Azərbaycan respublġkasi təHSĠl nazġRLĠYĠ «AZƏrbaycan hava yollari» qsc mġLLĠ avġASĠya akademġyasi

I FƏSĠL. DOZĠMETRĠYANIN ƏSASLARI 
 
1.1. GiriĢ 
Dozimetriya atom enerjisinin tətbiqi və insanın radiasiya 
təhlükəsizliyinin 
təminatı 
problemlərini 
əks 
etdirir. 
Dozimetriyanın əsas vəzifəsi müxtəlif mühitlərdə, xüsusən 
canlı orqanizimlərdə şüalanma dozasını təyin etməkdən
ibarətdir. “Doza” yunan sözü olub “dosis” sözündən 
götürülmüşdür. “Doza” nəyinsə “müəyyən miqdarı” deməkdir.
İonlaşdırıcı şüaların dozimetriyası tətbiqi nüvə fizikasının 
sərbəst bölməsi olub ionlaşdırıcı şüaların xassələrini, şüalanmış 
sahələrin fiziki kəmiyyətlərini, bu şüaların maddə ilə qarşılıqlı 
təsirini, parametrlərin təyin olunma prinsiplərini və metodlarını 
öyrənir.
İonlaşdırıcı şüa dedikdə, mühitlə qarşılıqlı təsirdə olub 
müxtəlif işarəli elektrik yükləri əmələ gətirən şüalar nəzərdə 
tutulur. İonlaşdırıcı şüalar neytral olub yüksüz hissəciklər 
selidir. Bu hissəciklər mühitlə qarşılıqlı təsir zamanı yüklənmiş 
hissəciklər, hissəciklər isə öz növbəsində ionlaşma yaradırlar. 
Son dövrlərdə “radiasiya” və ya “nüvə terrorizmi”
terroristlər üçün adi şantaj alətinə çevrilmişdir. Terrorizmin bu 
növü məqsədyönlü və düşünülmüş şəkildə insanların 
sağlamlığına ionlaşdırıcı şüalanma mənbəyindən partlayıcı 
qurğu (çirkli bomba), yaxud müxtəlif gücə malik nüvə atıcı 
qurğusu (təmiz bomba) vasitəsilə radioaktiv maddənin 
səpilməsini nəzərdə tutur.
Hərbi konfliktlər, dövlətlərarası və dövlətdaxili iqtisadi- 
siyasi mübarizə, qohumluq və ailə münaqişələri, şəxsi 
məsələlər və s. bu kimi məsələlər radiasiya terrorizminə səbəb 
ola bilər. Aerovağzallar, çay və dəniz limanları, dəmiryolları, 
avto-vağzallar, metro, stadion, bank, bina və s. əhəmiyyət kəsb 
edən obyektlər radiasiya terrorizminin qurbanı ola bilər. 

---

4 
Bir sıra ölkələrin kütləvi qırğın silahlarından imtina 
etməsi radioaktiv mənbələrin ələ keşirilməsi üçün real şərait 
yaratmışdır.
Terroristlər öz məqsədlərinə çatmaq üçün radiasiya mənbəyi 
kimi əsasən Cs-137, Co-60, Am-241, Ra-226, İr-192 
izotoplarından istifadə edə bilərlər. Bu vasitələr qaz, maye və 
ya bərk haldadırlar. Radiasiyanın təsiri ilə həyata keçirilən 
terror aktı qısa zaman müddətində, qəfildən, gizli, həmçinin 
gözlənilməz yerdə baş verə bilər. Oğurlanmış, itirilmiş və ya 
qaçaqmalçılıq yolu ilə əldə olunmuş radioaktiv material və 
mənbələr terroristlər tərəfindən silah kimi istifadə oluna bilər.
Mənbələr 
radioizotopların 
şüalandırdığı 
tibbi 
radioterapiya və sənaye qurğularından, sterilizator və 
detoskoplardan, rentgen və radioqraf qurğularından götürülə 
bilər. Tibbi və elmi-tədqiqat institutlarında, xəstəxanalarda, 
hərbi hissələrin anbarlarında da radioaktiv mənbələrin olduğu 
məlumdur. 
Radioaktiv maddələrdən istifadə etməklə baş verən 
aktların az olmasına baxmayaraq, onun heç vaxt baş 
verməyicini demək olmaz. Radiasiya mənbələrinin qərəzli 
istifadəsi ilə bağlı bir sıra faktlara nəzər salaq. 
İlk dəfə olaraq çeçen terroristi Ş. Basayev nüvə aktından 
istifadə etməklə rus xalqına təsir edəcəklərini, atom elektrik 
stan-siyalarında və digər nüvə yanacağı obyektlərində bu üsulla
diversiya terror aktları törədəcəkləri ilə hədələmişdir. Bu 
hədənin ciddi olduğunu inandırmaq üçün o, Moskvanın 
İzmaylov parkın-da radioaktiv maddə - Cs-137 konteynerinin 
və partlayıcı qur-ğunun yerləşdirildiyi yeri xəbər vermişdir. 
1996-cı ilin martında bu konteyner müsadirə olunmuşdur.
1998-ci ildə Çeçenistanda polis tərəfindən içərisində 
radio-aktiv maddə olan konteynerə birləşdirilmiş bomba 
tapılmışdır. 
2002-ci ildə Çində xəstəxana işçisi öz iş yoldaşının 
otağında İr-192 maddəsi gizlətdiyinə görə ittiham olunmuşdur.

---

5 
Pul kağızlarının radioaktiv çirklənməsi də böyük 
həyəcan yaradır. Məsələn, Moskva sənaye bankının
filiallarından birində 50000-lik pul vahidinin özündən 31000 
mkR/saat, Rus Slavyan bankında həmin banknotdan olan və 
özündən 650000 mkR /saat şüa buraxan pul aşkar edilmişdir. 
Elektrostal şəhərində aşkar olunan şübhəli banknotların 
şüalanma dozası 2,6 R/saat olmuşdur. Brest şəhərində dollar