87
haqqında xüsusilə qabarıq məlumat vermişdir. 1408-ci ildə Naxçıvanın Əlincə
qalasında yerli feodala qarşı baş vermiş qiyam, 1420-ci ildə teymurilər əleyhinə
baş verən silahlı qiyamı, 1537-ci ildə Şirvanda qələndər-dərvişin üsyanı, Sultan
Süleymanın 1548-ci ildə Azərbaycana 3-cü hərbi yürüşü zamanı təbrizlilərin türk
əsgərlərinə qarşı çıxışı, 1571-1573-cü illərdə Təbrizdə yerli hakimiyyət orqanlarına
qarşı xalq kütlələrinin iki il davam edən üsyanı.
―Əhsənüt-təvarix‖ əsərinə əsasən müəyyən etmək olur ki, XV-XVI
əsrlərdə baş verən müxtəlif feodal araçəkişmələri kənd təsərrüfatı və şəhər
iqtisadiyyatında məhsuldar qüvvələrin inkişafını ləngidir, bu da xalqın vəziyyətinin
ağırlaşmasına gətirib çıxarırdı.
Mənsub olduğu feodal sinfinə qarşı tez-tez baş verən xalq etiraz və
çıxışlarının əsil səbəbini pərdələməyə çalışan Həsən bəy Rumlu üsyanların əsil baş
vermə səbəbini I Şah Təhmasibin Azərbaycan şəhərlərinə hakim göndərməməsi və
mərkəzi hakimiyyətin zəifliyi ilə izah etmişdir ki, bu da onun sinfi dünyagörüşünün
məhdudluğundan irəli gəlir. Müəllifin öz məlumatına əsasən 1571-1573-cü illər
Təbriz üsyanı baş verərkən şəhərdə hakim olduğu məlumdur. Buna baxmayaraq,
şəhər əhalisi yerli hakimiyyətə qarşı qəti üsyandan imtina etməmişdi, əksinə,
hakim və feodalların həddini aşan zülmü sinfi mübarizənin kəskinləşməsinə səbəb
olmuşdu. Xalq üsyanları, etirazları, əsasən, dini təriqətlər şəklində təzahür edirdi.
Bu qəbildən Həsən bəy Rumlunun hürufi hərəkatı haqqında məlumatı diqqəti cəlb
edir. F. Engelsin göstərdiyi kimi, ―hakim feodal siniflərə qarşı xalqın sinfi
mübarizəsi bütün orta əsrlər boyu gah mistika, gah büdət, gah da silahlı üsyan
şəklində baş vermişdir‖
47
.
Göstərmək lazımdır ki, Həsən bəy Rumlu şərh etdiyi müəyyən məsələ və
siyasi hadisələrə həmişə biganə qalmamış, onları orta əsr tarixçilərinə xas olan
seyirci gözü ilə nəzərdən keçirməmiş, bəzən öz fikir və münasibətini də
bildirmişdir. Müəllif dövrün səviyyə tələbatını nəzərə alaraq, əsərində əsas
hadisələrin məğzini böyük ustalıqla verməyi bacarmışdır. Həsən bəy Rumluda
hadisələrə analitik yanaşma qabiliyyəti vardır.
Bütün bunları nəzərə alaraq, bir daha söyləmək olar ki, ―Əhsənüt-təvarix‖
əsəri XV-XVI əsrlər Azərbaycan tarixinin öyrənilməsində dəyərli bir mənbədir.
Dostları ilə paylaş: