Azərbaycan ssr elmlər akademiyasi tariX İnstitutu şAHİn fəRZƏLİyev
Yüklə 0,96 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- AZƏRBAYCAN XV-XVI ƏSRLƏRDƏ
- GİRİŞ
|
1 AZƏRBAYCAN SSR ELMLƏR AKADEMİYASI TARİX İNSTİTUTU ŞAHİN FƏRZƏLİYEV AZƏRBAYCAN XV-XVI ƏSRLƏRDƏ (Həsən bəy Rumlunun ―Əhsənüt-təvarix‖ əsəri üzrə) ―Elm‖ nəşriyyatı Bakı - 1983 2 Azərbaycan SSR Elmlər Akademiyası Redaksiya-Nəşriyyat Şurasının qərarı ilə çap olunur Redaktoru tarix elmlər doktoru O. Ə. Əfəndiyev © ―Elm‖ nəşriyyatı, 1983. 3 GİRİŞ Azərbaycanın orta əsrlər ictimai-iqtisadi və siyasi tarixini öyrənmək tarixşünaslıq elminin qarşısında duran vacib vəzifələrdən biri kimi geniş elmi- tədqiqat işi tələb edir. XVI əsrdə yaranan Azərbaycan Səfəvi dövlətinin və vilavasitə ondan qabaqkı dövrdə - XV əsrdə mövcud olmuş feodal dövlətlərinin tarixini əks etdirmək üçün dövrün yazılı abidələri əsas götürülməli, hərtərəfli tədqiq edilməlidir. Bu işin öhdəsindən gəlməkdən ötrü yeganə vasitə marksizm-leninizm metodologiyası və tarixi materializmdir. Tarixi tədqiqatın əsasını təşkil edən mənbələrin öyrənilməsi tarixçilərin qarşısında duran zəruri bir vəzifədir. Mənbələrdə olan məlumat müəyyən dövrün ictimai-iqtisadi, siyasi və mədəni həyatı ilə əlaqəli sürətdə, başqa mənbə və faktlarla müqayisəli şəkildə araşdırılmalıdır. ―Mənbəşünaslıq tarixi mənbələr, onların aşkar olunması, öyrənilməsi və tarixçinin əsərində istifadə edilməsi haqqında elmdir‖ 1 . Mənbəşünaslıq sahəsində Azərbaycanda artıq ilk addımlar atılmışdır. Ə.Ə. Rəhmaninin ―İsgəndər Münşinin ―Tarix-i aləm aray-i Abbasi‖ əsəri Azərbaycan tarixinin mənbəyi kimi‖, R.Ə. Hüseynovun ―XII – XIII əsr Suriya mənbələri Azərbaycan haqqında‖, İ.P. Behzadinin ―Ravəndinin ―Rahətüs-südür və ayətüs- sürür‖ əsəri tarixi bir mənbə kimi‖, M.İ. Şəmsinin ―Şərəf xan Bidlisinin ―Şərəfnamə‖ əsəri kürd xalqının tarixi mənbəyi kimi‖ adlı tədqiqat əsərlərində müvafiq mənbələr hərtərəfli tədqiq edilmişdir. Orta əsr tarixi mənbələri arasında azərbaycanlı tarixçi Həsən bəy Rumlunun ―Əhsənüt-təvarix‖ (―Tarixlərin ən yaxşısı‖) əsəri də xüsusi yer tutur. Fars dilində yazılmış bu mənbənin dövrümüzə qədər gəlib çatmış son iki cildində Şirvan, Şəki və Azərbaycanın cənub vilayətlərinin tarixi təsvir olunmuşdur. Qeyd etmək lazımdır ki, Həsən bəy Rumlu dövlət quruluşu, iqtisadi vəziyyət, feodal münasibətləri, ordu və siyasi tarix haqqında qiymətli məlumat verən müəllifdir. Onun qələmə aldığı bir sıra məsələlər dövrün başqa tarixçilərinin kitablarında ya tamamilə öz əksini tapmamış, ya da çox ötəri qeyd edilmişdir. Bizim məhz ―Əhsənüt-təvarix‖ əsərini bir mənbə kimi araşdırmağımızın bir neçə səbəbi vardır: azərbaycanlı tarixçinin yaratdığı salnamənin hərtərəfli tədqiq edilməsi tariximizin iki mürəkkəb əsrinin öyrənilməsində olduqca səciyyəvidir, ona görə ki, bu əsərdə hələ az araşdırılmış dövrlərdən biri olan XV – XVI əsrlərə dair bol material vardır; salnamədə qaraqoyunlu-ağqoyunlu, ağqoyunlu-səfəvi münasibətləri yaxşı işıqlandırılmış, Şirvan və Şəkinin tarixinə dair zəngin məlumat verilmişdir; müəllif 1405 – 1578-ci illərdə Azərbaycana qonşu dövlətlər haqqında da orijinal material vermişdir ki, bunlar Azərbaycanın 1 Источниковедение. Теоретические и методические проблемы, М., 1969, səh. 14. 4 həmin dövlətlərlə olan münasibətini aydınlaşdırmağa imkan yaradır; Həsən bəy Rumlu orta əsr tarixçilərinə xas təmtəraqlı ibarələr işlətmək ənənəsindən nisbətən uzaq olduğundan quru sözcülüyə az uyur və hadisələrin konkret ifadəsinə çalışır; əsər dilinin sadəliyinə görə də başqa mənbələrdən fərqlənir; hadisələrin təsvirində xronoloji ardıcıllığa riayət olunmuşdur; mənbədə məşhur şəxsiyyətlər, o cümlədən şairlər, tarixçilər, alimlər haqqında bioqrafik qeydlər edilmişdir; dünyanın bir çox şərqşünasının ―Əhsənüt-təvarix‖ə dönə-dönə müraciət etməsi faktı da onun əhəmiyyətini göstərən amillərdən biridir; ancaq salnamənin tarixşünaslıqda çoxdan bəlli olmasına və ondan geniş istifadə edilməsinə baxmayaraq, indiyədək bu mənbənin həqiqi qiymətinin verildiyi monoqrafik elmi-tədqiqat işi yoxdur. Məhz bu səbəblərə görə həmin əsər bizim tərəfimizdən xüsusi tədqiqat obyekti kimi seçilmişdir. Həsən bəy Rumlu öz dövründən qabaq baş verən hadisələri qələmə alarkən, özündən əvvəlki tarixçilərin kitablarından kor-koranə istifadə etməmiş, əxz etdiyi kiçik bir əhvalatı belə diqqətlə öyrənmiş, hadisələrin təsvirinə əsasən tənqidi yanaşmış, yeri gəldikcə, bəzi müəlliflərin diqqətsizliyini də göstərmişdir. O, hətta mümkün qədər keçmiş döyüşçülərlə də görüşmüş, onların məlumatlarından səmərələnmişdir. Həsən bəy Rumlu görkəmli şəxsiyyətlərin həyat və fəaliyyətini işıqlandırarkən, tutduqları mövqedən asılı olmayaraq, onların bəlli müsbət və mənfi xüsusiyyətlərini obyektiv təsvir etməyə çalışır. Məsələn, I Şah Təhmasibin adət və xasiyyətindən bəhs edən müəllif onun xəsisliyini də göstərməkdən çəkinməmişdir. Həsən bər Rumlu II Şah İsmayılın qəddar, sərt və rəhmsiz bir şəxsiyyət olduğunu da nəzərə çatdırır. Həsən bəy Rumlunun yaşadığı dövrdə Azərbaycanda nisbətən qüdrətli Səfəvi dövləti yaradılsa da, sinfi mübarizə kəskinləşir, feodal araçəkişmələri yenə də davam edirdi. Hələ XV əsrdə Teymuri və başqa yadellilərin Azərbaycana tez- tez etdikləri yürüşlər nəticəsində, onsuz da, var-yoxdan çıxarılan xalq, eyni zamanda yerli əyan və ruhanilər tərəfindən soyulurdu. Lakin göstərmək lazımdır ki, Həsən bəy Rumlunun bilavasitə fəaliyyətdə olduğu vaxtlarda başqa dövlətlərin, xüsusilə Osmanlı dövlətinin Azərbaycana hücumları dayandırılmış, 1555 – 1557-ci illər nisbətən sakitlik dövrü olmuşdur. Ancaq I Şah Təhmasib yerli qüvvələri səfərbərliyə alaraq, vaxtaşırı ətraf vilayətlərə hücum edir, nəticədə saysız-hesabsız tələfat baş verir, şəhər və kəndlər dağıdılır, yandırılırdı. Qızılbaşların kürdlər və gürcülər üzərinə etdiyi qarətçi yürüşlər və Həsən bəy Rumlunun şəxsi müşahidələri əsasında onun sonradan qələmə aldığı salnamədə öz əksini tapmışdır. ―Əhsənüt-təvarix‖in öyrənilməsində hələ indiyədək tam həll olunmayan bəzi mübahisəli məsələlər vardır. Onlardan biri vaxtilə salnaməni təşkil etmiş cildlərin sayını və dövrümüzə qədər gəlib çatmayan 8 cildin həqiqətən də bir zamanlar olduğunu aydınlaşdırmaqdır. Eyni zamanda Həsən bəy Rumlunun bir tarixçi kimi yaxşı üslubu, dünyagörüşü, həyatı haqqında məlumat vermək də bu sətirlərin müəllifinin məqsədlərindən biridir. 5 İctimai vəziyyətinə görə Həsən bəy Rumlu yüksək feodal təbəqəsinə mənsub olmuşdur. Buna görə də, təbiidir ki, ―Əhsənüt-təvarix‖ əsərində, əsasən, feodal sinfinin mənafeyi müdafiə edilmiş, xalq kütlələrinin apardığı mübarizəyə mənfi münasibət bəslənilmişdir. Müəllif buna görə də, mənbənin tədqiq edilməsinə sinfi baxımdan yanaşmağı qarşısında duran əsas məsələlərdən biri hesab etmişdir. Monoqrafiya üzərində işlənərkən Azərbaycanın XV – XVI əsrlər tarixinə aid əksər tarixi mənbələrdən də səmərəli şəkildə istifadə edilmişdir. Qaraqoyunlu, Ağqoyunlu, Səfəvi, Şirvan və Şəki hökmdarlarının şəcərə cədvəlləri, müxtəlif tayfa və qəbilə adları, bir çox islahatlar və Həsən bəy Rumlunun işlətdiyi Azərbaycan sözlərinin siyahısı kitabın sonuna əlavə edilmişdir. Əsərin yazılması və çapa hazırlanmasında Azərbaycan SSR-in əməkdar elm xadimi, Azərbaycan SSR EA-nın akademiki Ə.Ə. Əlizadənin, prof. İ.P. Petruşevskinin, tarix elmləri namizədi O.F. Akimuşkinin, Azərbaycanın XIII – XVIII əsrlər tarixi‖ şöbəsinin əməkdaşlarından tarix elmləri doktorları O.Ə Əfəndiyevin, Ə.Ə. Rəhmaninin, M.X. Heydərovun, tarix elmləri namizədləri S.M. Onullahinin və V.Z. Piriyevin bir sıra qeyd və arzuları nəzərə alınmışdır. Müəllif onlara öz dərin minnətdarlığını bildirir. Yüklə 0,96 Mb. Dostları ilə paylaş:
|