə Azərbaycan Sülh heyətinin sədri Ə.M.Topçubaşovun Sülh konfransının sədrinə məktubu. 05.06.1919. //ARDA f.970, s.1, i.143, v.47 237
fəaliyyət göstərir. Bu respublikaların konstitusiyaları hazırlanma mərhələlərindədir və qonşu dövlətlərlə qarşılıqlı münasibətlər orada təsbit ediləcək və ümumi səsvermə əsasında seçilmiş və seçiləcək Müəssislər Məclisində müəyyən ediləcəkdir. Rusiyada hər hansı dövlət hakimiyyətinin qərarları heç bir halda müstəqil dövlətlər olan Azərbaycan, Estoniya, Gürcüstan, Latviya, Şimali Qafqaz, Belorusiya və Ukraynaya aid edilə bilməz. Sənədi imzalayan respublikalar Sülh konfransının qarşısında belə bir xahişlə çıxış edirlər ki, böyük dövlətlər tezliklə onların siyasi müstəqilliyini tanısınlar. 809
İyun ayının 17-də yeddi respublikanın nümayəndə heyətlərinin başçıları tərəfindən imzalanmış Bəyannamə bir gün sonra, iyunun 18-də Latviya hökumətinin xarivi işlər naziri Z.A.Meerovits tərəfindən ABŞ prezidenti V.Vilsona təqdim edildi. 810
yerləşdiyi "Klaric" mehmanxanasında iki dəfə - iyunun 15-də və 18-də bu məsələni müzakirə etdi. Birinci iclasda Azərbaycan, Gürcüstan və Dağlı respublikalarının nümayəndələri, ikinci iclasda isə azərbaycanlılar və dağlılar iştirak etdilər. 811
Müzakirələr zamanı hər iki iclasda Kolçakla bərabər Denikinin də Qafqaz respublikaları üçün ciddi təhlükə törətdiyi, Qafqazda Dağlılar respublikası işğal olunana qədərki "status kvo"nun qorunub saxlanmasının zəruriliyi qeyd edildi. Ermənilərin ağqvardiyaçı hökumətlərlə gizli əlaqələri olduğuna görə onlar nə "yeddilərin" Вəуаnаtına qoşuldular, nə də Qafqaz respublikalarının etiraz notasını imzaladılar. 812
İyun ayının 23-də Azərbaycan, Gürcüstan və Şimali Qafqaz respublikaları adından yeddi maddədən ibarət olan etiraz notası Sülh konfransının sədrinə göndərildi. Azərbaycan nümayəndə heyətinin başçısının imzaladığı əvvəlki iki sənəddən (5 və 17 iyun) bu notanın fərqi onda idi ki, burada Qafqaz respublikaları Rusiyada gedən proseslərə öz taleləri baxımından yanaşır, Kolçakla bərabər Qafqaz respublikaları üçün ciddi təhlükəyə çevrilmiş Denikinə qarşı etiraz edilirdi. Notada göstərilirdi ki, böyük dövlətlər Qafqaz respublikalarına müstəqil siyasi qurumlar kimi baxmalıdırlar və yalnız belə olduqda Rusiya ilə bu ərazilərin gələcək siyasi quruluşu barədə saziş bağlamaq olar. Sənədə imza edən respublikaların nümayəndələri admiral Kolçakla yazışmalarda xatırladılan Millətlər Cəmiyyətinin Rusiya hökumətinin tərkibində bu respublikaların muxtariyyətinin tanınması məsələsinə etiraz edir və Qafqaz dövlətlərinin müstəqilliyinin siyasi cəhətdən tanınmasını Rusiya ilə hər hansı əlaqənin mühüm şərti kimi göstərirdilər. Notada deyilirdi: "Qafqaz respublikaları nümayəndələri müvafiq şəkildə öz hökumətləri adından bildirirlər ki, öz müstəqilliyini elan etmiş Qafqaz xalqları onu
809 Parisdə olan Azərbaycan, Estoniya, Gürcüstan, Latviya, Şimali Qafqaz, Belorusiya və Ukrayna nümayəndələrinin bəyanatı. 17.06.1919. //ARDA, f.970, s.l, i.143, v.50-51; Papers Realting to the Foreign Relations of the United States. Russia, 1919, p.380-381 810 Б.Е.Штейн. "Русский вопрос" на Парижской мирной конференции, с.244 811 Parisdə olan Azərbaycan, Gürcüstan və Şimali Qafqaz nümayəndələrinin birgə iclaslarının Protokolu. 15-18.06.1919. //APDA, f.970, s.l, i.142, v.181-186 812
З.Авалов. Независимость Грузии в международной политике, с. 195 238
böyük qurbanlar bahasına qorumuşlar və bundan sonra da müstəqil olmaq arzusunu qəti şəkildə müdafiə edəcəklər. Qafqaz respublikaları yenidən Rusiyaya birləşməyə heç bir vaxt razı olmayacaqlar." 813
gələcək siyasi quruluşlarını Millətlər Cəmiyyətinin himayəsi altında Qafqaz dövlətləri ittifaqının yaradılmasında görürdülər. Antanta dövlətlərinin Parisdə olan nümayəndələrinə məlumat verilirdi ki, Qafqaz respublikaları Tiflisdə çağırılmış konfransda ümumqafqaz konfederasiyası ideyasını müzakirə edir və həmin respublikaların Versaldakı nümayəndələri də bu istiqamətdə bəzi görüşlər keçirmişdilər. Keçmiş Rusiya imperiyasının hüdudlarında yaradılmış yeni dövlətlərin etiraz notasının altıncı maddəsi Denikin təhlükəsinə qarşı idi. Orada deyilirdi ki, Qafqaz respublikalarının dinc həyata qayıtmasını general Denikinin rəhbərlik etdiyi Könüllülər Ordusunun fəaliyyəti çətinləşdirir. Bu ordu Cənubi Qafqaz üçün daimi təhlükəyə çevrilmişdir və Şimali Qafqaz respublikasının böyük bir hissəsi onun tərəfindən işğal edilmişdir. Notada böyük dövlətlərə məlumat verilməklə yanaşı, onlardan tələb edilirdi ki, Könüllülər Ordusu işğal etdiyi ərazilərdən çıxarılsın və Qafqaz xalqlarının hüquqlarına hörmət edilsin. 814 Ən nəhayət, Müttəfiqlərə bildirilirdi ki, Qafqaz respublikaları ilə bağlı bütün məsələlər müvafiq respublikaların hökumətləri ilə, yaxud onların Parisdəki nümayəndələri ilə razılaşdırılsın. Bu məqsədlə Sülh konfransında Pribaltika komissiyasına bənzər xüsusi Qafqaz işləri komissiyası yaradılması barədə konfransın katibliyinə təkliflər verilmişdi. İyun ayının 28-də Estoniya, Litva, Latviya, Gürcüstan, Şimali Qafqaz, Azərbaycan və Polşa nümayəndələri Sülh konfransının rəhbərliyinin ünvanına daha bir müraciət göndərdilər. Bu müraciəti eston nümayəndələri adından C.Poska, N.Kostner və S.Pusta, latış nümayəndələri adından C.Seskis və F.Zilens, Litva polyaklarının nümayəndəsi B.Krizanovski, gürcülərin adından N.Çxeidze, İ.Sereteli, K.Qvarçaladze və V.Qabeçiya, Dağlılar Respublikası adından A.Çermoyev və H.Bammatov, azərbaycanlılar adından Ə.Şeyxülislamov və M.Məhərrəmov imzalamışdılar. Polşanın müstəqilliyi Sülh konfransı tərəfindən tanındığından Polşa nümayəndələri sənədi Rusiyada qalan polyak torpaqlarına aid xüsusi rəylə imzalamışdılar. Müraciətdə deyilirdi: "Hazırda Şimali Qafqaz respublikasının ərazisinin general Denikin ordusu tərəfindən işğalı, Azərbaycan və Gürcüstan respublikaları üçün təhlükənin yaranmasından хəbər verir və bununla Rusiyanın mürtəce qüvvələri keçmiş çar Rusiyası ərazisində yaranmış gənc
813
Parisdə Azərbaycan Sülh heyətinin sədri Ə.M.Topçubaşovun müttəfiq və dost ölkələrin Dördlər Şurasının sədrinə məktubu. 20-23.06.1919. //ARDA, f.970, s.l, i.143, v.64-66; əlavə məlumat üçün bax: В.И.Адамия. Из истории Английской интервенции в Грузии (1918-1921 гг.), с. 122 814
Azərbaycan, Gürcüstan və Dağlılar Respublikası nümayəndələrinin Paris Sülh konfransının rəhbərliyinə müraciəti. 23.06.1919.// ARDA, f.970, s.1, i.142, v.65 239
müstəqil respublikaları öz əsarətinə qaytarmağa cəhd göstərirlər... Bu sənədin altında imza atan nümayəndələr xüsusi şəkildə qeyd edirlər ki, Denikinin hücumunu müttəfiqlərin maliyyə və hərbi yardımı şərtləndirir. Bütün müstəqil dövlətlərin nümayəndələri bu müdaxiləyə qarşı etiraz edir və bildirirlər ki, öz müqəddəratını təyinetmə hüququ Rusiya məclisi tərəfindən deyil, Sülh konfransı tərəfindən müəyyən edildiyindən Qafqazda bütün dövlətlərin ərazi bütövlüyünün saxlanması və xalqların öz parlamentlərində səsləndirdikləri azad iradənin nəzərə alınması zəruridir". Müraciətin sonunda müttəfiq dövlətlərindən Denikin təcavüzünə son qoyulması və xalqların azad inkişafına yardım göstərilməsi tələb Yüklə 4,98 Mb. Dostları ilə paylaş:
|