Azərbaycan ssr elmlər akademiyasi tariX İnstitutu şAHİn fəRZƏLİyev

Qan  Bahası  (Xunbəha).  Döyüş  vaxtı  çoxlu  hərbi  qüvvəsini  itirən 
hökmdar məğlubiyyətə uğratdığı yerdən qan bahası tələb edirdi. 906 (1500/01)-ci 
ildə  Bakı  qalasının  qızılbaşlar  tərəfindən  çətinliklə  alınmasından  sonra  qala 
sakinləri qan bahası kimi xəzinəyə 1000 tümən pul vermişdilər (65, 47; 27, 125). 

---

58 
 
Qan bahası, əsasən, əsirlərin bağışlanmasından ötrü verilən böyük məbləğ 
pul olmuşdur (64, 253a; 81, 234b: 77, 79)
35
 
Ələfə  və  Ülufə.  Ələfə  istilahı  feodal  qoşunlarındakı  heyvanların 
yemlənməsindən  ötrü  əhalidən  toplanan  vergi  olmuşdu.  Bu  söz  altında  bəzən 
hökümətin tələbi ilə döyüşçülər üçün rəiyyətdən yığılan ərzaq da başa düşülür (39, 
273—274;  90,  207—208).  Ülufə  isə  vergiyığanlar,  dövlət  məmurları  və  əsgərlər 
üçün toplanan  vergi növü  idi.  Lakin İ.  P.  Petruşevski  ələfə  və  ülufəni  bir-birinin 
sinonimi kimi göstərir (39, 274). Onun fikrincə, ülufə də ələfə kimi heyvanlar üçün 
yem,  həmçinin  döyüşçülər  üçün  yığılan  ərzaqdır  (39,  274).  Ə.  Ə.  Əlizadə,  K.  S. 
Ləmbton  və  O.  Ə.  Əfəndiyev  onları  sinonim  kimi  qəbul  edirlərsə  də,  ələfənin 
döyüşçülər,  yaxud  hökümət  məmurlarından  ötrü toplanan  ərzaq malları,  ülufənin 
isə heyvan yemi olduğunu göstərirlər (26, 236; 90, 207; -208; 52, 42). Ancaq tarixi 
mənbələrin  bəzilərində  ələfənin  heyvan  yemi,  ülufənin  isə  insanlara  verilən 
mükəlləfiyyət olduğu anlaşılır. Həsən bəy Rumlunun bu cümləsinə diqqət yetirək: 
―Döyüşçülərə ülufə çatdırılmasında... bir dəqiqə də baxımsızlıq etmirdi (yəni vaxt 
itirmirdi) (66, 503). 
Yaxud,  ―Name-yi  nami‖  əsərində  göstərilir:  ―Mütəvəlli,  vəqf  işçiləri, 
pişnamaz və azançılara sədrlərin razılığı ilə ülufə verilirdi‖ (69, 167). 
İxracat. Əyalətlərdə olan döyüşçü və dövlət qulluqçularının ehtiyaclarını 
ödəməkdən  ötrü  əhalidən  yığılan  vergi  olmuşdu.  (39,  273).  Bəzi  hökmdarların 
hakimiyyəti  dövründə  müvəqqəti  olaraq  ləğv  edilən  ixracat  barədə  mənbələrdə 
məlumat  vardır.  Məsələn,  Yaqub  şah  ixracatın  bir hissəsini  886  (1481/82)-cı  ildə 
ləğv  etmiş  (64,  130a),  sonradan  isə  Həsən  bəy  Rumlunun  məlumatına  görə 
ixracatın  hamısını  aradan  götürmüşdü  (64,  123a).  Gödək  Əhmədin  dövründə  də 
―ixracat qapıları‖ bağlanmışdı (65, 19; 61, 274b; 39, 273). 
Görünür  ki, hökmdar ixracatı azaltmaq, yaxud ləğv etməklə onsuz da halı 
ağır  olan  rəiyyətin  vəziyyətini  bir  qədər  yüngüllətməyə,  öz  nüfuzunu  isə  xalq 
yanında, heç olmasa, bu yolla artırmağa çalışmışdır. 
Tamğa.  Ticarət  və  istehsal  edilən  sənətkarlıq  malları  satılarkən  onların 
üzərinə qoyulan vergi olub,  əsasən, pul ilə yığılırdı (26, 216; 52, 45, 12, 45; 28, 
45). Tamğa haqqının ağırlığına görə şəhərlərdə təsərrüfat həyatı pisləşir və ticarət 
tənəzzül edirdi. Bəzən müəyyən bir yerin tamğası ləğv olunurdu (64, 175b) ki, bu 
da, şəksiz, ticarət və mal istehsalını artırmaq məqsədilə edilirdi. Həsən bəy Rumlu 
və  başqa  tarixçilərin  məlumatından  aydın  olur  ki,  872  (1564/65)-ci  ildə  I  Şah 
Təhmasib 30000 tümən məbləğində olan tamğanı (55, 428; 88, 310: 77, 225 - 226), 
o  cümlədən  Naxçıvanın  tamğasını  da  ləğv  etmişdi  (55,  15).  Təbiidir  ki,  o,  belə 
hərəkət  etməklə  dövlət  xəzinəsinin  əsas  gəlirlərindən  biri  olan  vergidən  məhrum 
                                                             
35
 Qara Yusif tərəfindən 817 (1414/15)-ci  ildə  əsir alınan Şirvanşah I İbrahim azad edilməyindən  ötrü 
1200  İraq  tüməni  məbləğində  pul  verməyə  boyun  olmuşdu.  Həsən  bəy  Rumlu  hadisənin  təsvirində 
―xunbəha‖ istilahını işlətmirsə də, şübhəsiz ki, o pul qan bahası kimi tələb edilmişdi. (Bax: 64, 253a) 

---

59 
 
olmaq  istəməzdi.  Görünür  ki,  onu  belə  hərəkətə  rəiyyətin  yoxsulluğu,  xüsusilə 
sənət  və  ticarətin  getdikcə  zəifləməsi  vadar  etmişdi.  Digər  tərəfdən,  İ.  P. 
Petruşevski haqlı olaraq müəyyən vergilərin ləğvinin səbəbini hökmdarın bu yolla 
xalq həyəcanlarının qarşısını almaq istəməsində görmüşdür (38, 224). 
Tamğanı toplayan şəxs tamğacı adlanmışdır [65, 428] 
 
Rüsum.  Xüsusi  xidmətləri  olan  nüfuzlu  şəxslərə  verilən  mükəlləfiyyət 
növüdür (39, 279). Qara Yusif 810 (1407/08)-cu ildə Teymurun nəvəsi Əbubəkrlə 
döyüşə  yollanmazdan əvvəl öz əmir və dövlət başçılarını yanına çağırıb, bu fikrini 
bildirdikdən  sonra  ―onların  hamısını  nemətlər  və  mərcumat  ilə  ümidzar  etmişdi‖ 
(64,  263b).  Bu  misaldan rüsumun  bir növ  şirnikləndirmə,  həvəsləndirmə  vasitəsi 
kimi bəyan edildiyi görünür. 
―Əhsənüt-təvarix‖  salnaməsinin  hər  yerində  rüsum  sözü  mərsum  və 
mərsumat  kimi  getmişdir.  Orta  əsr  tarixçiləri  bu  istilahı  çox  vaxt  məvacib 
mənasında işlətmişlər (64,  225b; 262a; 50, 437; 61, 315b). Misal üçün aşağıdakı 
hadisəyə diqqət yetirək: 
933  (1526/27)-cü  ildə  şamlu  tayfasının  bir  dəstə  üzvünə  mərsum 
verilmədiyi  üçün  onlar  üsyan  edib,  Sam  Mirzənin  vəziri  Xacə  Həbibullahı 
öldürmüşdülər.  Həsən  bəy  Rumlu  bu  hadisəni  belə  nəql  edir:  ―Bir  gün  (Xacə 
Həbibullahı) nərd oynamaqla məşğul idi. Mərsum almayan şamlu camaatı Xacənin 
yanına  gələrək,  səslərini  ucaldıb  dedilər:  ―Bizə  məvacib  vermədiyin  üçün  işdən 
azad et‖ (65, 197). 
―Əhsənüt-təvarix‖ əsərində rüsumla məvacibi eyniləşdirən başqa bir fakt 
da vardır: 981 (1573/74)-ci ildə Mirzə Şükrüllah İsfahanini vəzirlikdən çıxarıb, bu 
vəzifəni  Seyid  Hüseyn  Fərahani  və  Xacə  Cəmaləddin  Təbriziyə  verən  I  Şah 
Təhmasib onların hər birinə 500 Təbriz tüməni  məbləğində mərsum təyin etmişdi 
(65, 159). 
Beləliklə, aydındır ki, XV - XVI əsrlərdə Azərbaycanın iqtisadi vəziyyəti 
haqqında  ―Əhsənüt-təvarix‖  əsərinin  verdiyi  faktlar  bu  salnamənin  əhəmiyyətini 
əyani şəkildə nəzərə çatdırır.