AZƏrbaycan respublġkasi təHSĠl nazġRLĠYĠ sumqayit döVLƏt unġversġtetġ amea-nın NƏSĠMĠ adina dġLÇĠLĠK Ġnstġtutu

AZƏRBAYCAN, RUS VƏ ĠNGĠLĠS DĠLLƏRĠNDƏ TARĠXĠ-ETNOQRAFĠK SƏCĠYYƏ DAġIYAN 
ANTROPONĠM VƏ TOPONĠM KOMPONENTLĠ FRAZEOLOJĠ BĠRLƏġMƏLƏR 
Əsədova N.N. 
Azərbaycan Memarlıq və İnşaat Universiteti 
 
Hər  bir  xalqın  dilində,  ədəbiyyatında  onun  tarixinin,  keçmişnin,  etnosunun,  məişətinin,  güzəranının 
izlərini,  səciyyəvi  cizgilərini  aydın  görmək  olar.  Xalqın  dili,  dilin  leksik  bazası  aid  olduğu  xalqın  tarixi 
keçmişinin, həyat tərzinin, adət- ənənlərinin, məişətinin, mədəniyyətinin elə bir güzgüsüdür ki, burada həmin 
xalq haqqında müəyyən bilgilər əldə etmək üçün bu dilə kifayət qədər dərindən bələd olmaq yetərlidir. Hər 
bir  xalqın  dilinin,  leksik  bazasının  maraqlı,  məzmunlu  bir  qatı  olan  frazeologiyasını  təşkil  edən  frazeoloji 
vahidlər arasında da həmin xalqın tarixi- keçmişindən, xalqın həyatından, tarixində olan sevincli və kədərli 
olaylardan,  hadisələrdən,  eləcə  də  həmin  xalqın  adət-ənənələrindən,  vərdişlərindən,  dünyagörüşündən,  dini 
etiqadından,  inancından,  mənəvi  aləmindən,  məişətindən,  həyat  tərzindən  bəhs  edən  frazeoloji  vahidlər 
mövcuddur. Belə ki, formaca lakonik, quruluşuna görə söz, söz birləşməsi və hətta cümlə formalı bitkin bir 
fikri ifadə edən, tərkib hissələrinə parçalana bilməyən, sabit söz birləşmələri adlandırılan bu dil vahidləri öz 
dərin məzmunları ilə, mətnyaradıcı xüsusiyyətləri ilə  aid olduqları dilin lesik bazasının zəngin xəzinəsi kimi 
həmin  dili,  bu  dildə  olan  əbəbiyyat  nümunələrinin  cilalandırır.  Bir  sözün,  söz  birləşməsinin  və  yaxud  da 
cümlənin  məna  dərinliyinin  altında  bəzən  xalqın  tarixi  keçmişinin  müəyyən  bir  hadisəsi,  etnoqyafiyasının 
səciyyəvi bir cizgisi dayanır. Belə frazeoloji vahidlər arasında Azərbaycan, rus və ingilis dillərində olan və  
bu  xalqların  tarixini,  keçmişini,  adət-ənənələrini  əks  etdirən  frazeoloji  vahidlər  yetərincədir.  Məsələn: 
Azərbaycan  dilində  işlənən  ―Teymurun  fili  kimi‖  frazeoloji  birləşməsinin  etimologiyası    Əmir  Teymurun 
istilası ilə bağlıdır. Belə ki, Əmir Teymur ordusunun fillərini baxılmaq üçün kəndlərə paylayırmış. Fillər də 
xalqın əkin-biçininə ziyan vururmuş, Bu səbəbdən Molla Nəsrəddin və yaşadığı əyalətin adamları Teymurun 
yanına şikayətə gedirlər. Əmirin qəbulunda gözləyərkən görürlər ki, fillərdən şikayət edənləri Teymur edam 
etdirir. Molla ilə gələnlər də bunu görüb Mollanı tək qoyub qaçırlar. Teymur Mollanı görür və niyə gəldiyini 
soruşur.  Molla  onu  tək  qoyanlara  acığından  və  canının  qorxusundan  deyir  ki,  sizin  fil  tək  darıxır,  gəldim 
deyəm ki, onun dişisini də verin aparım. ―Teymurun fili kimi‖ ifadəsi bu gün dilimizdə xalqın qanına işləyən, 
həyatını dözülməz edən, ancaq arxasında güclü bir qüvvənin dayandığı bir varlıq, şəxs haqqında deyilir. 
―Hər oxuyan Molla Pənah olmaz‖ ifadəsi Azərbaycanın görkəmli şairi Mola Pənah Vaqıflə bağlıdır. 
Şairin  savadlı,  bilikli  və  dərin  təfəkkürə  malik  olduğu  vurğulanır.  Dövründə  onunla  ayaqlaşa  bilməyən 
adamlar  haqqında  deyilən  bu  ifadə  günümüzə  qədər  gəlib  çatmış  və  ümumi  məna  kəsb  edərək  eyni  elmi, 
sənəti öyrənən adamların fərqli qabiliyyətinə, bacarığına işarədir. 

Müasir dilçiliyin aktual problemləri.  24-25 noyabr 2016–cı il 
 
293 
 
 
―Çünki oldun dəyirmançı, çağır gəlsin dən Koroğlu‖ ifadəsi Azərbaycan xalqının qəhrəmanlıq dastanı 
olan  ―Koroğlu‖  dastanının  ―Keçəl  Həmzənin  Qıratı  qaçırması‖  qolundandır.  Düratı  qaçıran  Həmzə 
dəyirmanda  yenidən  Koroğluya  hiylə  gələrək    onu  aldadır,  üzünü  una  boyayıb,  dəyirmançının  paltarını 
geyinir  və  özünü  Koroğluya  dəyirmançı  kimi  təqdim  edib,  təqib  olunan  adamın  dəyirmanın  donuzluğunda 
gizləndiyini  bildirir.  Ona  inanan  Koroğlu  isə  Qıratı  saxlamaq  uçun  onun  yüyənini  Keçəl  Həmzənin  əlinə 
verir  ki,  gizlənəni  tutsun.  Bu  vəziyyətdən  istifadə  edən  Keçəl  Həmzə  yüyəni  əlində  olan  Qırata  minir  və 
qaçır. Aldandığını başa düşən Koroğlu sazı əlinə alıb ―Çünki oldun dəyirmançı, çağır gəlsin dən Koroğlu‖ 
adlı gəraylısını oxuyur. Alliyuzial səciyyəli bu frazeoloji ifadə insanın öz səhvi, günahı ucbatından düşdüyü 
çətin vəziyyətdən çıxış yolu axtarmasına işarədir.  
―Kərbəla müsibəti‖ yaxud ―Bu lap Kərbəla müsibətidir‖ birləşməsi Azərbaycan xalqının islam dininə 
olan etiqadı ilə sıx bağlıdır. Belə ki, İraqın Kərbəla şəhərinin yaxınlığında Məhəmməd peyğəmbərin nəvəsi 
İmam  Hüseynin  və  onun  ailəsinın,  qohumlarının  Yezid  tərəfindən amansızlıqla qətlə  yetirilməsi  sayəsində 
yaranmışdır. Ən qanlı faciələrin miqyasını, böyüklüyünü göstərmək üçün bu ifadə işlədilir. 
Rus  dilində:  Буриданов  осел  -  həddindən  artıq  qətiyyətsiz,  key  adam  deməkdir.  XIV  əsrdə  yaşamış 
fransız filosof-sxolast Jan Buridana aiddir. Guya o, iradə azadlığının olmadığını göstərmək üçün bir eşşəyi 
gətirir və bununla göstərir ki, onun azadlığı olmasa, o acından ölər. 
Вавилонская  блудница  -  əxlaqsız,  pozğun,  yolunu  azmış  qadın  deməkdir.  Bibliyaya  görə  Vavilon 
tamamilə əxlaqsızlarla dolu şəhərdir və hətta bu şəhəri onların anası da hesab edirdilər. 
Аредовы  веки  жить  -  Azərbaycan  dilində  ―lap  çox  yaşayan,  uzun  ömürlü  adam‖  deməkdir. 
Etimologiyası  Bibliya  patriarxı  Yareda  aiddir  ki,  o,  deyilənə  görə,    962  il  yaşayıb.  Bu  frazeoloji  ifadənin 
Azərbaycan  dilində  qarşılığı  ―Şah  Abbası  taxtda  görüb,  Nadiri  (Nadir  Şahı)  qundaqda‖  yaxud  ―Süleymanı 
taxtda görüb, Nadiri qundaqda‖ kimi işlənir. 
Ариаднина нить - ―çətin vəziyyətdən insanı çıxara bilən bir ip ucu‖, bir işarə deməkdir. Qədim yunan 
mifologiyasına görə Krit çarı Minosun qızı Apiadna Afina çarı Tezeyə yarıöküz - yarıadam olan minotavrı 
öldürməkdə və sap yumağının köməyi ilə labirintdən çıxmaqda yardım edir. 
Идти в Каносо - əskilmək, məğlub olmaq deməkdir. Şimali İtaliyada Kanos sarayının adı ilə bağlıdır. 
1077-  ci  ildə  Alman  imperatoru  IV  Henrix  əvvəllər  siyasi  mübarizə  apardığı  Papa  VII  Qriqoridən  çox 
alçalmış şəkildə üzr istəyir. 
İngilis  dilində:  a  Peeping  Tom  -  hədsiz  hər  şeylə  maraqlanan  adam,  burnunu  hər  şeyə  soxan  adam, 
qeyri-sağlam  maraqla  hamıdan  fərqlənən  adam  -  ―Gözaltı  baxan  Tom‖-  Bu  frazeoloji  birləşmə  belə  bir 
əfsanə  əsasında  yaranıb:  Qraf  Mersiyski  Koventri  şəhərinin  sakinləri  üzərinə  çox  ağır  vergi  qoyur.  Onun 
arvadı Ledi Qodiva bu adamları müdafiə etməyə qalxanda, qraf bu vergini yalnız bir şərtlə ləğv etməyə söz 
verir:  Ledi  Qodiva  günorta  çağı  bütün  şəhərdən  çılpaq  vəziyyətdə  keçməyə  cəsarət  etsə.  Ledini 
utandırmamaq üçün şəhərin sakinlərinin hamısı öz evlərinin pəncərə taxtalarını bağladılar. Yalnız bircə dərzi 
Tom keçən xanıma baxdı və dərhal gözləri kor oldu. 
Penelope’s  web-problemin  həllinin  qəsdən  uzadılması  deməkdir.  Etimologiyası  mifaloji  qəhrəman  - 
Sparta  şahzadəsi  İkariusun  qızı  Penelop  və  İtaka  kralı  Yulisesin  məhəbbət  hekayətindən  götürülmüşdür. 
Birgə  ittifaqları  bir  il  çəkməmiş  Yulises  Troya  müharibəsinə  gedir,  ancaq  qayıtmır  və  onun  sağ  qalmağı 
haqqında  heç  bir  məlumat  olmur.  Penelopun inadkar pərəstişkarları  onunla evlənmək  istəyirlər  və  o,  buna 
məcbur edilir. Penelop belə vəziyyətdə hiylə işlətməyi qərar alır. Yulisesin qayıtmağına ümid bəsləyən qız 
söz verir ki, nişan paltarı hazır olan kimi pərəstişkarlarından birini seçib ailə quracaq. Gündüzlər o bu paltar 
üzərində  işləyir,  paltarı  hazırlayırdı,  gecələr  isə  tikdiklərini  təzədən  sökürdü.  Buradan  da  bu  məşhur  ifadə 
yaranmışdır. 
Boston  Tea  Party-  (hərfi  tərcümə:  Boston  çay  qonaqlığı)  frazeoloji  birləşməsi    Şimalı  Amerikada 
İngiltərə  koloniyalarının  müstəqillik  uğrunda  apardıqları  müharibədən  əvvəl  baş  vermiş  bir  hərəkat 
nəticəsində yaranmışdır. Üzvlərinin içərisində kolonistlərin nümayəndələrinin olmadığı Britaniya Parlamenti 
tərəfindən çay haqqında verilən qanundan (Tea Act) sonra çay üzərinə qoyulan vergiyə etiraz  əlaməti kimi 
1773-cü  ilin  dekabrında  ―Azadlıq  oğulları‖  (Sons  of  Liberty)  hərəkatının  üzvləri  hindu  paltarı  geyinərək 
Boston  limanında  ingilis  gəmisinə  daxil  olaraq  gömrük  xərcləri  verilmədən  gətirilən  342  yeşik  çayı  qəti 
etiraz əlaməti olaraq dənizə tökmüşdülər. 
Come (yaxud put) Yorkshire over smb.- kimisə aldatmaq deməkdir. Hərfi tərcüməsi Yorkşiri kiminsə 
üzərinə  gətirməkdir.  Yorkşirlilər  öz  hiyləgərlikləri  ilə  məhşur  olub  ad  çıxarmışlar  və  hətta  bu  hiyləgərlik 
atalar sözünə çevrilmışdır. 

Müasir dilçiliyin aktual problemləri.  24-25 noyabr 2016–cı il 
 
294 
 
 
Beləliklə,  nəzərdən  keçirdiyimiz  bu  frazeoloji  vahidlərdə  mənsub  olduğu  xalqın  tarixinin  izləri, 
etnoqrafik səciyyələri əks olunmuşdur və illərin süzgəcindən keçib gələn bu dil vahidləri aid olduqları xalqın 
söz dünyasının inciləri kimi gündəlik danışıq dilində işlənməkdədir. 
 
 
“FƏRHƏNG-E ZƏFƏNQUYA VƏ CƏHANPUYA”DA  
YUNAN LEKSĠK VAHĠDLƏRĠN PARALELLĠYĠ 
Əsədullayeva P.A. 
AMEA, akademik  Z.M.Bünyadov adına Şərqşünaslıq İnstitutu 
 
Hər  bir  xalqın  mədəniyyət  tarixində  leksikoqrafik  əsərlərin  mühüm  rolu  olduğu  kimi,  fars 
leksikoqrafiyası tarixində dilçiliyin müxtəlif sahələrinə həsr edilmiş çox zəngin və rəngarəng lüğətlərin rolu 
olmuşdur.  XIV  əsr  fars  izahlı  lüğəti  ―Fərhəng-e  zəfənquya  və  cəhanpuya‖  (danışan  və  dünyanı  öyrənən 
lüğət) bir çox məşhur orta əsr leksikoqrafları üçün tədqiqat mənbəyi olmuşdur. Lüğət XVII əsrə qədər elm 
üçün itkin hesab olunurdu. ―Fərhəng-e zəfənquya və cəhanpuya‖ elmi dairəyə naməlum Taşkənd Universiteti 
əlyazmasının aşkar olunduğu zamandan, yəni 1965- ci ildən etibarən daxil edilmişdir. Adı çəkilən əsər Bədr 
əd-Din İbrahim tərəfindən tərtib olunmuşdur. Lüğət yeddi bəxşə (hissə), o da öz növbəsində quneyə (başlıq) , 
qune de bəhrə (bölüm) ayrılır. Hər bir bəxş (hissə) müəllif  tərəfindən adlandırılmış kiçik lüğətdir. VI hissədə 
(bəxş) rum və yunan sözlərində söhbət açılır. Belə ki, rum aylarının adları, fəlsəfi terminlər, xristian ayinləri 
və kilsələrinin adları, məşhur xristian şəxsiyyətlərinin adları, yunan təqvimi və bəzi qədim yunan islahatları 
öz əksini tapır. Adı çəkilən bəxş beş səhifədən artıq deyildir, qune və bəhrlərə ayrılmamışdır.  
İran və Yunanıstan arasında mədəni əlaqələr tarixi kökə  malikdir. Hələ Əhəmənilər dövründə yunan 
elmi, incəsənəti və dili Şərqə yol tapmışdır. Yunanıstan, Suriya və  İran vahid bir baryaq altında birləşdiyi 
zaman, Selevkilər dövründə İran və Ellin mədəniyyətlərinin bir-birinə təsiri daha da güclənmişdir. Bu da öz 
növbəsində Bizans imperiyasının mədəni təsirinin artmasına və III-IV əsrdə İranda xristianlığın yayılmasına 
səbəb olmuşdur. Qərbdən-yunan, latın və digər dillərdən ərəb dili vasitəsilə bəzən də ərəbləşmiş şəkildə  fars 
dilinə  çoxlu  sayda  alınma  sözlər  keçmişdir.  Suriya  və  arami  dilindən  alınma  sözlər  bilavasitə  bu  dilə 
keçmişdir. 
Müəllifin ―rum və yunan sözləri haqqında‖ adlandırdığı VI bəxş özündə  suriya, yunan, latın və arami 
sözlərindən ibarət qısa lüğəti ehtiva edir. Bədr əd-Din görünür bu bəxşdə ―rum sözləri‖ altında qərbdən erkən 
fars  ədəbiyyatına  keçən  sözləri  nəzərdə  tutmuşdur.  O,  ―rum  və  yunan  sözləri  haqqında‖  adlandırdığı  kiçik 
lüğətinə şərq xristianlığına aid sözləri daxil etmişdir. Burada kilsə iyerarxiyasının titulları, xristian kilsəsinin 
nüfuzlu  şəxsiyyətlərinin  adları,  məşhur  məbəd  və  monastırlar,  xristian  ayinləri,  Suriya  təqvimi  qeyd 
olunmuşdur.  Erkən  fars  leksikoqrafiyası  abidələrində  bu  sözlərin  əksəriyyəti  öz  əksini  tapmamışdır. 
Yuxarıda da qeyd olunduğu kimi VI bəxş beş səhifədən artıq deyildir, qune və bəhrlərə ayrılmamışdır. Lakin 
biz  oxuculara  ətraflı  məlumat  verməkdən  ötrü  sözləri  ilk  hərflərinə  əsasən  ―qune‖lərə    böləcəyik  və 
tərcümələrini verəcəyik. 
“qune-ye əlif”   
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 [ab] rum.  yayın son ayı avqust;  
 rum.[ustuqusat] dörd ünsürdən biri; hər şeyin əsli; 
 
[azar] sur. Suriya təqvimində VI aydır, ərəblər bu ayı 
 [şəhur əl-rum] adlandırırlar; baharın ilk ayı; 
 rum.[əyyar] rum aylarından biridir; baharın üçüncü ayı; 
 rum.[ustuqus] dörd ünsürdən biri; maddə, 
cəm  forması 
  dır. 
  yun.[usquf]  İncil  oxuyan;  kahinlərin  başçısı;  Xristianlıqda  ―usquf‖ 
―mətran‖dan aşağı ―keşiş‖dən yuxarı olan dərəcədir; 
    [əylul] rum.  Rum  ayıdır,  payızın  son  aylarından 
biri; Suriya təqviminə görə 12-ci aydır; 
 [azum] yer adı; 
-
-
 Ərzurum-Türkiyənin 
şərqində yerləşən şəhər; 
 [iqlim] yun. dörd ünsürün (yerin) 7-ci hissəsidir, cəmi 
dir ; yeddi planetdir və 
hər  ölkə  bir  planetə  aiddir,  məsələn,  Hindistan  Saturna,  Çin  Yupiterə,  Türk  Marsa,  Xorasan  Günəşə,  Rum 
Merkuriyə,  Mavərənnhr Veneraya,  Şimal  ölkələri isə  Aya;   
  [Əflatun]  yun.  Aristotel-yunan  filosofu; 
   [ərğanun] rumilərin musiqi aləti; rubab, barbat, çəng və tənbur kimi alətlərin  birləşməsidir; ona 
 
―ərğun‖ da deyirlər; 
 [əksun] atlasa bənzər ipək parça 
 
“qune-ye be”   
 
 
 
 
 
 
 
 
 
  [burnus]  xristianların  üst  geyimi-
arxasında papağı olan plaş; 
 [Bətlimus] II əsrdə yaşamış yunan filosofunun adı; işıq; Misir padşahının 
adı; 
 [Bəlinas] sehr, tilsim etməyi bacaran filosofun adı; 
 [bitriğ] xristian rahiblər 
 
 
 
 
 
 
 “qune-ye te” 
 [təşrin] ayların adları, təşrinlər iki cür olur: birinci təşrin və sonuncu təşrin. Və hər ay haqqında 
şeir vardır. Rübai: iki təşrin və iki kanun, daha sonra: şubat və azər, nəysən və əyyar, haziran və təmuz, ab və 

Müasir dilçiliyin aktual problemləri.  24-25 noyabr 2016–cı il 
 
295 
 
 
əylul. Məndən xatirə bunları yadda saxla! 
 
 
 
 
Əylul,  birinci  təşrin  və 
sonucu təşrin - payiz, birinci kanun, sonuncu kanun və şubat - qış, azər, nəysən, əyyar - yaz, haziran, təmuz, 
ab-yay  ayarıdır.  Təmuz-yay  aylarının  ortasıdır.  Burada  ―eylül‖,  ―şubat‖,  ―haziran‖,  ―temmuz‖  çağdaş  türk 
dilində işlənən ay adlarıdır. 
 
 
 
“qune-ye cim”
   
 
 
 
 
 
 
 
 
[cintinyənə]  yun.  Cintin  Məlikin  kəşf  etdiyi  qırmızı 
rəngli dərman kimi istifadə olunan gül; 
[casiliq] xristianlarda alim və rahib, dərəcələrdən biri. 
 
 
 
 
 “qune-ye he”    
 
 
 
 
 
 
 
 
 
    
 [həziran] sur. Suriya təqvimində 9-cu ay. Yayın ilk ayı. Müasir türk dində 
bu söz ―haziran‖ şəklində işlənir. 
 
 
 
 
 
 
 
 
“qune-ye sin”   
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
  [Sukuba]  monastır  tikən  Rum  əhlindən  bir  şəxsin  adı;
[suke]  yun.  vulva; 
 
[Sufistaye] yun. sofistlə  
 
 
 
 
 
 
 
“qune-ye şin” 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
  [şəlixa]  sur. 
xristian səhabələri; 
 [şəmmas] kilsəyə, məbədə baxan, nəzarətçi; 
[şubat] rum ayıdır, qışın son ayı.
 
 
 
 
 
 
 
 
“qune-ye ta”   
 
 
 
 
 
 
 
 
    [tursiqus]  xristianlarda  nüfuzlu,  hörmətli  şəxs
 
 
 
 
 
 
 
 “qune-ye eyn”  
 
 
 
 
 
 
 
[unsur]  ünsür,  element,  cəmi 
  dir.  Torpaq,  hava,  su  ,  od-bunlar 
təbiətin əsas ünsürləridir. 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
“qune-ye fe”   
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
  [Filaqus]Yunan  hökmdarı  İsgəndərin  atasının  adı.  Burada  ―us‖  -  əmir,başçı  ―filaq‖-  ordu 
deməkdir, yəni  ―ordunun başçısı‖ , ―komandir‖; 
 [firdus] cürbəcür ağacları, gülləri və suyu olan bağ; 
 [filsuf] filosof.   
 
 
 
 
 
 
 
 
 “qune-ye 
qaf” 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
  [Qista]  Qista 
ibn  Lutay  Bəlbəki  h.III-IV  əsrdə  yaşamış  rum  riyaziyyatçısı  və  filosofudur.  Çoxlu  sayda  yunan  kitablarını 
ərəb  dilinə  tərcümə  etmişdir; 
  [qissis] 
  ―keşiş‖    sözünün  müərrəbidir; 
  [qanun]  kanun- 
bağdatlıların musiqi aləti;hər şeyin əsli; qayda, qanun; 
 [Qustantin] Rumun paytaxtı Konstantinopulu 
tikən hökmdarın adı. 
“qune-ye kaf”   
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 [keşiş ] 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Dünyada yaşamış və yaşamaqda olan xalqlar bir-birindən təcrid halda olmamış və deyildirlər. Nəticə 
etibarilə  hər  hansı  bir  xalqın  mədəniyyətinin  inkişafına  başqa  xalqların  əldə  etdikləri  nailiyyətlər  də  təsir 
etmişdir.  Fars  və  yunan,  rum,  arami  dillərinin  qarşılıqlı  əlaqəsi  mövzusu  olduqca  maraqlıdır.  Bu  xalqların 
tarixi  əlaqəsi,  sadəcə  olaraq,  onların  qonşuluq  münasibəti  ilə  bitmir.  Yunan,  rum,  arami,  suriya  alınma 
sözlərinin  fars  dilinin  lüğət  tərkibinin  zənginləşməsində  yardımçı  vasitə  kimi  çıxış  etməsi  çox  böyük 
əhəmiyyət kəsb edir. Bizim bu məqalədə araşdırmaq istədiyimiz əsas məsələ XIV əsrdə İran və Yunanıstan 
arasında mövcud olan mədəni və dil əlaqələrini üzə çıxarmaqdır. 
 
 
AZƏRBAYCAN DĠLĠNĠN LEKSĠK-SEMANTĠK SĠSTEMĠNDƏ MULTĠKULTURALĠZMĠN TƏZAHÜRÜ 
Əsgərova N.R. 
Bakı Slavyan Universiteti  
 
Azərbaycan  xalqının  multikulturalizm  ənənələrinin  çox  qədim  tarixlərə  dayandığını  ―xalqın  ruhunun 
bilavasitə  ifadəsi‖  (Vilhelm  Humboldt)  olan  dili,  xüsusilə,  onun  leksik-semantik  sistemi  aydın  şəkildə  əks 
etdirir. 
Ümumtürk  dilinin  uzun  əsrlər  davam  etmiş  təbii  diferensiasiyasının  nəticəsi  olan  Azərbaycan  dili 
(türkcəsi)nin  lüğət  fondunun  əsasını  türk  mənşəli  sözlər  təşkil  etsə  də,  sonrakı  dövrlərdə  məlum  ictimai-
siyasi,  mənəvi-mədəni  təsirlər  altında  ümumən  türk,  o  cümlədən  Azərbaycan  dili  lüğət  tərkibinə  külli 
miqdarda İran-fars, sami-ərəb sözlərinin axını başlamışdır. Birinci qrup sözlərin daha çox bədii, ikincilərin 
isə elmi üslubda qərarlaşmasının səbəbi müsəlman dünyasında fars dilinin poeziya, ərəb dilinin isə (elm) dili 
kimi daha çox üstünlük qazanmasından irəli gəlmişdir. 
Azərbaycan dilinin lüğət tərkibində, ümumən leksik-semantik sistemində ―türk+fars+ərəb‖ modeli və 
bunun  əsasında  yaranan  türk-fars  ərəb  paralelliyi  o  qədər  güclü  olmuşdur  ki,  alınma  leksuk-terminoloji 

Müasir dilçiliyin aktual problemləri.  24-25 noyabr 2016–cı il 
 
296 
 
 
vahidlər  çox  hallarda  türk  mənşəli  sözün  funksionallığının  nəinki  ikinci  plana  keçməsinə,  hətta  tamamilə 
arxaikləşib unudulmasına səbəb olmuşdur. 
Statistik təhlillər göstərir ki, məsələn, Nəsimi, Füzuli, Saib Təbrizi kimi Azərbaycan şairlərinin dilində 
türk,  fars  və  ərəb  mənşəli  sözlərin  sayı  təxminən  bərabərdir.  Lakin  XVIII  əsrdən  (M.P.Vaqif  dövründən) 
başlayaraq 1) xalq dilindən gələn türk mənşəli sözlərin artması, 2 (fars, ərəb mənşəli sözlərin isə milliləşmiş 
kütləvi anlaşıqlı vahidlərin istifadə olunması) müşahidə edilir. 
XIX əsrin sonu XX əsrin əvvələrində üçüncü alınma mənbəyi olaraq Avropadan gələn dil təfəkkürü, 
eləcə  də  onun  üzvi  tərkib  hissəsi  olaraq  söz-termin  axını  başlayır  ki,  bu,  fars-ərəbdən  sonra  ikinci  dalğa  - 
mərhələ idi. 
Beləliklə, müasir Azərbaycan dilinin lüğət tərkibində tarixən formalaşmış, yaxud süxurlaşmış üç etnik-
mədəni  qat  mövcuddur  ki,  onlar  türk,  fars-ərəb  və  Avropa  qatlarından  ibarətdir.  XX  əsrin  20-ci  illərindən 
etibarən  müəyyən  mərhələlərdə  Azərbaycan  dilindəki  alınma  sözləri  ―təmizləmək‖  və  ya  ―milliləşdirmək‖ 
cəhdləri müşahidə edilsə də, dildə hiss olunacaq bir dəyişiklik yaratmaq mümkün olmamışdır ki, bu da milli 
təfəkkürün  zəngin  multikultural  xarakteri ilə bağlı  olub,  Azərbaycan  dilinin  (dil  təfəkkürü  mədəniyyətinin) 
―yad‖ vahidləri kifayət qədər dərindən (və sürətlə), həm forma (səslənmə), həm də məzmunca (semantika) 
mənimsəmə texnologiyalarının dinamikasından irəli gəlir.  
 
 
MULTICULTURALISM'S INFLUENCE ON SOCIETY 
Hajiyeva E.F. 
Azerbaijan Technical University 
 
Before  talking  about  multiculturalism  in  the  modern  world  let  me  give  the  definition  of  the  word 
'culture'  as  'the  customs,  beliefs,  art,  music,  and  all  other  products  of  human  thought  made  by  a  particular 
group of people at a particular time'. Culture comprises all activities people practice, what they eat, how they 
dress,  etc.  Multiculturalism  reflects  cultural,  ethnic,  racial,  linguistic, and  religious  diversity  brought  about 
by mobility of people in the processes of colonization, slavery, migration, and other historical causes. 
The modern world can be called multicultural due to racial, cultural and ethnic diversity. Through the 
process  of  globalization  and  immigration  modern  society  has  become  a  mixture  of  different  nations  and 
cultures.  Cross-cultural  contacts  have  grown  significantly  nowadays.  Thanks  to  globalization  anyone  can 
enjoy foreign goods, food, ideas, music, technologies and practices. Multiculturalism supports the ideals of a 
democratic society in which every person is free and equal in dignity and rights. It leads to understanding, 
respect  and  friendship  among  racial  and  ethnic  groups.  All  people  are  equal  which  enables  them  to 
participate fully in the social, cultural, economic and political life irrespective of their religion, race, colour 
of skin or origin. The positive attitude to multiculturalism plays a very important role in the fight against all 
forms of extremist action. 
Some people have a negative attitude to multiculturalism as they believe that it erodes social stability 
and national cohesion. People's prejudices and fears may result into ethnocentrism or they may lead to racial 
discrimination, social conflicts and violence. Ethnocentrism is the belief that one's own race or ethnic group 
is more important than others and that its culture is superior to the culture of other groups. It occurs when 
one culture or nation places itself at the top of an imagined hierarchy of cultures and nations. 
The United Kingdom has one of the highest immigration rates in the EU. Although white people make 
up  over  90%  of  the  UK  population,  there  are  also  many  other  groups  living  in  Great  Britain.  The  largest 
ethnic  group  is  Asian  (4%  of  the  population).  This  group  includes  people  from  India,  Pakistan,  and 
Bangladesh.  The  other  main  ethnic  groups  are  Afro-Caribbean,  African,  Arabic,  and  Chinese.  In  London, 
almost 30% of the population are Asian and black. The main reason why London has become a multicultural 
city  is  the  long  history  of  immigration  to  Britain  which  increased  greatly  after  World  War  II.  Immigrants 
were  encouraged  to  come  to  Britain  as  the  country  needed  many  workers  to  rebuild  its  economy  after  the 
war.  Now  the  children  and  grandchildren  of  the  earlier  immigrants  are  full  members  of  British  society. 
Immigrants come to Great Britain for many reasons: some of them look for a well-paid job and better life; 
some seek protection from poverty, military conflicts or political persecution. Almost every part of London 
is populated with a wide mixture of people from many different countries. 
Talking  about  the  United  States  we  often  use  the  metaphor  'melting  pot'  to  emphasize  that  all  the 
immigrant  cultures  have  mixed  and  assimilated  into  American  society.  White  Americans  make  up  the 

Müasir dilçiliyin aktual problemləri.  24-25 noyabr 2016–cı il 
 
297 
 
 
majority  of  the  US  population  (about  75%).  Blacks  or  African  Americans,  Asians  and  Pacific  Islanders, 
American Indians, Alaska Natives and other races make up 25% of the population. From 1880 to 1930, there 
was a huge growth in immigration to the United States. Today, the largest groups of immigrants come from 
Mexico,  the  Philippines,  and  other  parts  of  Latin  America  and  Asia.Nowdays  behind  many  social  and 
political  conflicts  there  is  a  problem  of  cultural  differences.  That's  why  we  need  to  create  a  harmonious 
integrated society where every member enjoys equal rights. Multiculturalism helps us build bridges between 
communities; it is the pledge of piece, understanding, harmony and wellbeing. Multiculturalism will help us 
create a united and tolerant culturally diverse society. Multiculturalism simply does not mean what most of 
its critics think. The original home of multiculturalism is Canada. Canadian philosophers and policy-makers 
have done most to define and elaborate the concept, since Canada is quintessentially an immigrant society. 
There, multiculturalism does not mean, and has never meant, different cultural and ethnic groups being left 
alone  to  get  on  with  whatever  activities  they  choose.  It  actually  means  the  opposite.  Policy-making  in 
Canada  stresses  active  dialogue  between  cultural  groups,  active  attempts  at  creating  community  cohesion, 
and the acceptance of overarching Canadian identity. As a leading Canadian writer, Will Kymlicka, puts it, 
multiculturalism in Canada 'encourages the members of different immigrant groups to interact, to share their 
cultural heritage, and to participate in common educational, economic, political and legal institutions'.Canada 
adopted  its  official  'multicultural  policy'  in  1971.  That  policy-orientation  has  long  stressed  that  language 
tests,  citizenship  ceremonies  and  oaths  are  axiomatic  for  immigrants.  Such  demands  are  wholly 
uncontroversial, among the host population as well as migrants: indeed they are widely welcomed as a sign 
of mutual commitment. Some Canadian-style policies, such as citizenship ceremonies, have been introduced 
with success in the UK.   
Azerbaijan  celebrates  multiculturalism  the  success  story  through  ensuring  the  values  of  coexistence 
and intercultural  harmony  in the  Azerbaijan  society, making  it  a  recognized  model at  the  worldwide  level. 
All  identities  and  races  within  the  Azerbaijan  public  sphere  are  guaranteed  social  justice  as  well  as  equal 
opportunities regardless of the race, origin or religious affiliation. 
The  republic  of  Azerbaijan  has  committed  to  promote  cultural  diversity  and  intercultural  as  well  as 
inter-civilization dialogue through the proclamation of the year 2016 as the Year of Multiculturalism in the 
country, which was the fruit of the Baku process. 
Azerbaijan  conforms  that  multiculturalism  as  an  action  system  is  still  alive,  though  some  European 
states leaders declared its failure in Europe. It is a success story in Azerbaijan because it has deep roots in the 
country‘s history. Azerbaijan offers a model for humanity to coexist in this more globalized world. 
The  Azerbaijani  President  Ilham  Aliyev  has  signed  a  decree  declaring  2016  as  the  Year  of 
Multiculturalism  in  Azerbaijan.  This  was  to  maintain  and  further  develop  and  popularize  the  traditions  of 
multiculturalism. Now Azerbaijan makes significant contributions to the traditions of tolerance at worldwide 
level through the confidence in adopting daring decisions 
Taking  into consideration the  above-mentioned  fact  that  formation  and  development  of  multicultural 
society was determined by peculiarities of historical development of a concrete society we should note that 
due  to  differences  of  the  historical  development  of  states  there  were  different  models  of  multiculturalism. 
Among its most specific models I‘d like to note American, Swedish, Australian, and Canadian models.