AZƏrbaycan respublġkasi təHSĠl nazġRLĠYĠ sumqayit döVLƏt unġversġtetġ amea-nın NƏSĠMĠ adina dġLÇĠLĠK Ġnstġtutu

КОНВЕРГЕНЦИЯ ГЛАСНЫХ СТАРОУЗБЕКСКОГО ЯЗЫКА 
Умаров Э.А. 
Институт языка и литературы имени Алишера Навои АН РУЗ 
 
Конвергенция  –  слияние  двух  фонем  в  одну.  В  лингвистическом  труде  «Муҳокамат  ул-
луғатайн»  («Тяжба  двух  языков»)  Алишер  Навои  дает  ценные  сведения  о  конвергенции  гласных 
староузбекского языка. По сведениям поэта, в староузбекском языке существовало пять пар гласных 
а,  и,  у,  э,  ў,  различающихся  по  долготе–краткости:  а:~  а,  и:  ~  и,  у:  ~  у,  э:  ~  э,  ў:  ~ў.  В  процессе 
развития  узбекского  языка  эти  пары  подверглись  конвергенции,  т.е.  слились  в  одну  фонему.  Ниже 
будет рассмотрена каждая пара гласных в отдельности. 
1. Гласные а: ~ а. 
В указанном труде Алишер Навои пишет о существовании двух широких а, различающийся по 
долготе–краткости:  «Существуют  соотношение  и согласованности  между  конечными  «алиф»  (    )  и 
«ха» (    ), и какое-либо слово можно рифмовать со словом, имеющим на конце «алиф». Так, слово   
«а:ра:» («середина») можно рифмовать а как 
 – сара: («жилище») и 
 – дара: («приходи»), но эти 
слова рифмуются также и со словом  
   «сара»  («отборный») и  
   «дара» («долина») [1,  c. 118]. 
Эти сведения поэта показывают, что слово с «алиф» (   ), передающим долгий а:, можно рифмовать с 

Müasir dilçiliyin aktual problemləri.  24-25 noyabr 2016–cı il 
 
206 
 
 
«ха»  (    ),  т.е.  кратким  а.  Иными  словами,  XV  в.  алиф,  передающий  долгий  а:,  потерял 
фонематичность, поэтому эту букву можно рифмовать со словами «ха» (   ), т.е. кратким а. Позже эти 
две гласные слились в одну фонему, произошла так называемая конвергенция. Поэтому в словарях к 
произведениям Алишера Навои эти гласные пишутся с одной гласной а. 
2. Гласные и: ~ и. 
Алишер Навои в «Муҳокамат ул-луғатайн» в двух местах дает сведения о гласных  и. Первый 
раз он пишет о двух негубных и, различающихся по долготе–краткости. Поэт пишет: «Таковы «йа:й» 
(    ) или касра (- ),  
 - а:ғи:р («тяжелый») рифмуют с 
 ба:ғи:р («печень») и со словами 
 – 
са:дир («исходящий») и 
 – қа:дир («могучий»), а также со словами 
 – та:хи:р («задержка») и 
 – тағйи:р («изменение»). В персидском языке такой возможности нет» [1, с. 118]. Следовательно, 
к  XV  в.  долгий  и:  также  потерял  фонематичность.  Поэтому  поэт  пишет,  что  слова  с  данными 
гласными можно рифмовать со словами с кратким и. Позже в истории развития узбекского языка эта 
пара  гласных  слилась  в  одну  и,  т.е.  произошла  конвергенция.  Слова  с  этими  гласными,  некогда 
различавшимися по долготе–краткости, сейчас в произведениях Алишера Навои пишутся с одним и. 
Второй раз он при анализе слово  
  даѐт сведения о трех гласных: э, и, и: . Поэт пишет: «
  -
бэз  это  то,  сарты  называют  словом  ғудуд  -―железо‖;     
  -биз  по-  персидски  «мо»,  по-  арабский 
«наҳну» - (мы); и наконец,   
     би:з  означает предмет, который сарты называют дарафш (шило; 
бурав)» [1, с. 118].  Как видно из примеров в двух цитатах даются ценные сведения о трех гласных: 
долгий  и:  (фонема),  долгий  и:  потерявший  фонематичность,  краткий  и.  Долгий  и:  в  развитии 
узбекского языка перешел в дифтонг ий. Он сохранился в составе следующих слов: қийин ―трудно‖, 
бийик  ―великий‖,  кийик  ―олень‖,  кийиз  ―кошма‖,  кийим  ―одежда‖.  Долгий  и:  реальное  явление  в 
староузбекском языке. Составители словарей к произведениям Алишера Навои эту фонему отмечают 
особенно. Так, Тали Имани Гератский в ―Бадаи ал-луғат‖ («Редкости слов») при раскрытии значении 
слово      пишет, что если в данном слове гласный и произнести била ишбаъ «не долгий» будет қин 
«ножны», если с ишбаъ «долгий» будет қи:н (қийин) «мучение». [2, c. 71]. + В развитии узбекского 
языка  долгий  и:  превратился  в  дифтонг  ий.  Данная  фонема  осталось  в  составе  следующих  слов: 
кийик «олень», бийик «великий», қийин «мучение», кийиз «кошма», кийим «одежда».   
В  «Муҳокамат  ул-луғатайн»  сохранились  ценные  сведения  о  четырех  узких  губных  гласных. 
Первая пара губных гласных показывается через ва:в и замма, вторая пара губных гласных  – через 
слово  
. 
3. О гласных у: ~ у, показанных через ва:в и замма, Алишер Навои в следующей цитате дает 
ценные  сведения  о  двух  губных  узких  гласных,  различающихся  по  долготе–краткости:  «Такое 
соотношение  имеют  ва:в  (    )  и  замма  ( -)  :   
      –  эру:р  можно  рифмовать  с   
  –  хур 
(«свободный»),           – дур («жемчуг») и 
 – ғуру:р («гордость»), 
  – зару:р («нужный») [1, 
с.118]. Как видно из примеров, губной узкий гласный долгий у: поэт передает через ва:в ( ), краткий 
– через замма  ( -). Эти примеры также показывают что к  XV в. долгий  у: потерял фонематичность. 
Поэтому слова с этими гласными поэт рифмует между собой. Позже в истории узбекского языка эти 
две гласные слились в одну фонему, и в словарях к произведениям Алишера Навои они пишутся с 
одним у. 
4. Гласные у: ~ у, показанные через слово 
. 
Кроме  указанных  выше  гласных  Алишер  Навои  дает  ценные  сведения  о  другой  паре  двух 
губных у, тоже различающихся по долготе–краткости. Эти гласные он описывает при анализе слова  
. 
Поэт  пишет:  « 
  –  у:т  –  повеление  ходить  (играть)  партнеру  по  игре  в  кимар; 
  –  ут  с 
наиболее краткой гласной – палить голову убитого животного, держа ее на огне» [1, c.118]. Данные 
туркменского языка подтверждают, что в первом слове «повеление ходить (играть) партнеру по игре 
в кимар употреблен гласный у-утмак «выигрывать», во втором 
 – ут употреблен краткий  ү . Ср. 
туркм. үтмек «опалить» [3, c. 665, 674].  

Müasir dilçiliyin aktual problemləri.  24-25 noyabr 2016–cı il 
 
207 
 
 
В узбекском литературном языке эти две губные гласные не употребляются. Они сохранились в 
диалектах. Поэтому в «Ўзбек тилининг изоҳли луғати» («Толковый словарь узбекского языка») слово 
утмоқ «опалить» дается с пометой шв. т.е. как диалектный [4, c.284]. 
5. Гласные э: ~ э. 
Алишер Навои пишет о существовании двух полуузких гласных э,  различающиеся по долготе–
краткости.  Поэт  пишет: « 
  –  тэ:р  в  смысле  тэ:рмак  –  собирать,  рвать; 
  –  тэр  –  с  более  краткой 
гласной  это  то,  что  сарты  (персы)  называют  «арақ»  («пот»)  и  хай  –  («пот»).  Древнетюркские 
памятники подтверждают, что в слове в значении «собирать» употреблен долгий э:, а в слове «пот» э 
обыкновенной долготы [5, c. 197]. Данные туркменского языка также подтверждают долгий э: в слове 
ти:рмек «собирать». Позже в развитии староузбекского языка эти гласные слились в одну фонему, 
т.е. произошла конвергенция, поэтому слова с этими гласными даются в одной словарной статье. 
6. Гласные ў: ~ ў. 
В «Муҳокамат ул-луғатайн» даются ценные сведения о четырех полуузких ў. Поэт пишет: « 
 
–  тў:р  «силок»,  «ловушка»,  «западня»; 
  –  тў:р  с  более  краткой  огласовкой  –  перекладина,  на 
которую садятся птицы;   
 – тў:р с еще более краткой огласовкой – почетное место в доме; самую 
краткую огласовку имеет слово 
 тў:р в значении рисунок на занавеске, которую вешают на двери и 
на место, противоположное двери (красный угол, почетное место)» [1, c. 118]. 
Сопоставление  этих  гласных  с  современным  узбекским  языком  показывает  следующее.  Во-
первых, все долгие гласные потеряли долготу.  
Во-вторых,  слово 
    –  тў:р  с  более  краткой  огласовкой  –  перекладина,  на  которую  садятся 
птицы, в узбекском литературном языке не употребляется, оно сохранилось в узбекских диалектах, 
соответственно  гласный  ў  также  сохранился  в  диалектах.  В-третьих,  гласный  ў:  в  слове 
  –  тў:р 
«силок»,  «ловушка»,  «западня»  и  гласный  ў:  в  слове 
  –  тў:р  –  рисунок  на  занавеске,  которую 
вешают  на  двери  и  на  место,  противоположное  двери,  слились  в  одну  фонему,  т.е.  произошла 
конвергенция, поэтому эти слова даются в одной словарной статье [4, c.252]. 
Как  видно  из  примеров  Алишер  Навои  пятьсот  лет  тому  назад    вторым    после  Махмуда 
Кашгарского определил фонему и его вариант диструбитивным методом. Примеры Алишера Наваи  
показывают  что  к  XV  в.  все  долгие  гласные    потеряли  фонематичность,  поэтому  произведения 
узбекских поэтов XV-XIX вв. можно транслитировать гласными а, и, у,ў,э. 
Кроме  того  эти  сведения  Алишера  Наваи  дают  ценные  сведения  о  формировании  вокализма 
современного узбекского языка. 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

Müasir dilçiliyin aktual problemləri.  24-25 noyabr 2016–cı il 
 
208 
 
 
 
III  BÖLMƏ 
ÜSLUBĠYYAT VƏ SEMANTĠKA.  
KÜTLƏVĠ ĠNFORMASĠYA VASĠTƏLƏRĠNĠN DĠLĠ 
 
III  СЕКЦИЯ 
СТИЛИСТИКА И СЕМАНТИКА.  
ЯЗЫК СРЕДСТВ МАССОВОЙ ИНФОРМАЦИИ 
 
SECTION  
III  
STILISTIC AND SEMATICS.  
THE LANGUAGE  OF MASS MEDIA 
 
 
KÜTLƏVĠ ĠNFORMASĠYA VASĠTƏLƏRĠNĠN DĠLĠ – QƏZET DĠLĠ ƏSASINDA 
Abbasova V.Ə. 
Sumqayıt Dövlət Universiteti 
 
Kütləvi  informasiya  vasitələri-dövri  mətbu  nəşrlər,  teleradio  proqramları,  informasiya  agentlikləri, 
internet,  kinoxronika  proqramları  və  digər  yayım  formalarıdır.  Azərbaycan  Respublikasının  qanunun  KİV-
nin  dili  haqqında  I  fəslinin  6-cı  maddəsində  göstərilir:  Azərbaycan  Respublikasının  ərazisində  kütləvi 
informasiya  vasitələri    üçün  dil  məhdudiyyəti  qoyulmur.  Azərbaycan  Respublikası  vətəndaşlarının  kütləvi 
informasiya  alınmasında  və  yayılmasında  dövlət  dilindən,  habelə  bu  və  ya  digər  dildən  istifadə  etmək 
hüququ Azərbaycan Respublikasının qanunvericiliyinə müvafiq surətdə təmin edilir. 
M.F.Axundov ―Əkinçi‖ qəzetinin nəşrə başlaması ərəfəsində,1875-ci il aprelin 21-ndə H.B.Zərdabiyə 
göndərdiyi  məktubda  yeni  mətbuat  orqanının  dilinə  və  üslubuna  ciddi  qayğı  göstərməyi  tövsiyə  edərək 
yazmışdı:  ‖Sizin  qəzetinizin  əsas  məziyyətlərindən  biri  ifadənin  gözəlliyi,  ibarələrin  zərifliyi  və 
aydınlığı,orfoqrafiyanın  düzgünlüyü  olmalıdır.Çünki  sizin  qəzetiniz  başqa  məsələlərlə  yanaşı,  Azərbaycan 
yazısını  düzgün  olmayan  ifadələrdən  təmizəməyə  çalışmalı,  bu  dildə  yazan  bütün  adamlar  üçün  nümunə 
olmalıdır.Bu qısa məktubda qəzet dilinin xüsusi rolu,  ədəbi dil sistemində özünəməxsus yer tutması aydın 
əks etdirilmişdir.  
Mətbuatın dilinə mürəkkəb və anlaşılmaz ərəb, fars, osmanlı tərkiblərinin hücum çəkdiyi bir şəraitdə 
Cəlil  Məmmədquluzadə  əsl  vətəndaşlıq  hünəri  göstərirdi.  O,  bir  tərəfdən  Zaqafqaziyada  çıxan  qəzet  və 
jurnalların  dilindəki  qüsurları  cəsarətlə  tənqid  atəşinə  tutur,  digər  tərəfdən  ―Molla  Nəsrəddin‖in 
materiallarında  və  öz  əsərlərində  dil  və  üslub  rəvanlığı  göstərirdi.  Dil  və  üslub  dəqiqliyi,  yersiz  işlənən 
əcnəbi  sözlərin  mətbuat  səhifələrindən  qovulması  uğrunda  mübarizə  aparan    ―Molla  Nəsrəddin‖jurnalı 
orijinal satirik üsullardan da istifadə edirdi. 
İnformasiya  vasitəsi  sayılan  qəzet  səhifələrində  orfoqrafik  səhvlərlə  yanaşı,  saysız-hesabsız 
qrammatik,  fakt  və  üslub  xətaları  ilə  qarşılaşırıq.1)cümlədə  söz  sırasının  pozulması  2)sözlərin  yerində 
düzgün işlədilməməsi. Hər 2 tip səhv cümlənin məzmununa ciddi təsir göstərir, fikir dolaşıqlığına səbəb olur. 
Cümlədə sözün  yerində düzgün işlədilməməsinə aid nümunəyə baxaq: Tez müddətdə əvvəlki həyat tərzinə 
dönür.  Bu  cümlədə  tez  zərfi  yerində  düzgün  işlədilməyib.  Əslində,  bu  məqamda  qısa  sözü  işlədilməli  idi. 
Digər  bir  nümunə:  Məşhur  xanəndə  avtomobil  qəzası  keçirmişdir.  Heç  avtomobil  qəzasını  keçirmək  olar? 
İnsan avtomobil qəzasına düşür, infakt və insultu keçirir. Bəzi müəlliflər qovşaq sözü ilə qovuşuq sözünün 
leksik-semantik  mənasını  da  düzgün  fərqləndirə  bilmirlər.  Məs:  Azərbaycan  Şərqlə  Qərbin  qovşağında 
yerləşir. Sözlərin leksik-semantik  mənasına diqqət yetirsək səhv aydın olacaqdır. Qovşaq-bir neçə eynitipli 
şeyin  birləşməsi,  qovuşuq  isə  iki  əşyanın  bir-birinə  bağlılığıdır.Yuxarıdakı  cümlədə  qovşaq 
yox,qovuşuğunda  olmalıdır.  Bu  gün  mətbuat  səhifələrində orfoqrafik,  qrammatik,  üslub  və  digər  səhvlərin 
təkrarlanması  daha  çox  2  səbəbdən  qaynaqlanır:  qeyri-peşəkarlıqdan,  redaktor  və  korrektor  institutunun 
zəifliyindən. 

Müasir dilçiliyin aktual problemləri.  24-25 noyabr 2016–cı il 
 
209 
 
 
Ədəbi nitq nümunəsi olan qəzet dilinin əsas xüsusiyyətləri mətbuatın cəmiyyətdəki yeri, rolu, təyinatı, 
mahiyyəti  və  sosial  funksiyaları  ilə  birbaşa  bağlıdır.  Bir  çox  hallarda  məhz  bu  funksiyaların  mürəkkəb 
xarakteri  qəzet  dilinin  əlamətlərini  müəyyənləşdirir.  Qəzet  dilinin  struktur  və  fuksional  əlamətləri,  ilk 
növbədə,  hamı  üçün  anlaşıqlı  olmasında,  müxtəlif  üslubların  üzvi  şəkildə  birləşməsində,  dilin  sosial 
xarakterində,  danışıq  dili  elementlərinin  məhdudluğunda,  müəyyən  dil  ‖standartlarına‖  və  hazır  şəkildə 
qəliblərə  yer  verilməsində  obrazlılığın  xüsusi  xarekterində  və  s  özünü  göstərir.  Ədəbi  dilin  inkişafına  və 
zənginləşməsinə kömək edən mətbuat dilinin funksional xarakterini isə qəzetin informativ, təbliğat-təşviqat, 
ekspressivlik, kütləvilik kimi xüsusiyyətləri şərtləndirir. Burada belə bir cəhəti də qeyd etməliyik ki, qəzet 
dili anlayışını, geniş mənada publisistik üslubdan kənarda nəzərdən keçirmək olmaz.  Çünki dövri mətbuat 
ədəbi  dilin  geniş  işləndiyi  bir  sahə  və  onun  funksional  üslublarının  formalaşmasına  təsir  göstərən 
mənbələrdən biri olduğu üçün bu sahənin dilinin təşəkkülü və formalaşması ədəbi dil normalarının inkişafı 
olmadan  mumkun  deyil.  Əslində,  ədəbi  dil  normalarının  inkişafı  qəzet  dilinin  bütün  səviyyələrinə,  ilk 
növbədə, leksik, semiotik, qrammatik-struktur və üslubi sistemin inkişafına ciddi təsir göstərir. Ona görə də 
mətbuatın  inkişaf  mərhələlərindən  danışmaq  əslində  parelel  olaraq  bu  inkişaf  prosesində  həlledici  rol 
oynayan ədəbi dildəki dəyişikliklərdən danışmaq deməkdir. 
Qəzet  dili  oxucuları  təkcə  məlumatlandırmaqla    kifayətlənməməli,  həm  də  oxucunun  düşüncəsinə, 
iradə  və  hisslərinə  təsir  göstərməli,  hər  hansı  bir  hərəkətə  sövq  etməlidir.  Qəzet  dili,  eyni  zamanda  həm 
tərəfsiz, qərəzsiz, faktoqrafik və emosional-oyadıcı, dəqiq informator və parlaq ədəbi dil olmalı, mürəkkəb 
ideyalar ifadə etməyi bacarmalı və hamı üçün aydın olmalıdır. Elə buna görə də qəzet dilinin həm bədii, həm 
işgüzar, həm publisistik, həm şifahi danışıq, həm də poetik üsluba meyilliliyi müşahidə edilir. Artıq üslubi 
cəhətdən çoxdan formalaşmış qəzet dili üçün konkret tələblər qoyulur. Bu üç başlıca tələbə dəqiqlik, aydınlıq 
və  yığcamlıq  aiddir.  Jurnalist  yazıda  vermək  istədiyi  fikri,  mətləbi  dəqiq  formalaşdırıb  oxucuya  aydın 
mümkün qədər qısa şəkildə çatdırmalıdır. Çünki artıq təəssüratlar mətləbə dəxli olmayan haşiyələr qavrayışı 
pozur və oxucusunu yorur. 
Bundan  başqa,  qəzet  dili  üçün  qiymətləndirməni  tipikləşdirmək,  müəyyən  qəliblər  yaratmaq  və 
ifadələri  standartlaşdırmaq  səciyyəvidir.  Bu  da  öz  növbəsində  istənilən  qəzet  məlumatını  asanlıqla  və 
operativ şəkildə tərtib etməyə imkan yaradır. Bunlar ―söz işarə‖ adlandırılan (V.Q.Kostamarov) qəzet dilinin 
sıravi materialıdır. Qəzet dilində leksika və frazeologiya ilə yanaşı, sintaksis də, üslubu formalaşdıran son 
dərəcə  mühüm  vasitədir.  Sintaksis  mülahizənin,  nitqin  janrı,  istiqamətlənməsi  və  ünvanlanması  ilə  sıx 
bağlıdır. Ədəbi dildə istifadə olunan sintaktik quruluşların zənginliyi, onların qəzet dilində dinamik inkişafı 
da elə buradan gəlir. Hazırki dövrdə mətbuat materiallarını müasir dil normaları baxımından ümumiləşdirib 
təhlil  etmək,  yeni  sözlərin,  ifadələrin,  terminlərin  yazılışını  dürüstləşdirmək,  orfoqrafiya,  dil  və  üslub 
qaydalarının  pozulması  hallarının  qarşısını  almaq  məqsədilə  müvafiq  tövsiyələr  vermək  Azərbaycan 
dilçilərini və təcrübəli mətbuat işçilərini daha dərindən düşündürməlidir. 
 
 
MUASĠR DÖVRDƏ KĠV-lərin ELMĠ ÜSLUBUN ĠNKĠġAFINDA ROLU 
Ağakişiyev Ə.Y.  
Bakı Dövlət Universiteti 
 
KİV-in  dil  məsələləri  həmişə  öz  aktuallığını  saxlamaqdadır.  Belə  ki  KİV-in  dil  materialları  xalqın 
inkişaf tarixini (dil vahidlərinin dilə daxil olması və çıxması kimi) və  keçdiyi inkişaf yolunu özündə daha 
canlı  əks  etdirdiyindən  bunların  əsaslı  şəkildə  öyrənilməsi  və  təhlili  günümüzün  aktual  və  zəruri 
məsələlərindən biri kimi qalmaqdadır və bu cəhətdən, əsaslı fakt kimi qiymətləndirilə bilər. Elə buna görədir 
ki,  KİV-də  üslubların  işlənməsi  vaxtaşırı  tətbiqi  məsələ  kimi  gündəmə  çıxarılır,    müəyyən  problemlər 
qaldırılır, müzakirə edilir və həll olunur. 
Haqqında  danışılan  məsələ  nitq  mədəniyyətinin  aktual  problemlərindəndir.  Köklü  sosial-iqtisadi  və 
siyasi  dəyişikliklər  dövründə  dil  islahatına  meyil  güclənir.  Zaman  dəyişdikcə,    siyasi  hadisələr  milli 
şüurumuzda və həyatımızda çevrilişlər etdikcə, KİV-də dil elementləri də dəyişikliklərə uğrayır. Bu cəhətdən 
dilin  leksik  tərkibinin  böyük  bir  hissəsini  təşkil  edən  elmi  üslub  vahidlərinin  araşdırılması  da  vaxtaşırı 
aktuallıq kəsb edir. 
İnformasiya  siyasətinin  formalaşmasında  kütləvi  informasiya  vasitələrinin    rolu  müstəsnadır.  XXI 
əsrdə  bəşəriyyət  yeni  sivilizasiya  mərhələsinə  –  informasiya  cəmiyyəti  dövrünə  qədəm  qoymuşdur. 
İnformasiya  cəmiyyətində  informasiya  həyati  əhəmiyyətli  məsələyə,  insanların,  sosiumun  və  bütövlükdə 

Müasir dilçiliyin aktual problemləri.  24-25 noyabr 2016–cı il 
 
210 
 
 
bəşəriyyətin  şüurundakı  obyektiv  prosesi  əks  etdirən, saxlayan  kütləvi  informasiya  vasitələri  isə  onu bütün 
dünyaya yayan vasitəyə çevrilmişdir. Kütləvi informasiya və təbliğat vasitələri, onların mahiyyəti, strukturu, 
sosial  rolu,  qarşılıqlı  fəaliyyəti,  dil  və  üslub  xüsusiyyətləri,  onlardakı  yeniliklər,    dəyişikliklər  və  s.  bütün 
dövrlərdə,  o  cümlədən  müasir  dövrümüzdə  də  intensiv  şəkildə  araşdırılır,  xüsusən  də,  bunların  normativ-
üslubi xüsusiyyətləri zaman kontekstində dəyişdiyinə görə daha çox araşdırma tələb edir. 
Kütləvi  informasiya    vasitələrinin    dil  materialı  əsasında  normativ-üslubi  və  ümumi  araşdırmaların 
faydasını  qeyd  etməklə  yanaşı,  eyni  zamanda  qəzet-publisistik  nitqin  funksional-üslubi  araşdırılmasını  da 
xüsusi  fərqləndirmək  lazımdır.  Dilə  funksional-üslubi  yanaşmanın  aktuallığı  üslubların  məcmusu  şəklində 
ədəbi dilin mövcudluğu ilə şərtlənir. İstənilən funksional üslubun təhlili onun dil vasitələrindən istifadənin 
bütövlükdə xarakterini müəyyənləşdirən ümumi xüsusiyyətlərini nəzərə almaya bilməz. 
KİV-in dil məsələləri həmişə öz aktuallığını saxlayır, belə ki, KİV-in dilində işlənən dil materialının 
əsaslı  şəkildə  öyrənilməsi  və  təhlil  edilməsi  günümüzün  aktual  və  zəruri  məsələlərindən  biri  kimi  qalır. 
Üstəlik, bu problem   dilçiliyin praktik sahəsi kimi daha çox maraq doğurur, çünki bu dil materialları həm də 
xalqın inkişaf tarixini (dil vahidlərinin dilə daxil olması və dildən çıxması kimi) və keçdiyi inkişaf yolunu 
özündə  əks  etdirir  və  bu  cəhətdən  əsaslı  fakt  kimi  qiymətləndirilə  bilər.  Elə  buna  görədir  ki,  bu  mövzu 
vaxtaşırı  tətbiqi  məsələ  kimi  gündəmə  çıxarılır,    müəyyən  problemlər  qaldırılır,  müzakirə  edilir  və  həll 
olunur.  Bu,  müasir  nitq  mədəniyyətinin  aktual  problemlərindəndir.  Köklü  sosial-iqtisadi  və  siyasi 
dəyişikliklər dövründə dil islahatına meyil güclənir. Zaman dəyişdikcə,  siyasi hadisələr milli şüurumuzda və 
həyatımızda  çevrilişlər  etdikcə,  KİV-də  dil  elementləri  də  dəyişikliklərə  uğrayır.  Bütün  dünyada  dildəki 
dəyişiklərin əsas təkanverici qüvvəsi kütləvi informasiya vasitələri sayılır. Kütləvi informasiya vasitələri hər 
gün  cəmiyyətlə  və,  deməli,  bilavasitə  dilin  özü  ilə  sıx  şəkildə  təmasda  olur.  Buna  görə  də  bilavasitə  dillə 
bağlı problemlər kütləvi informasiya vasitələrində praktik mahiyyət kəsb edir və daha çox aktuallaşır. 
Dilin, mədəniyyətin, mənəviyyatın formalaşması, bunlardakı dəyişikliklər tədriclə baş verən hadisədir. 
Bu  proseslərə  təsir  göstərməkdə,  yaxşını  dəstəkləmək,  zərərlisinin  isə  qarşısının  alınmasında  kütləvi 
informasiya vasitələrinin imkanları böyükdür. Mətbuat milli-mənəvi dəyərlərin, elm, mədəniyyət və təhsilin, 
ümumiyyətlə, cəmiyyətin həyatının bütün sahələrinin öz məcrasında inkişafı üçün böyük təbliğat imkanına 
malikdir. Bütün bu məsələlərin KİV materialları əsasında öyrənilməsinə zəruri ehtiyac var.  Bildiyimiz kimi, 
KİV xalqın gündəlik həyat tərzi, dünyagörüşü, ―dil və cəmiyyət‖ məsələsi ilə bağlı olduğundan,  KİV-lərin 
ədəbi dilin üslublarının inkişafında rolunun yeni baxış bucağından tədqiqinin zəruriliyi daha aydın görünür. 
Bildiyimiz  kimi,  hər  hansı  üslubun  özəl  xüsusiyyətlərinin  araşdırılması,  onun  özünəməxsus  problemlərinin 
həlli bu üslubu təşkil edən bütün komponentlərin tədqiqi üçün çox böyük əhəmiyyətə malikdir. Bu səbəbdən, 
müasir dövrdə Azərbaycan ədəbi dili uslublarının normalarının və bütövlükdə normalaşma prosesinin KİV-
lərin zəngin materialları əsasında  tədqiqi  xüsusi  aktuallıq  kəsb edir.  
Beləliklə, elmi üslubun genişlənməsi və inkişaf etməsi, bir tərəfdən, ayrı-ayrı elm sahələrinin inkişafı, 
həmin  sahədə  çalışan  və  tədqiqatlar  aparan  mütəxəssislərin  xidmətidirsə,  digər  tərəfdən,  elmi  üslubun 
cəmiyyətdə  yayılması,  terminologiyanın  cəmiyyətin  əksər  hissəsi  üçün  aydın  olması  və  ədəbi  dilə  daxil 
olması  üçün  kütləvi-informasiya  vasitələrinin  də  rolu  böyükdür.  Kütləvi  informasiya  vasitələrində  (istər 
yazılı – qəzet, jurnal və digər mətbu orqanları, istərsə də şifahi forması – televiziya və radioda) səsləndirilən 
elmi məlumatlar elmi-publisistik üslub vasitəsilə təbliğ olunur, burada işlədilən terminlər ümumişlək sözlər 
sırasına  daxil  olmağa  başlayır.  Kütləvi  informasiya  vasitələrində  müxtəlif  elm  adamları  ilə  görüş  və 
söhbətlər,  müsahibələr  tamaşaçılarda  və  oxuyucularda  bilavasitə  elmi  əsərlərə  nisbətən  daha  böyük  maraq 
oyatmağa qadirdir. Publisistik formada səsləndirilən elmi məlumat dinləyici, tamaşaçı və oxucu  tərəfindən 
daha  tez  və  rahat  dərk  edilir,  yalnız  bundan  sonra  həmin  materialda  işlədilən  terminlərə  maraq  oyanır  ki, 
həmin  sözlər,  tədricən,  cəmiyyətin  bilavasitə  elmlə  əlaqəsi  olmayan  üzvləri  arasında  da  qəbul  edilir  və 
yerində işlədilir.