Azərbaycan respulikasinin elm və TƏHSİl naziRLİYİ azərbaycan döVLƏt pedaqoji universiteti

Məməlilərin eşitmə orqanı.
Məməlilərdə o cümlədən insanda, eşitmə orqanı başın sağ və sol 
tərəflərində yerləşən qulaqlardır. Qulaq 3 əsas hissədən-xarici qulaq, orta qulaq 
və daxili qulaqdan ibarətdir. İnsanda daxili qulaq uzunluğu 35 mm-ə çatan, 2,5 
dəfə burulan və konusvari genələn spiralabənzər sümük kisəcik - ilbiz, 
vestibulyar otolit və yarımdairəvi kanallar sistemindən ibarətdir. Xarici qulaq, 
qulaq seyvanı və xarici qulaq keçəcəyi, orta qu- laq isə eşitmə 
sümükcüklərindən-çəkic, zindan və özəkdən ibarətdir. Xarici və orta qulaq 
dəhlizləri arasında qulaq pərdəsi (və ya təbil pərdəsi), orta qulaq və daxili qulaq 
dəhlizləri arasında isə zarlı oval pəncərə yerləşir. İlbizin daxili boşluğu 
perilimfa mayesi, baziylyar (əsas) membran və onun örtük (tektorial) mem- 
branı ilə tutulmuşdur. Bazilyar membran tükcükləri (sensilləri) olan eşitmə 
reseptorlarına malikdir, onların sərbəst sensilləri tek- torial membrana 
söykənirlər. Eşitmə reseptorları ən çox ilbizin orta nahiyyəsində toplanmışdır. 
Onlar, habelə ilbizin dayaq hüceyrələri sıralara düzülərək ilbizin korti orqanı 
adlanan struk- turu əmələ gətirir. Bazilyar membran ilbizin boşluğu genələn 
yerdə daralır və əksinə, daralan yerdə genəlir. İlbizin enli tərəfini (əsası) oval 
pəncərəyə dayayır.
Eşitmə resepsiyası.
Xarici qulaq səsləri yığır, səs dalğaları xarici qulaq keçəcəyində təbil 
pərdəsinə dəyir, onu ehtizaza, rəqsi hərəkətə gətirir, bu rəqslər qulaq pərdəsi ilə
təmasda olan orta qulaq sümükcükləri oval pəncərə vasitəsilə ilbizin 
perilimfasina, bazilyar və tektorial membranlarına yayılır. Eşitmə reseptorlarının 
qıcıqlanmaları onların bazilyar membranda düzülmə qaydaları ilə sıx

---

əlaqədardır. İlbiz (və ya korti) kanalına yönəlmə dərəcəsinə görə tükcüklü 
eşitmə reseptorları 2 tipə ayrılır: xarici tükcüklü hüceyrələr (onlar sayca çoxdur, 
təxminən 20.000 qədərdir) və daxili tükcüklü hüceyrələr (insanda onların sayı 
3500-ə çatır). Birinci tip reseptorlar 3 sırada düzülmüşdür. Onların sensillərinin 
ucları U-formada olub və tektorial membranla təmasdadır. Tektorial və bazilyar 
membran yerdəyişəndə sensillər qıcıqlanır və reseptorlar hüceyrələrdə oyanma 
prosesləri baş verir. 
İlbizin bazilyar membranı mikroskop altında müşahidə edən ilk anatomlar 
belə qənaətə gəlmişdilər ki, guya bu membran ro- yalın tarım simləri kimi 
müxtəlif uzunluğu olan nazik eninə zolaqlardan (tellərdən) ibarətdir, qısa 
«tellər» yüksək səs tonlarına, uzun, tellər isə alçaq səs tonlarına görə köklənir və 
müvafiq səs duyğuları oyadır. Bu təsəvvürlərə əsaslanaraq XIX əsrin sonunda 
fizik və fizioloq Helmhols eşitmənin rezonans nəzəriyyəsini irəli sürür. 
Helmholsa görə eşitmə membranı hər bir səs tezliyinə müvafiq gələn yerlərə 
malikdir, membranın bir yerində səs təsirindən əmələ gələn ehtizazlar (rəqslər) 
fiziki rezonans prinsipi üzrə membranın digər yerlərinə yayılır və beləliklə, 
müxtəlif səs duyğuları yaranır. Lakin bu nəzəriyyə sonralar tam təsdiq olunmadı. 
Dyerd Bekesi öz tədqiqatları ilə eşitmənin fiziki mexanizminə xeyli aydınlıq 
gətirdi, o bu işlərə görə 1961-ci ildə Nobel mükafatı aldı. Bekesi müəyyən etdi 
ki, səslərin doğurduğu rəqsi hərəkətlər oval pəncərədən bazilyalar membrana və 
bu membran boyunca qaçan dalğa formasında ilbizin sivri ucuna qədər yayılır, 
membranın müəyyən yerində yüksək amplituda malik olur, onun əyrisi dalğanın 
surətindən asılı olmayaraq hər bir verilmiş rəqs tezliyi üçün daimidir, 
stasionardır. Yüksək səs tonlarına xas olan amplitud zirvələri bazilyar 
membranın dar yerləri, alçaq səs tonlarına müvafiq gələn amplitud zirvələri isə 
bazilyar membranın gen yerləri üçün xarakterikdir. Beləliklə, daxili qulaqda 
eşitmə membranları öz struktur və funksional xassələri üzrə elə qurulmuşdur ki, 
onların müəyyən sahələri və reseptor sıraları bu və ya digər səslərə görə spesifik 
olaraq saxlana bilər.