Azərbaycan Respublikasının Diplomatiya Tarixi
Yüklə 4,98 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
Bütün Avropada
məşhur olan gürcü sosialistlərinin və Azərbaycan sosialist partiyalarının nümayəndələrindən Ə.Şeyxülislamovun, M.Məhərrəmovun səyi ilə bu böhtanı aradan qaldırmaq mümkün oldu. M.Vardanyanın müraciəti ilə bağlı məsələnin
878
A.Mikoyan. Qafqaz məsələsinə dair tezislər. Dekabr, 1919. // RDSSTA, f.5, s.l, i. 1202, v.8 879
З.Лвалов. Независимость Грузии в международной политике, с.210 880
F. Kazemzadeh. The Struggle of Transcaucasia, p.258 881
Ibid, p.258. 259
müzakirəsində A.Henderson, R.Makdonald, K.Qyusmans, P.Renodel, J.Longe və digərləri iştirak etdilər. 882
Müttəfiqlərin erməni məsələsini həll etməkdə yubandığını görən daşnaklar yaranmış vəziyyətdən öz xeyirlərinə istifadə etmək qərarına gəldilər. 1919-cu ilin may ayının 28-də istiqlaliyyətin elan edilməsinin birinci ildönümü günü onlar Türkiyənin yeddi vilayətinin Ermənistana ilhaq edilməsi və vahid Ermənistan dövlətinin yaradılması barədə akt qəbul etdilər. 883 Bu elə bir vaxt idi ki, Türkiyə məğlub dövlət kimi əl-qolunu aça bilmirdi. Mustafa Kamal paşanın mübarizəsi isə hələ genişlənməmişdi və ilk addımlarını atırdı. 28 may aktında göstərilirdi ki, Ermənistan bütöv halda bərpа edilir, erməni xalqına əbədi birləşmiş müstəqil Ermənistan dövləti tərəfindən tam azadlıq verilir, onun tərəqqisi üçün hər cür şərait yaradılır. Və guya, erməni xalqı bundan sonra öz birləşmiş ölkəsinin tam sahibidir, erməni parlamenti isə qanunverici orqan kimi bütün erməni xalqının iradəsini ifadə edir. 884
Qəbul olunmuş akt barədə İrəvandan Parisdəki erməni nümayəndələrinə təcili məlumat göndərildi. Əvvəllər bir çox məsələlərdə ауrı-ayrılıqda hərəkət edən erməni nümayəndəlikləri 28 may aktından sonra birgə hərəkət etməyə başladılar. 885
Versalda olan gürcü nümayəndə heyətinin üzvü Zurab Avalov yazırdı ki, Qafqaz və Türkiyə Ermənistanın birləşdirilməsi haqqında akt qəbul etməklə, Ermənistan Respublikası sırf Qafqaz siyasətindən çıxıb, Türkiyə məsələsinə daxil olmağa başladı. 886
Bunu Çxeidze və Topçubaşovla söhbətlərində Ermənistan Respublikasının Paris Sülh konfransında nümayəndə heyətinin başçısı A.Aqaronyan da qeyd edirdi. О bildirirdi: "Sizin, ancaq məhdud Qafqaz mənafeləriniz var, bizim qayğılarımız isə bütün erməni xalqının, birləşmiş Ermənistanın marağını müdafiə etməkdən ibarətdir." 887
1919-cu ilin yayında Azərbaycan ərazisində qanlı cinayətlər törətmiş, ingilis komandanlığının təkidi ilə Azərbaycan ərazisindən çıxarılmış Andronik də Fransaya gəlmişdi və iyun ayının 15-də Poqos Nubar paşanın vasitəçiliyi ilə Fransa prezidenti Paymon Puankare tərəfindən qəbul edilmişdi. Bu zaman Avropa və Amerikada erməni və ermənilərə xidmət göstərən mətbuat orqanları Türkiyə və Azərbaycan ərazilərində müsəlman əhalisinə qarşı vəhşiliklər törətmiş qaniçən Androniki "Erməni Haribaldisi" kimi ictimaiyyətə və siyasi dairələrə təqdim etməyə cəhd göstərirdilər. Qəbul zamanı Andronik müttəfiqlərin Qarabağ məsələsindəki mövqeyindən narazı olduğunu bilirsə də qeyd etdi ki, "ermənilər müttəfiqlərə arxayındırlar." O, R.Puankareyə bildirdi ki, erməni xalqı dünya
882 З.Aвалов. Независимость Грузии в международной политике, с.213 883 S.Atamian. The Armenian Community, p.214 884 İbid, p.215 885 Azərbaycan Respublikasının Paris Sülh konfransındakı nümayəndə heyətinin başçısı Ə.M.Topçubaşovun Nazirlər Şurasının sədrinə məktubu. 22-25.09.1919. //ARDA, f.970, s.l, i.142, v.23 886 З.Авалов. Независимость Грузии в международной политике, с.211 887 Azərbaycan Respublikasının Paris Sülh konfransındakı nümayəndə heyətinin başçısı Ə.M.Topçubaşovun Nazirlər Şurasının sədrinə məktubu. 22-25.09.1919. //ARDA, f.970, s.1, i.142, v.23 260
müharibəsi dövründə həm Türkiyəyə, həm də Almaniyaya qarşı Antanta ilə çiyin- çiyinə vuruşmuşdur. Qafqazdakı rus ordusunun tərkibində 180 min, Avropada isə 15 min erməni könüllüləri guya, müttəfiqlərin "müqəddəs işi" uğrunda mübarizə aparmışdır. Andronik deyirdi: "Biz bunu ona görə etmişik ki, Fransanın və onun müttəfiqlərinin haqq işini bərqərar etmək uğrunda böyük mübarizəsinə öz töhfəmizi verək." 888
ABŞ-a göndərdiyi teleqramda isə o, Amerikanın "Erməni məsələsinin" həllinə müdaxilə etməsini tələb edirdi və yazırdı: "Biz çox qədim xalqıq. Azadlıq işi naminə millətin sayı nisbətində ermənilər vuruşan ölkələrin hər birindən çox itkilər vermişdir... ümid edirik ki, müttəfiqlərə görə verdiyimiz itkilər hədər getməyəcəkdir." 889
Belə klassik demoqogiyaya qarşı mübarizə aparıb, azdırılmış ictimai fikri həqiqət məcrasına qaytarmaq üçün Azərbaycan nümayəndələri çox əziyyət çəkməli olurdu. Ə.M.Topçubaşov Bakıya göndərdiyi hesabatda göstərirdi: "Erməni ziyalılarının Avropanın mərkəzində yarım əsrdən çox apardıqları iş, hər yerdə istifadə etdikləri böyük maddi vəsait, bütün cəbhələrdə hərəkətetmə və adamları özləri tərəfə çəkəbilmə bacarıqları, amerikalı varlı həmvətənləri və ermənilərin həyat tərzi ilə bağlı bütün bu faktlar (bəzi şeylərin üzərində dayanmıram) nəticədə, xüsusilə də, son vaxtlar ermənilərə daha geniş rəğbət oyatmışdır. Bu böyük üstünlüklər ermənilərin bizə məlum olan mənfi tərəflərini hələ ki, gizlədir". 890 Ermənilərin təbliğatının təsiri altına düşən Antanta rəhbərləri Azərbaycan və gürcü nümayəndələri ilə görüşlər zamanı onlara məsləhət görürdülər ki, ermənilərlə sülh şəraitində yaşasınlar. Birləşmiş Ermənistan haqqında akt qəbul edildikdən sonra A.Aqaronyan hər iki erməni nümayəndəliyi adından Sülh konfransının sədrinə xüsusi məktubla və yeni memorandumla müraciət etdi. Məktubda qeyd edilirdi ki, Rusiya Brest müqaviləsini imzalayıb, Qars və Ərdəhanı Türkiyəyə verməklə münasibətləri xeyli kəskinləşdirmiş, Ermənistanı çətin vəziyyətdə qoymuşdur. A.Aqaronyan bildirirdi ki, bu problemləri həll etmək üçün ermənilər konfransda Polşa, yaxud Çexoslovakiya kimi yeni yaranmış dövlətlərlə bərabər əsasda iştirak etməyi tələb edirlər.
891 Ermənilərin yeni memorandumu Sülh konfransının sədrinə təqdim edilməzdən əvvəl Fransada çıxan "Jurnal de Deba"da çap edilmişdi və bu sənəd ilk növbədə Türkiyə və Azərbaycana qarşı yönəlmişdi. Burada müttəfiqlərə məsləhət görülürdü ki, türkləri və azərbaycanlıları bütün erməni ərazilərini boşaltmağa məcbur etsinlər. 892
qıcıqlandırmaq məqsədi ilə göstərirdilər ki, Şərqdə böyük qələbə ilə bağlı qaldırılan hay-küy çox çəkmədi. Panislamizmin və pantürkizmin tərəfdarlarının səyi ilə düşmən ünsürlər baş qaldırır, öz qanlı fəaliyyətlərini bərpа edirlər.
888 Голос Армения, 1990, 2 декабря. 889 Голос Армения. 1990, 2 декабря. 890 А.М.Топчибашев. Письма из Парижа, с.65 891 F.Kazemzadeh. The Struggle of Transcaucasia, p.260 892 F.Kazemzadeh. The Struggle for Transcaucasia, p.261 261
Memorandumda demaqoqcasına qeyd edilirdi ki, türklər və azərbaycanlılar müttəfiqlərə rəğbət bəslədiyi üçün erməni xalqını bağışlaya bilmirlər. Onlar hər zaman gözlərinin odunu aldıqları ermənilərə qarşı quduzcasına hücum edirlər. Memorandumun mətnini fransız jurnalında çap etdirməklə bütün Avropaya yayırdılar ki, "türklər və tatarlar sevinc hissi ilə qeyd edirlər ki, barışıq sazişi erməni xalqının həyatında heç bir dəyişikliyə səbəb olmadı və "Türkiyə Еrmənistanı" öz əvvəlki sahibinin əlində qalmaqda davam edir." 893
məlumat verilirdi. Təxribatçılıq xarakteri daşıyan bu memorandumla bağlı Parisdəki Azərbaycan nümayəndələri xüsusi bəyanatla çıxış etdi. Azərbaycan Respublikasının Xarici İşlər Nazirliyi isə Ermənistan hökumətinə qəti etiraz notası göndərdi. Bununla bağlı Azərbaycan Xarici İşlər Nazirliyi hökumətin tapşırığına müvafiq olaraq, müttəfiq komandanlığının Bakıda yerləşən qərargahına, Azərbaycanın Ermənistanda və Gürcüstanda olan diplomatik nümayəndələrinə, habelə Ermənistanın Azərbaycandakı diplomatik nümayəndəliyinə sorğu ilə müraciət etdi. Çünki, Azərbaycan hökumətinin iyun ayının əvvəllərində keçirilən iclasında Ermənistanın Versaldakı nümayəndələrinin saxtakarlıq xarakteri daşıyan memorandumu ilə bağlı çıxış edən Nazirlər Şurasının sədri N.Usubbəyov xarici işlər nazirliyinə tapşırıq vermişdi ki, bu məsələni ətraflı şəkildə öyrənsinlər. İclasın qərarının ikinci bəndində xarici işlər nazirinə tapşırılırdı ki, Cənubi Qafqaz müsəlmanlarının həqiqi vəziyyətini Avropada doğru və hərtərəfli işıqlandırmaq üçün on milyon manat vəsait ayırmaq haqda parlament qarşısında məruzə ilə çıxış etsin. Qərarın üçüncü bəndində isə xarici işlər nazirliyinə göstəriş verilirdi ki, Ermənistanda yaşayan müsəlmanların vəziyyətini yerlərdə öyrənib, Avropa ictimaiyyətinə çatdırmaq üçün azərbaycanlılardan, ermənilərdən və avropalılardan ibarət birgə komissiya yaratsınlar. 894 Bu barədə Ermənistan Respublikasındakı diplomatik nümayəndə M.Təkinskiyə şifrəli teleqramla iyun ayının 4-də məlumat verilirdi. 895 Ermənistandakı diplomatik nümayəndə M.X.Təkinskiyə iyun ayının 10-da xarici işlər nazirliyi tərəfindən göndərilən şifrəli teleqramda təlimat verilirdi ki, İrəvan quberniyasında və Qars vilayətində məxfi şəkildə, dağıdılan müsəlman kəndlərinin nümayəndələrinin köməyi ilə müsəlmanların əhali itkisi, mülkiyyətinə dəyən ziyan, ad və soyadı, yaşı və yaşayış yeri, cinsi göstərilməklə öldürülən şəxslər, əsir götürülmüş adamlar haqqında statistik məlumatlar toplayıb xarici işlər nazirliyinə göndərsin." 896 Verilmiş təlimata uyğun olaraq, M.Təkinskinin yardımı 893
İbid, p.261. 894
İrəvan quberniyasında müsəlman əhalisinə qarşı törədilən zorakılıq hallarını araşdırmaq üçün beynəlxalq istintaq komissiyası yaradılması haqqında Xarici İşlər Nazirliyinin əmri. 07.06.1919. //ARDA , f.970, s.2, i.157, v.4-5 895
Xarici İşlər Nazirliyinin müavini A.Ziyadxanovun Azərbaycanın Ermənistanda diplomatik nümayəndəsi M.X.Təkinskiyə direktivi. 04.06.1919. //ARDA, f.979, s.l, i.65, v.38 896 Xarici İşlər Nazirliyinin Azərbaycanın Ermənistanda diplomatik nümayəndəsi M.X.Təkinskiyə təcili diplomatik təlimat 04.06.1919. //ARDA , f.970, s.l, i.65, v.49 262
ilə İrəvan müsəlman Milli Şurası təcili şəkildə İrəvan quberniyasında yaşayan azərbaycanlıların dözülməz vəziyyəti haqqında Avropa və Amerikanın böyük dövlətləri üçün məlumat hazırlayıb, Azərbaycan Xarici İşlər Nazirliyinə göndərdi. Xarici işlər nazirliyi isə həmin məlumatı Versalda olan Azərbaycan nümayəndələri vasitəsilə Avropa və Amerika dövlətlərinin Parisdə olan nümayəndələrinə çatdırdılar. Məlumatda qeyd edilirdi ki, mübahisəli əraziləri nəzərə almadan azərbaycanlılar Ermənistan əhalisinin yarısını təşkil edir. Lakin bu əhalinin ən elementar insani hüquqları yoxdur. Orada deyilirdi: "Erməni silahlı quldur dəstələri şəhərlərdə, qəzalarda və kəndlərdə, hətta Ermənistan Respublikasının paytaxtı İrəvan şəhərində ac qurdlar kimi müsəlmanlara hücum edir, hər axşam üç, dörd müsəlman evi dağıdılır və talan edilir, sakinləri öldürürlər". 897 Azərbaycan Xarici İşlər Nazirliyi göstərirdi ki, mövcud olmayan erməni qırğını haqqında bütün Avropa və Amerikanın məlumatı var, lakin onlar bilmirlər ki, İrəvan quberniyasının yalnız cənub hissəsində yüzlərlə müsəlman kəndi dağıdılıb, Azərbaycana qovulmuş 150000 müsəlman qaçqın evsiz və yeməksiz qalmışdır. Bütün bunları ermənilərin törətdiyini Avropa və Amerika bilməlidir. 898
Ermənilər tərəfindən boşaldılmış müsəlman kəndlərinin siyahısı məlumata əlavə edilmişdi. Məlumatın axırında deyilirdi: "Əgər bu vəziyyət davam etsə, Ermənistanda yaşayan müsəlmanların məhvə məhkum olması gün kimi aydındır. Ona görə Ermənistanda yaşayan bütün müsəlmanlar həqiqət, ədalət və insaniyyət naminə Sizə, Böyük dövlətlərə müraciət edib, Ermənistanda yaşayan müsəlmanların vəziyyətini nəzərə almağı, onların hüquqlarının müdafiəsinə qalxmağı və onlara yardım əli uzatmağı xahiş edir." 899 Bu cinayətlər о qədər еуbəcər xarakter almışdır ki, hətta ermənilərin içərisində müəyyən dairələr bu faciəli hadisələrə etiraz etməli olmuşdu. Ermənistan parlamentinin eser fraksiyası Daxili İşlər Nazirliyinə ünvanladığı sorğuda soruşurdu: "Cənab nazirə məlumdur ki, son üç həftə ərzində İrəvan, Eçmiədzin və Sürməli qəzalarının bir sıra tatar (azərbaycanlı - C.H.) kəndləri...qarət və qətllərə məruz qalaraq, tatar (azərbaycanlı - C.H.) əhalisindən "təmizlənir". Yerli hakimiyyət, nəinki buna maneçilik törətmir, əksinə, hətta özü baş verən qarət və talanlarda iştirak edir... Əgər bütün bunlar daxili işlər nazirinə məlumdursa, bu zorakılıq və azğınlığın qarşısını almaq üçün hansı tədbirləri görür". 900
Parisdəki erməni nümayəndələri Qarabağda özlərinin törətdiyi cinayətləri azərbaycanlıların ayağına yazır və bununla müttəfiq ölkələrinin nümayəndələri qarşısında Azərbaycan Respublikasını və onun Versaldakı
897 Avropa və Amerikanın böyük dövlətlərinin nəzər və diqqətinə çatdırılan İrəvan quberniyasının dağıdılmış müsəlman kəndlərinin siyahısı. 1919. //ARDA, f.970, s.1, i.144, v.66 898
Azərbaycan Respublikası Xarici İşlər Nazirliyi yanında xüsusi təşviqat şöbəsinin yaradılması haqqında 04.06.1919. //ARDA, f.970, s.l, i.216, v.l 899 Azərbaycan Respublikası Xarici İşlər Nazirliyi yanında xüsusi təşviqat şöbəsinin yaradılması haqqında 04.06.1919. //ARDA, f.970, s.1, i-144, v.66 900
İnformasya şöbəsinin Azərbaycan Respublikası xarici işlər nazirinə məlumatı. 22.04.1919. //ARDA, f.970, s.1, i.184, v.16-17 263
nümayəndələrini nüfuzdan salmağa çalışırdılar. 901 1919-20-ci illərdə Qafqazda münaqişə zonasında olmuş ingilis jurnalisti Skotland Liddel haqlı olaraq yazırdı: "Ermənistan əbədi olaraq münaqişə axtarır, nə vaxt ki, ona nail oldu, onu öz təbliğatlarında "təzyiq aləti" adlandırır və doğrudan da, bu əməlli-başlı cəza alətinə çevrilir. Ermənistanın bədbəxtçiliyi ondadır ki, daşnaklar orda hakimiyyətdədirlər. Bu terrorist inqilabçı təşkilat çox illərdir ki, məqsədli şəkildə erməniləri müsəlmanlar üzərinə hücuma təhrik edir. Müsəlmanlara əhəmiyyətli dərəcədə ziyan vuraraq, onlar bütün aləmə car çəkib, "əzabkeş ermənilərə" dünyanın rəğbətini qazandırmaq istəyirlər. Daşnaklar üçün ölmüş erməni çox qiymətlidir. Əgər ondan lazım olduğu kimi istifadə etmək mümkün olsa, onda о təbliğat işinə çoxlu fayda gətirə bilər." 902 1919-cu ilin iyun ayında Qarabağda törədilmiş təxribatdan Ermənistan hökuməti Qarabağın general-qubernatoru Xosrov bəy Sultanovu ləkələmək, Parisdəki nümayəndələri isə guya, müttəfiqlər tərəfindən müdafiə edilməyən ermənilərin azərbaycanlılar tərəfindən öldürüldüyünü və qovulduğunu sübut etmək məqsədi ilə təbliğat kampaniyasından geniş istifadə edirdilər. Bu məsələyə qısaca toxunub qeyd etmək lazımdır ki, iyun ayının 4-5-də Qarabağda baş vermiş hadisələr bilavasitə erməni milli şurasının planı əsasında törədilmişdi. Bu şuranın Qarabağda erməni və müsəlman icmaları arasında sabitliyi pozmağa yönəlmiş fəaliyyətini öyrəndikdən sonra ingilis komandanlığı hələ aprel ayında onun üzvlərinin Qarabağın hüdudlarından uzaqlaşdırılmasına vəd vermişdilər. İyun ayının əvvəllərində məlum oldu ki, Erməni Milli Şurası Şuşanın erməni hissəsinə gizli şəkildə silah gətirir. Bu Zəngəzur yaylağına qalxan Azərbaycan əhalisinin qarşısını almaq üçün idi. Belə olduqda Xosrov bəy Sultanov köç gedən yollarda təhlükəsizliyi təmin etmək məqsədilə Azərbaycan ordusunun əsgərlərini təhlükəli yerlərə göndərdi və eyni zamanda erməni Milli Şurasının üzvlərinin həbs edilib Qarabağdan çıxarılması haqqında göstəriş verdi. Buna cavab olaraq silahlanmış ermənilər iyun ayının 4-də Azərbaycan əsgərlərinə atəş açdılar və üç əsgər öldürüldü. Belə hərəkətlərdən sonra o, Şuşada və ətraf kəndlərdə qayda-qanun yaratmaq üçün fəaliyyətə başladı və ilk addım kimi erməni milli şurasının üzvlərinin Azərbaycanın hüdudlarından çıxarılmasına nail oldu. İngilis komandanlığının nümayəndələri Azərbaycan çinovniklərinin müşayiəti ilə erməni milli şurasının üzvlərini Şuşadan çıxardılar. 903
Atışmalar zamanı hər iki tərəfdən ölənlər oldu. İyunun 6-da Şuşada sülh əldə edildi. Baş vermiş hadisə ilə bağlı Şuşa erməniləri X.Sultanova üzrxahlıq məktubu yazaraq bildirirdilər ki, "çox hörmətli Xosrov bəy, icazə verin Sizin şəxsinizdə Şuşa şəhərinin müsəlman camaatından
901
Ermənilərin Qarabağda törətdikləri pozuculuq əməlləri barədə ətraflı məlumat üçün bax: Tofiq Köçərli. Qarabağ: yalan və həqiqət. Bakı, 1998; Yenə onun. Yaddan çıxmaz Qarabağ. Nəqşi-cahan Naxçıvan. Bakı, 1998; Yenə onun. Qarabağ. Bakı, 2002; Yenə onun. Məqalələr. Bakı, 2004 902
Skotland-Liddel. Müsəlmanlarla müharibə. Ermənilər yenidən hücuma keçirlər. 30.01.1920. //ARDA, f.894, s.10, i.81, v.9-10 903 Азербайджан, 1919, 18 июня. 264
dünən törədilmiş hadisə ilə bağlı üzr istəyək. Biz adını erməni qoymuş xuliqanların Sizin əsgərlərə qarşı törətdiyi zorakılıq faktından çox həyəcanlanmışıq və bu, haqlı olaraq Sizin ordunun və zabitlərin həyəcanına səbəb olmuşdur." 904 İyun hadisəsini yerli ermənilər belə qiymətləndirdiyi halda, Ermənistan hökuməti, Versaldakı erməni nümayəndələri tamamilə ayrı fikirdə idilər. Ermənistan hökuməti, bununla bağlı Аzərbaycan hökumətinə göndərdiyi notada X.Sultanovun və Azərbaycan ordusunun Qarabağdan çıxarılmasını tələb edirdi. Lakin bu tələb Аzərbaycan Xarici İşlər Nazirliyinin Ermənistandakı diplomatik nümayəndəsi M.Təkinski vasitəsi ilə İrəvan hökumətinə verdiyi cavabda rədd edilirdi. İyun ayının 18-də göndərilmiş teleqramda göstərilirdi: "Ermənistan hökumətinə xəbər verin ki, Azərbaycan hökumətinin 15 yanvar 1919-cu il qərarı ilə Sultanov Azərbaycanın ayrılmaz hissəsi olan Şuşa, Zəngəzur, Cavanşir və Cəbrayıl qəzalarına Azərbaycan Respublikası tərəfindən general-qubernator təyin edilmişdir. Müttəfiq komandanlığı aprel ayının 3-də rəsmi şəkildə bu adamı tanımışlar. Bu səbəbə görə Ermənistan hökumətinin Sultanovun fəaliyyəti, yaxud Qarabağda Аzərbaycan ordusunun olması barədə bütün etirazları Azərbaycan Respublikasının daxili işlərinə qarışmaq cəhdi olduğu üçün müzakirə obyekti ola bilməz. Şuşa rayonunda qarmaqarışıqlığa gəldikdə isə, general-qubernator tərəfindən qəbul edilən ciddi qərarlar nəticəsində qayda bərpa edilir və həyat normal məcraya daxil olur. 905
Şuşada törədilmiş hadisə ilə bağlı Ermənistan hökumətinin X.Sultanova qarşı qaldırdığı təbliğat kampaniyasının əsassız olduğunu sübut etmək üçün, onun fəaliyyətini yoxlayan Parlament komissiyası yaradıldı və məlum oldu ki, X.Sultanov baş vermiş hadisədə günahkar deyildir, ermənilər onu ingilis komandanlığının gözündən salmaq üçün bu təxribatı törətmişlər. 906 Azərbaycan hökuməti bu fikirdə idi ki, ümumiyyətlə, erməni-azərbaycanlı münaqişəsini təhqiq etmək üçün beynəlxalq istintaq komissiyası təsis edilməlidir. Bu məsələ Parisdə olan Azərbaycan nümayəndələri tərəfindən də qaldırılmışdı. Həmin məqsədlə Azərbaycan hökuməti Ermənistan hökumətinə müraciət etdi. Əvvəllər, beynəlxalq istintaq komissiyasının yaradılmasına ermənilər razılıq versələr də, sonralar müxtəlif bəhanələrlə bu işi pozdular. 907 Lakin 1919-cu ilin yayında Аzərbaycan hökumətinin qəti mövqeyi və məqsədyönlü siyasəti nəticəsində respublikanın Qarabağda suveren hüquqları bərpа edildi. Parisdə olan nümayəndələrə göndərilən məlumatda qeyd edilirdi: "Qarabağ məsələsi adlandırılan məsələ qəti şəkildə həll edildi...7-ci erməni qurultayında Qarabağ ermənilərinin nümayəndələri Аzərbaycan
904
Şuşa hadisələrinə dair. 17.06.1919. //ARDA, f.970, s.l, i.65, v.71 905
Xarici İşlər Nazirliyinin Azərbaycanın Ermənistanda diplomatik nümayəndəsi M.X.Təkinskiyə təcili diplomatik təlimat. 18.06.1919. //ARDA, f.970, s.l, i.65, v.76 906 Azərbaycan Rcspublikası Nazirlər Şurasının sədrinin Ə.M.Topçubaşova teleqramı. Avqust, 1919.//ARDA, f.2905, s.l, i.13, v.57 907
1918-20-ci illər Azərbaycan - Ermənistan münasibətləri və bu respublikalar arasında olan ziddiyyətlər haqqında ətraflı məlumat üçün bax: İ.Musayev. Azərbaycanın Naxçıvan və Zəngəzur bölgələrində siyasi vəziyyət və xarici dövlətlərin siyasəti (1917-1921-ci illər) Bakı, 1996
265
hökumətinin hakimiyyətini tanımaq barədə general-qubernator Xosrov bəy Sultanovla saziş bağladılar." 908
Ümumiyyətlə, Qarabağın dağlıq hissəsində, Zəngəzurda və ermənilərin planlarına daxil olan digər yerlərdə Azərbaycan Respublikasının suveren hüquqlarının bərра edilməsində Qarabağ general- qubernatoru Xosrov bəy Sultanovun böyük xidmətləri olmuşdu. Məhz, təsadüfi deyildi ki, ermənilər onun əleyhinə təkcə Cənubi Qafqazda deyil, Avropa və Amerikada güclü təbliğat aparırdılar. Elə bu vaxt Muğanda və Lənkəranda milli hökumətə qarşı təşkil edilmiş molokan qiyamı da ləğv edildi. Hər iki hadisə barədə Аzərbaycan xarici işlər naziri Parisə, Ə.M.Topçubaşova teleqram göndərdi. Konfransın sədrinə Əli Mərdan bəyin təqdim etdiyi məlumatda göstərilirdi ki, "Lənkəran şəhəri və Lənkəran qəzası bolşeviklərdən təmizlənib, qeyd edilən ərazidə Azərbaycan hökumətinin hakimiyyəti bərpа edilmişdir və Qarabağın erməni əhalisinin nümayəndələri bu əhalinin Azərbaycan hökumətinə tabe olması haqqında qətnamə qəbul etmişlər." 909
Cənubi Qafqaza aid məsələlərdə Versaldakı erməni nümayəndələrinin təkəbbürlü mövqe tutmasına baxmayaraq, Azərbaycan və
Gürcüstan nümayəndələri onlarla münasibətləri kəsmək yolu ilə deyil, birlikdə hərəkət etmək, birgə müdafiə olunmaq yolunu münasib bilirdilər. Əslində hər üç Qafqaz respublikasının müstəqilliyinin tanınması, onların gələcək müstəqil dövlət kimi yaşaması, bütövlükdə bu respublikaların əməkdaşlığından asılı idi. Lakin erməniləri Qafqaz əməkdaşlığına cəlb etmək olduqca çətin idi. Hələ iyun ayında Dağlılar Respublikasının süqutundan sonra Azərbaycan nümayəndələri belə bir təşəbbüs qaldırdı ki, Qafqaza xüsusi komissiya göndərilməsi üçün konfransa ərizə ilə müraciət edilsin. Bu məsələləri müzakirə etmək üçün Hacınski və Mehdiyev (Azərbaycan), Avalov və Qvarçaladze (Gürcüstan), Bammatov və Xazarakovdan (Dağlı Respublikası) ibarət müştərək komissiya yaradıldı. Müzakirəyə ermənilər də dəvət edilmişdilər, lakin onlar bu komissiyada iştirak etməkdən qəti surətdə imtina etdilər. İyul ayının axırlarında Ə.M.Topçubaşov gürcü, erməni və dağlı nümayəndə heyətlərinin başçılarına məktub göndərərək, Versal Sülh konfransının tərkibində Qafqaz işləri üzrə xüsusi komissiyanın yaradılması üçün konfransa müraciət etməyin vaxtı çatdığını bildirdi. Çünki konfrans Pribaltika ilə bağlı belə bir komissiyanı artıq yaratmışdı. Ona görə də, Topçubaşov bu məsələni müzakirə etmək üçün nümayəndə heyətlərinin başçılarını avqust ayının 4-də öz yanına dəvət etdi. Ermənistan Respublikası nümayəndə heyətinin başçısı A.Aqaronyandan başqa bütün sədrlər müzakirəyə gəldilər, о isə öz yerinə doktor Ohancanovu
908
Аzərbaycan Respublikası Nazirlər Şurası sədrinin Paris Sülh konfransındakı nümayəndə heyətinin başçısı Ə.M.Topçubaşova teleqramı. Avqust, 1919.//ARDA. f.2905, s.l, i.20, v.3 909 Paris Sülh konfransında Azərbaycan nümayəndə heyətinin başçısı Ə.M.Topçubaşovun Sülh konfransının sədrinə məktubu. 09.09.1919. //ARDA, f.920, s.l, i.142, v.77 266
göndərmişdi. 910 Ohancanov müşavirəyə əslində müşahidəçi kimi gəlmişdi, çünki о müzakirə edilən məsələyə öz nümayəndə heyətinin fikrini bildirmək vəkaləti almamışdı. Müşavirə nəticəsində həm gürcülər, həm də dağlılar Topçubaşovun təklifinə tərəfdar çıxdılar, belə olduqda ermənilərə öz fikirlərini bildirmək üçün vaxt verildi. Avqustun 13-də Çxeidze, Topçubaşov və Çermoyev bu məsələyə ermənilərin münasibətini aydınlaşdırmaq üçün onların nümayəndələri olan Aqaronyan, Papacanov, Kaçaznuni ilə birlikdə müşavirə keçirdilər. Müşavirədə Qafqaz işləri üzrə xüsusi komissiya yaradılması barədə konfransa birgə müraciət etmək üçün erməni nümayəndələri öz mənafelərinə uyğun olan üç məsələnin aydınlaşdırılmasının zəruriliyini bildirdilər: "1.Birləşmiş Ermənistana - yəni, Qafqaz və Türkiyə Ermənistanına sizin (Azərbaycan, Gürcüstan və Dağlılar Respublikasının nümayəndələrinin - C.H.) münasibətiniz necədir; 2. Siz etiraf edirsinizmi ki, bütün sərhəd və ərazi xarakterli məsələlər qəti surətdə, yalnız, burada Parisdə, Sülh konfransında həll edilməlidir; 3.İngilis qoşunlarının Qafqazdan çıxarılmaması barədə konfransa təcili müraciət etməyi vacib sayırsınızmı?" 911
Danışıqlar zamanı Kaçaznuni elan etdi ki, "bunlar bizim üçün çox vacib məsələlərdir və nə qədər ki, sizinlə razılığa gəlməmişik, komissiya barədə konfransa birgə müraciət qərarını qəbul etmək bizim üçün çox çətindir. Bir də dəqiq müəyyənləşdirmək lazımdır ki, bu komissiya nə iş görəcək, yəni, hansı məsələləri müzakirə edəcək. Əgər biz bu məsələlər barəsində razılığa gəlməsək, nəinki, sizinlə konfransa birgə müraciət imzalaya bilmərik, əksinə, çalışacağıq ki, belə komissiya yaranmasın." Erməni nümayəndə heyətinin digər üzvü Papacanov "Böyük Ermənistan" xülyasına uyaraq deyirdi: "Biz tək deyilik, bütün varlığımızla türkiyəli həmvətənlərimizlə bağlıyıq. Bizim üçün bilmək vacibdir ki, siz bizim birləşməyimizə necə baxırsınız? Biz müstəqil Azərbaycanın və müstəqil Gürcüstanın mövcud olduğunu etiraf edirik. Siz necə, etiraf edirsinizmi ki, vahid Ermənistan var: bizim üçün və türkiyəli həmvətənlərimiz üçün mənəvi cəhətdən bu çox vacibdir." 912
Azərbaycan nümayəndə heyətinin üzvü M.Mehdiyev ermənilərin iddiaları ilə bağlı yazırdı: "Ermənistan rəhbərliyi... erməni məsələsini Qafqazdan kənarda, qüdrətli və qalib ölkələrin köməyilə həll edəcəyinə ümid bəsləyirdi,... arzu edirdi ki, Ermənistan ərazisini Gürcüstan və Azərbaycanın ərazisi hesabına xeyli genişləndirsin. Ermənistan ərazisini bir dənizdən о biri dənizə qədər genişləndirmək xəyalına düşən erməni siyasi xadimləri öz vətəninin taleyini Qafqaz respublikalarının taleyi ilə heç cür bağlamaq istəmirdilər... Sadəcə olaraq, erməni millətçiləri və dövlət başçıları mövcud Ermənistan ərazisini it ilində onlara
910
А.М.Топчибашев. Письма из Парижа, с.66. 911
Paris Sülh konfransındakı Azərbaycan və Gürcüstan nümayəndələrinin birgə iclasının protokolu. 14.08.1919. //ARDA, f.970, s.1, i.142, v.221 912 А.М.Топчибашев. Письма из Парижа, с.66 267
məxsus olmuş tarixi ərazi səviyyəsinə çatdırmaq kimi gülünc və xam bir xəyala düşdülər." 913
Ermənilər tərəfindən irəli sürülmüş sualların yalnız üçüncüsü, yəni ingilis qoşunlarının Qafqazda qalması ilə Çxeidze və Topçubaşov razı olduqlarını bildirdilər, qalan məsələlərlə bağlı nümayəndə heyətlərinin üzvləri ilə məsləhətləşmələr keçiriləcəyi qeyd edildi. Ermənilərin qaldırdığı məsələləri ətraflı müzakirə etmək üçün avqust ayının 14-də Ə.M.Topçubaşovun sədrliyi ilə Azərbaycan və Gürcüstan nümayəndələrinin birgə iclası keçirildi. İclasda Azərbaycan nümayəndə heyətinin bütün üzvləri, gürcülərdən isə Çxeidze, Qobeçia, Avalov və Qvarçeladze iştirak edirdilər. Ə.M.Topçubaşov ermənilərin təkliflərini müzakirəyə verdikdən sonra birinci olaraq, Çxeidze və Qvarçeladze çıxış etdilər. Onlar qeyd etdilər ki, Ermənistanın nümayəndələri Qafqaz komissiyası məsələsində əməkdaşlıq etməkdən öz məqsədləri üçün istifadə etmək istəyirlər. Onlar Birləşmiş Ermənistan ideyasını uzun və geniş təbliğat vasitəsi ilə Avropa ictimaiyyətinin beyninə yeridə biliblər. Qvarçeladze deyirdi: "Əlbəttə, biz gürcü nümayəndəliyi, bir demokrat kimi heç vaxt razı ola bilmərik ki, ermənilərin tamamilə azlıqda olduğu altı vilayətdə onlar çoxluqda olan digər xalqın üzərində ağalıq etsinlər, bu baxımdan Türkiyə Ermənistanı ilə süni şəkildə birləşdirilmiş Ermənistanın müstəqilliyinin tanınması qeyri-mümkündür." 914 Qvarçeladze təklif edirdi ki, biz о Ermənistan Respublikasının müstəqilliyini tanımalıyıq ki, orada "millətlərin öz müqəddəratını təyin etməsi demokratik prinsiplərlə, qonşuların mənafeyi ilə ziddiyyət təşkil etmir. İclasda çıxış edənlər göstərirdilər ki, "Türkiyə Ermənistanı" məsələsi beynəlxalq məsələdir və Sülh konfransı bilavasitə özü bu məsələni həll etməlidir. Çıxış edənlərin fikrincə, Qafqaz respublikalarının Sülh konfransının səlahiyyətinə daxil olan məsələyə müdaxilə etməsi zərərli nəticələr verə bilərdi. Hətta Çxeidze qeyd edirdi ki, "Birləşmiş Ermənistana" görə biz kiminləsə münasibətlərimizi qurban verə bilmərik, onda ki, qalıb Türkiyə ilə ola. О ki qaldı, ermənilərin təklif etdiyi digər məsələlərə, biz də öz əks təkliflərimizi qoymalıyıq, "məsələn, Denikinə münasibət məsələsini." Müzakirələrdə çıxış edən C.Hacıbəyov təklif etdi ki, bütün nöqteyi-nəzərlərdən, istər ədalət baxımından və istərsə də azad şəkildə təyini müqəddərat baxımından "Birləşmiş Ermənistanı" tanımaq haqqında ermənilərin təklifi rədd edilməlidir. Gürcü nümayəndəsi Z.Avalov da bu təklifə tərəfdar çıxaraq deyirdi ki, biz öz məsələmizi "Türkiyə Ermənistanı" məsələsi ilə qarışdırmamalıyıq, əks təqdirdə "bizim məsələmizi həll etməli olan komissiya, Türkiyə Ermənistanı məsələsi ilə məşğul olacaqdır. Ola bilsin bir tərəfdən bizim təsirimiz bu məsələnin həllinə səbəb olacaq, digər tərəfdən bizim məsələmiz rus məsələsindən ayrılıb, Ön Asiya məsələsi ilə bir sıraya daxil ediləcəkdir." M.Məhərrəmovun fikrincə, "indi Birləşmiş Ermənistan haqqında
913 Mir-Yacoub. Le probleme du Caucase, p.132 914 Paris Sülh konfransındakı Azərbaycan və Gürcüstan nümayəndələrinin birgə iclasının protokolu. 14.08.1919. //ARDA, f.970, s.1, i.142, v.219
268
danışmaq hər halda tez idi. O, qeyd edirdi ki, Türkiyə Ermənistanı məsələsi varsa və əgər nə vaxtsa bu məsələ həll edilərsə onda, Qafqaz Ermənistanı özünün indiki qərarına baxa bilər." 915
nümayəndələrindən heç biri "Birləşmiş Ermənistan" adlı mücərrəd dövlətin müstəqilliyinin tanınmasına tərəfdar olmadı. Onlar yalnız Qafqazda mövcud olan status-kvonun qorunub saxlanmasının mümkünlüyünü qeyd etdilər və bunun ermənilərə də aid olduğunu bildirdilər. Ərazi məsələləri ilə bağlı mübahisələrin Paris Sülh konfransı tərəfindən həll edilməsi ilə bağlı eımənilərin ikinci təklifi də iclasda ciddi müzakirəyə səbəb oldu. Bu məsələdə Azərbaycan nümayəndə heyətinin üzvü M.Məhərrəmovun təklifi iclasın qərarı üçün əsas götürüldü. M.Məhərrəmov öz çıxışında göstərirdi ki, ərazi mübahisələrinin Parisdə Sülh Konfransı tərəfindən həll edilməsi bizim üçün sərfəli deyildir, konfrans iştirakçıları arasında ermənilərin təsiri güclüdür. Bu məsələ ilə bağlı o, Azərbaycanla Gürcüstan arasında imzalanmış 16 iyun müqaviləsinin bir maddəsini əsas kimi götürməyi təklif edirdi. Həmin maddədə göstərilirdi ki, tərəflər öz aralarındakı ərazi mübahisələrini özləri həll edirlər, yalnız mübahisə yaranacağı təqdirdə bunu arbitraj vasitəsi ilə edə bilərlər. Ermənilərin irəli sürdüyü üçüncü təklifə - ingilislərin Qafqazda qalmasına həm gürcülər, həm də azərbaycanlılar tərəfdar idilər. Hətta iclasda qeyd edildi ki, ingilislərin Qafqazdan çıxmaması Azərbaycan və Gürcüstan üçün daha vacibdir, nəinki Ermənistan üçün. 916 Lakin bununla belə qeyd edilməlidir ki, erməni nümayəndələri ingilislərin Qafqazda qalmasında çox maraqlı idilər. Çünki ingilislər Qafqazdan çıxacağı təqdirdə onlar törətdiyi əməllərin müqabilində qonşularından ehtiyat edirdilər, bir çox cəhətlərinə və bəzən narazılıq etmələrinə baxmayaraq, Qafqazda olan Böyük Britaniya qoşunlarına müstəqil Ermənistan dövlətinin təhlükəsizliyinin təminatçısı kimi baxılırdı. Yaradılması nəzərdə tutulan Qafqaz komissiyasının erməniləri maraqlandıran statusuna gəldikdə isə Ə.M.Topçubaşov qeyd etdi ki, əvvəlcə birlikdə komissiya yaratmaq barədə Sülh konfransına müraciət etmək lazımdır, sonra onun statusunu və səlahiyyətini müəyyənləşdirmək olar. Ermənilərin irəli sürdüyü tələblər müzakirə edildiyi günün səhərisi, avqust ayının 15-də Azərbaycan nümayəndəliyinin binasında, Ə.M.Topçubaşovun sədrliyi ilə Azərbaycan, Gürcüstan, Ermənistan və Dağlılar Respublikası nümayəndəliyinin qeyd edilən məsələlərlə əlaqədar birgə iclası keçirildi. Həmin iclası Ə.M.Topçubaşov belə xatırlayır: "Mən iclası açaraq, iştirakçıları salamladım və bütün nümayəndəliklərin birinci ümumi iclasda iştirakından məmnun qaldığımı bildirdim. Sonra iclasın proqramı barədə məlumat verdim və əvvəlcədən ayrı-ayrı nümayəndəliklərdə müzakirə olunmuş, yuxarıda qeyd edilmiş üç məsələni elan
915 Yenə orada.v.219-221. 916 Yenə orada,v.220
269
etdim. Mənim və cənab Çxeidzenin təəccübünə səbəb olaraq (çünki ermənilər bu məsələləri bizim yanımızda qaldırmışdılar) cənab Aqaronyan, sonra isə Papacanov (Kaçaznuni gəlməmişdi, onu Ohancanyan əvəz edirdi) bildirdilər ki, bu məsələləri onlar müzakirə təriqi ilə irəli sürməyiblər, bizimlə söhbətin (13 avqust) nəticəsi kimi qaldırıblar və yaxşı olardı ki, təcili məsələ kimi müttəfiq qoşunların Qafqazda qalması barədə Konfransa müraciət məsələsi müzakirə edilsin. Qəribə vəziyyət yarandı, lakin münasibətləri korlamamaq üçün ermənilərin təklifi ilə razılaşdıq və bu da dağlıların nümayəndələrindən başqa, hamı tərəfindən qəbul olundu. Qərara alındı ki, digər məsələlərlə bağlı daha bir iclas çağırılsın, qoşunlar barədə xahiş üçün tələsilsin. Bu barədə ermənilər özləri xahiş edirdilər. Təəssüf ki, müraciətin redaktə olunub hazırlanması çox vaxt apardı. 917 Müraciəti redaktə edib, razılığa gəlmək üçün avqust ayının 28-ə qədər nümayəndə heyətlərinin sədrləri üç dəfə toplandılar. Bundan əlavə avqust ayının 23-də toplanmış Azərbaycan - Gürcüstan nümayəndələrinin birgə iclasında da müraciətin mətni müzakirə edildi. Azərbaycan və Gürcüstan nümayəndələri müttəfiq qoşunlarının Qafqazda qalmasını xarici təhlükə ilə əlaqələndirir, xüsusən, Denikin təhlükəsini nəzərdə tutur, ermənilər isə bura daxili təhlükəni, yəni azərbaycanlılar və gürcülər tərəfindən Ermənistana ola biləcək təhlükəni Sülh konfransının rəhbərlərinin nəzərinə çarpdırmaq istəyirdilər. Nəhayət, gürcü nümayəndəsi Z.Avalov yeni bir layihə hazırlayıb, avqust ayının 23- də keçirilən iclasın müzakirəsinə verdi ki, orada da nə xarici, nə də daxili təhlükəyə toxunulmur, sadəcə olaraq, Paris Sülh konfransının Qafqazın siyasi taleyini həll edəcəyinə qədər müttəfiq ordularının orada qalmasının zəruriliyi göstərilirdi. 918
Müttəfiq ölkələrin Аli Şurasının sədri Jorj Klemansonun adına hazırlanmış Müraciət cüzi dəyişikliklərlə üç nümayəndəliyin sədrlərinin imzası ilə avqust ayının 28-də Sülh konfransına təqdim edildi. Orada göstərilirdi: "Biz aşağıda imza edən Ermənistan, Azərbaycan və Gürcüstan nümayəndəliyinin sədrləri Sülh konfransına məlumat verməyi özümüzə şərəf bilirik ki, Qafqazdan müttəfiq qoşunlarının çıxarılması arzuolunmaz nəticələr verə bilər. Buna görə də, aşağıda imza edənlər sülh konfransından xahiş edirlər ki, yuxarıda adları çəkilən respublikaların müstəqilliyi tanınana qədər qoşunların çıxarılması dayandırılsın". 919
Bu müraciətdən sonra Parisdə olan Qafqaz nümayəndələri tərəfindən müəyyən əməli addımlar da atıldı. Məlum olduğu kimi, bu dövrdə, əsasən, sosialist və sosial demokrat partiyaları xarici qoşunların keçmiş Rusiya ərazisindən çıxarılmasını tələb edirdilər. Ona görə, bütün Avropada məşhur olan gürcü menşeviklərinin
917 A.М.Топчибашeв. Письма из Парижа, с.67 918 Paris Sülh konfransındakı Azərbaycan və Gürcüstan nümayəndələrinin birgə iclasının protokolu. 14.08.1919. //ARDA, f.970, s.l, i.142, v.227 919
Azərbaycan Respublikasının Paris
Sülh konfransındakı nümayəndəliyinin başçısı
Ə.M.Topçubaşovun Müttəfiq və Birlik dövlətlərinin Ali Şurasının sədri Jorj Klemansoya məktubu. 28.08.1919. //ARDA, f.970, s.l. i.142. v.45 270
liderləri Çxeidze və Sereteli ingilis leyboristlərindən xahiş etdilər ki, Britaniya qoşunlarının Qafqazdan çıxmasını tələb etməsinlər. 920
Parisdə olan Azərbaycan nümayəndələrinin 1919-cu ilin yazında və yayında gürcü və dağlı nümayəndələri ilə səmərəli əməkdaşlığı müxtəlif beynəlxalq məsələlərə münasibətdə Qafqaz həmrəyliyinin yaranmasında mühüm rol oynadı. Denikin təhlükəsinə qarşı bu respublikaların müqavimətini gücləndirdi. Müttəfiqlərin Kolçak hökumətini tanımaq haqqında bəyanatı keçmiş Rusiya imperiyasında yaranmış yeni dövlətlərin həmrəyliyini gücləndirdi. Azərbaycan nümayəndələri Versalda "vahid və bölünməz Rusiya" təhlükəsinə qarşı gərgin mübarizə aparmalı oldular. Müttəfiq dövlətlərin etinasızlığına baxmayaraq, Azərbaycan nümayəndələri istiqlaliyyətin tanınması uğrunda mübarizədən bir addım belə geri çəkilmədilər, respublikanın mənafeyi, xüsusilə, onun ərazi bütövlüyünün qorunub saxlanılması ilə bağlı dəfələrlə Sülh konfransına, Versal Ali Şurasına və Antanta ölkələrinin dövlət başçılarına öz haqları və hüquqları ilə bağlı tələbnamələr verdilər. 1919-cu ilin sentyabrından Parisdə nəşr olunmağa başlayan "Azərbaycan informasiya bülleteni"nin səhifələrində mütəmadi olaraq, Ermənistan silahlı dəstələrinin İrəvanda, Naxçıvanda, Zəngəzurda və Qarabağda törətdiyi deportasiya və qətllər barəsində məlumatlar, habelə Denikin təhlükəsi haqqında rəsmi sənədlər dərc etməyə başlandı. 921 Azərbaycan nümayəndə heyəti Qərb ölkələrinin dövlət və hökumət başçıları tərəfindən müdafiə edilən və bilavasitə Azərbaycan Respublikasının ərazi bütövlüyünə qarşı yönələn "Böyük Ermənistan" iddialarını bütün vasitələrlə dəf etməyə nail oldu.
Yüklə 4,98 Mb. Dostları ilə paylaş:
|