“Əhsənüt-təvarix”in ilk məxəzləri və ondan
istifadə edən orta əsr tarixçiləri
Tariximizin iki əsr hadisələrini əhatə edən ―Əhsənüt-təvarix‖ əsərinin
yazılışı zamanı Həsən bəy Rumlu onlarca tarixi mənbədən faydalanmışdır.
Tədqiqatçılardan Ç.N. Seddon, F. Sümer və Ə. Nəvayi vaxtilə Həsən bəy
Rumlunun müraciət etdiyi bəzi tarixi mənbələrin adını qeyd etmişlər [120, 309 –
311; 56, XIII; 66, 24]. Ç.N. Seddon fikrinin sübutu üçün salnamədən götürdüyü bir
parçanı ―Həbibüs-siyər‖ və ―Həşt behişt‖ əsərlərindəki müvafiq cümlələrlə
müqayisə etmişdir [120, 309 - 310].
Əsərini yazarkən Həsən bəy Rumlunun istifadə etdiyi məxəzlər özünün
qeyd etdiyinə görə bunlardır: ―Tarix-i torki-yi rumi‖ yaxud ―Tarix-i torki‖,
―Mətləüs-sədeyn və məcməül-bəhreyn‖, ―Rövzətüs-səfa‖, ―Tarix-i Dövlətşahi‖,
―Tarix-i Həsən padşah‖, ―Həbibüs-siyər‖, ―Tarix-i aləmara‖.
Salnamədə yeri gəldikcə adı çəkilən bu mənbələrdən Həsən bəy
Rumlunun necə faydalandığına diqqət yetirək:
1.
―Tarix-i torkiyi rumi‖ yaxud ―Tarix-i torki‖. Həsən bəy Rumlu
tərəfindən belə adlandırılan mənbəyə ―Əhsənüt-təvarix‖ əsərində yalnız türk
sultanları ilə əlaqədar hadisələrin izahı zamanı müraciət edilir. Müəllif cəlayirilər
dövlətinin 4-cü hökmdarı olan Sultan Əhmədin (hakimiyyət illəri: 1382 – 1410)
öldürülməsi ilə əlaqədar onun tərcümeyi-halını şərh edir və Teymurun (hakimiyyət
illəri: 1370- 1405) təqibindən qaçıb sultan Bəyazidə (hakimiyyət illəri: 1389 –
1402) sığınan cəlayiri şahının bəzi xüsusiyyətlərinin təsvirində bu əsərə
əsaslanmışdır [66, 74]. II sultan Məhəmmədin (hakimiyyət illəri: 1444 – 1481)
fəthlərindən danışarkən də ―Tarix-i torki-yi rumi‖ ―Əhsənüt-təvarix‖in əsas
mənbəyi olmuşdur [66, 320].
Türk sultanları ilə bilavasitə əlaqəsi olan məsələlərin birində Həsən bəy
Rumlu yenidən, əsaslandığı mənbənin ―Tarix-i torki‖ olduğunu bildirir [66, 542].
877 (1472/73)-ci il ağqoyunlu-osmanlı müharibəsi zamanı Uzun Həsənin II Sultan
Məhəmməd tərəfindən məğlub edilməsi səbəblərindən biri məhz ―Tarix-i torki‖-yə
əsasən izah edilmişdir [66, 542].
Ehtimal ki, yuxarıda adları çəkilən ―Tarix-i torki-yi rumi‖ və ―Tarix-i
torki‖ eyni əsərlər olmuş və ―Əhsənüt-təvarix‖də iki ad altında getmişdir. Bunu da
qeyd etmək lazımdır ki, Ç.N. Seddon və Ə. Nəvayi türklərlə əlaqədar hadisələrin
təsviri zamanı Həsən bəy Rumlunun müraciət etdiyi mənbənin ―Həşt behişt‖
olduğunu göstərmişlər [120. 310; 65, 31]. Fikrimizcə, ―Tarix-i torki‖ və ―Tarix-i
torki-yi rumi‖ Həkiməddin İdris ibn Hüsaməddin Məhəmməd Əli Bidlisinin ―Həşt
behişt‖ əsəridir. SSRİ, Türkiyə, İran və başqa ölkələrdə həmin əsərin onlarca
əlyazma nüsxəsi mövcuddur. Osmanlı sultanlarının həyat və fəaliyyətindən bəhs
edən ―Həşt behişt‖ kitabı 908 (1502/03) – ci ildə tamamlanmışdır [43, 1257 -
1260].
20
Göstərməliyik ki, Həsən bəy Rumlu ―Həşt behişt‖-dən istifadə edərkən,
oradan əxz etdiyi hadisələrin təsvirini yığcam verməyə çalışmışdır. Sübut üçün
aşağıdakı iki parçanın müqayisəsi kifayətdir:
―Əhsənüt-təvarix‖ : ―Nədimi ona dedi: Biz ki, rum padşahının ölüsündən
(qorxub) belə qaçırıq, əgər onun özü gəlsəydi, vəziyyətimiz necə olacaqdı?‖
―Həşt behişt‖ : ―Belə nəql edilir ki, zarafat etmək və lətifə danışmaqda
cəsarətli olan onun bir nədimi Bursadan sürətlə geri qayıdan vaxt yolüstü
Məhəmməd bəyə demişdir: ―Ey şücaətli şəhriyar, sən ki al-e osmanın bir
ölüsündən belə qaçırsan, əgər həmin xanədanın diri bir üzvü gəlsəydi neylərdin?‖
7
2.
―Mətləüs-sədeyn
və
məcməül-bəhreyn‖.
Qaraqoyunlu,
Ağqoyunlu və Xorasan dövlətlərinin siyasi tarixinin əks etdirilməsində bu əsərin
Həsən bəy Rumluya müəyyən köməyi olmuşdur. Şirvanşah I İbrahimin Təbrizə
girməyi (808/1406-may ayı), onun şəhəri tərk etməyi (həmin ilin iyun ayı), Qara
Yusifin Təbrizi ələ keçirməyi (yenə də həmin ilin iyunu), onun teymuri Əbubəkrlə
döyüşü (809/1406/07), Sultan Əhməd Cəlayirinin öldürlməsi (813/1410),
qaraqoyunlu Cahanşahın siyasi fəaliyyəti, onun öz oğlanları Pirbudaq və Həsənəli
ilə düşmənçiliyi, Sultan Əbu Səid (hakimiyyət illəri: 1451 – 1468) və Uzun Həsən
arasındakı döyüş (872/1468) hadisələri hər iki əsərdə təxminən eyni cür təsvir
edilmişdir; lakin ―Əhsənüt-təvarix‖də faktlar daha boldur. Deməli, Həsən bəy
Rumlu bu hadisələrin təsviri vaxtı başqa mənbələrdən də faydalanmış və yalnız
Əbdürrəzzaq Səmərqəndinin qeydləri ilə kifayətlənməmişdir. Fikrimizin sübutu
üçün göstərməliyik ki, ―Mətləüs-sədeyn...‖ əsərində Qara Yusif və Sultan Əhməd
Cəlayiri arasında 813, (1410)-cü ildə baş verən müharibə çox qısa təsvir edilmişdir.
Cahanşahı Qara Yusifin böyük oğlu kimi göstərən Əbdürrəzzaq Səmərqəndinin
məlumatı [80, 269a] Həsən bəy Rumlu və başqa müəlliflər tərəfindən təkzib
olunmuşdur [64, 245b; 98, 119a; 30, 32]. Əksər mənbədə Qara Yusifin böyük
oğlunun Pirbudaq olduğu göstərilməsi Əbdürrəzzaq Səmərqəndinin bu səhvini
aşkara çıxarır. 873 (1468/69)cü ildə Uzun Həsənin əsir aldığı Sultan Əbu Səidin
məhz Şirvan qazisinin təhriki ilə öldürülməsi barədə olan məlum fakt ―Mətləüs-
sədeyn...‖də yoxdur [80, 322a], lakin Həsən bəy Rumlu bu məsələnin qabarıq
şəkildə nəzərə çatdırır [64, 163a].
Bunlara baxmayaraq, ―Mətləüs-sədeyn...‖in bizim müəllifə böyük təsiri
olduğundan o, bəzən həmin əsərdən götürdüyü məlumatları ya eyni ilə, yaxud da
cüzi dəyişikliklə öz salnaməsində vermişdir. Məsələn:
―Əhsənüt-təvarix‖ : [64, 164a] ―O vaxt Şirvan padşahı Fərruz Yasar,
rəcəbin 4-də düşmənçiliyə başlayıb, gəmiləri öz tərəfinə çəkdi və cığatay qoşunun
böyük bir dəstəsini qarət etdi‖
―Mətləüs-sədeyn...‖ : ―Bu vaxt, rəcəbin 4-də şirvanşah düşmən oldu və
gəmiləri o biri tərəfə çəkib, həmin qalib qoşunun çoxlu adamını qarət etdi‖.
7
Misal Ç.N. Seddonun məqaləsindən götürülmüşdür [Bax: 120].
21
Faruq Sümer ―Kitab-i Diyarbəkriyyə‖yə yazdığı müqəddimədə ―Əhsənüt-
təvarix‖in IX cildinin ən mühüm mənbəyinin ―Mətləüs-sədeyn...‖ olduğunu
göstərmişdir [56, VIII].
3.
―Rövzətüs-səfa‖. Bu kitab Həsən bəy Rumlunun istifadə etdiyi
mənbələrdən biridir. Bizim müəllif əsasən, Xorasan şahları və onların varisləri
haqqında ümumi məlumat verərkən həmin kitaba müraciət edir [64, 226a]. Lakin
göstərmək lazımdır ki, Qaraqoyunlu və Ağqoyunlu dövlətləri haqqında ötəri
məlumat verilən ―Rövzətüs-səfa‖dan fərqli olaraq, ―Əhsənüt-təvarix‖ əsərinin
bütün bir cildi bu dövlətlərin tarixinə və onların qonşu ölkələrlə münasibətlərinə
həsr edilmişdir. XV əsr Azərbaycan feodal dövlətlərinin tarixini yazarkən, Həsən
bəy Rumlunun ən çox istifadə etdiyi mənbələr, əsasən, ―Mətləüs-sədeyn...‖ və
―Kitab-i Diyarbəkriyyə‖ olmuşdur. Bu əsərlərə nisbətən ―Rövzətüs-səfa‖ dövr
tarixi baxımından ikinci dərəcəli mənbə olduğundan (bu kitabda teymuri Xorasan
dövlətini tarixi müfəssəl şərh edilmişdir) ―Əhsənüt-təvarix‖lə onun təsvirləri
arasında yaxınlıq azdır. Buna görə də, Mirxond və Həsən bəy Rumlunun
əsərlərinin müqayisəsi barəsində az danışmağı lazım bildik.
4.
―Tarix-i Dövlətşahi‖. Həsən bəy Rumlunun belə adlandırdığı əsər
Dövlətşah Səmərqəndinin ―Təzkirətüş-şüəra‖ kitabıdır. ―Əhsənüt-təvarix‖də çoxlu
şer parçaları verilmiş, habelə onlarca şairin tərcümeyi-halı işıqlandırılmışdır. Bu
işdə Dövlətşah Səmərqəndinin məlum əsərinin Həsən bəy Rumluya köməyi
dəymişdir. Azərbaycanlı şair Şah Qasim Ənvar [64, 224b, 225b; 73, 346 - 352] və
Cahanşah Həqiqinin tərcümeyi-halından bəzi məlumatlar [64, 168a, 169a, 175a;
73, 457 - 461], onların şerlərindən parçalar məhz ―Təzkirətüş-şüəra‖ kitabından
götürülüb ―Əhsənüt-təvarix‖ə daxil edilmişdir.
5.
―Tarix-i Həsən padşah‖. ―Əhsənüt-təvarix‖in yazılmasında tarixi
bir mənbə kimi böyük əhəmiyyəti olan əsərlərdən biri də Əbubəkr Tehraninin
Həsən bəy Rumlu tərəfindən ―Tarix-i Həsən padşah‖ adlandırılan [64, 213b]
―Kitab-i Diyarbəkriyyə‖ əsəridir. 1962 – 1964-cü illərdə Türkiyədə nəşr edilən iki
hissədən ibarət bu kitabın tərtibçilərindən biri olan F.Sümer yazır: ―Həsən bəy
Rumlu ―Kitab-i Diyarbəkriyyə‖-dəki məlumatı bəzən eyni ilə, bəzən qısaltmaq,
cümlə və ibarələri dəyişdirmək, ədəbi mahiyyətdə olan mənsur və mənzum yerləri
tam atmaqla əsərinə artırmışdır‖ [56, XXII]. Doğrudan da, bu fikrin sübutu üçün
aşağıdakı müqayisə kifayətdir:
―Əhsənüt-təvarix‖ : [64, 188b] ―Cəllad onun qanını tökməyə hazırlaşdı.
(O,) göstərilən qılıncı qəbul etmədi və Arıq Məhəmməd Tuşmalın qılıncını tələb
edib dedi: ―Məni bu qılıncla öldürün‖.
―Kitabi Diyarbəkriyyə‖ : [56, 279 - 280] ―Cəllad onun qanını tökməyə
hazırlaşdı. (O,) göstərilən qılıncı qəbul etmədi və Arıq Məhəmməd Tuşmalın
qılıncını tələb edib dedi: ―Məni bu qılıncla öldürün‖.
Göründüyü kimi, bu misalların hər ikisi eynidir, lakin hər iki müəllifin
cümlələrindəki maraqlı cəhət ―arıq‖ sözünün yazılışıdır. Bu söz Əbubəkr Tehrani
22
tərəfindən (―əruq‖), Həsən bəy Rumlu tərəfindən isə (―arıq‖) şəklində yazılmışdır
ki, bu da azərbaycanlı müəllifin başqa əsərlərindən götürdüyü sözləri təshih
etməsinə bir misaldır.
Cahanşahın 862 (1457/58)-ci ildə Xorasana hərbi yürüşü [64, 192a, 193a;
56, 347 - 353], onun oğlu Həsənəlinin yenə həmin ildə həbsxanadan çıxaraq Təbriz
taxtını ələ keçirməyi [64, 188a – 189a; 56, 358 - 359], Cahanşahın qətlindən sonra
hakimiyyətə çıxmaq uğrunda şahzadə və əmirlərin mübarizəsi [64, 169a – 165b;
56, 434 - 439] və əsasən, Uzun Həsənlə əlaqədar məlumatların izahında ―Kitab-i
Diyarbəkriyyə‖nin Həsən bəy Rumluya müstəsna köməyi dəymişdir.
6.
―Həbibüs-siyər‖. ―Əhsənüt-təvarix‖in X cildindəki hadisələrin bir
hissəsinin (xüsusilə I Şah İsmayılın siyasi fəaliyyətinin) təsvirində ―Həbibüs-siyər‖
kitabının da dövrün tarixi mənbəyi kimi əhəmiyyəti olmuşdur. Hakimiyyət uğrunda
son Ağqoyunlu şahlarının mübarizəsi [65, 13- 14, 16 – 17, 19 – 22; 84, 440 - 446],
Səfəvi dövlətini təşkilində I Şah İsmayılın rolu, onun Şirvan, Şəki və qonşu
dövlətlərlə münasibətləri və s. başqa məsələlər ―Həbibüs-siyər‖ə əsasən qələmə
alınmışdır. Lakin bizi müəllif Xandəmirə nisbətən əhəmiyyəti o qədər çox olmayan
hadisələrin təsvirini yığcam göstərməyə çalışmışdır. Bu fikrin sübutu üçün
aşağıdakı misal münasibdir:
―Əhsənüt-təvarix‖: [65, 109] ―O həzrətin şərafətli babasını torpaqdan
çıxarıb, tabuta qoydular və əcdadının məqbərəsində dəfn etdilər. Çox vaxt
keçməsinə baxmayaraq, onun cəsədi çürüməmişdi‖.
―Həbibüs-siyər‖: [84, 502 - 503] ―O həzrətin pak bədənini 22 il keçdikdən
sonra qəbirdən çıxardılar və tabuta qoyaraq, əcdadının işıqlı məqbərəsinə apardılar.
İndi, çoxlu vaxt keçməsinə baxmayaraq, onun cəsədi çürüməmiş və rəngi
solmamışdı‖.
Bu və ya digər hadisəni ―Həbibüs-siyər‖dən götürən Həsən bəy Rumlu
həmin əsərə tənqidi münasibət də bəsləmişdir ki, bu haqda bir qədər əvvəl
danışıldı
8
.
7. ―Tarix-i Şah İsmayıl Səfəvi‖. Şah İsmayılın həyatını qələmə alarkən,
Həsən bəy Rumlu anonim müəllifin ―Tarix-i Şah İsmayıl Səfəvi‖ əsərindən də əsas
məxəz kimi istifadə etmişdir [62]
9
. Bizim müəllif 906 (1501)-cı ildə Bakı
qalasının qızılbaşlar tərəfindən alınmasını bu əsərdən əxz etmiş, hadisəni bir qədər
ixtisarla öz salnaməsinə daxil etmişdir. Bundan başqa, qızılbaşların Şirvana 1506
və 1509-cu illərdəki yürüşləri də bu kitabdan götürülmüşdür.
Dövrün digər mənbələrində təsadüf olunmayan maraqlı bir fakt da nəzəri
cəlb edir ki, bu, XV əsrin sonu—XVI əsrin əvvəllərində Ağqoyunlu dövlətinin
dağılmağa başlaması nəticəsində Azərbaycan və İranda 12 feodal hakimin özlərini
8
Bax: Əsərin I fəsli, səh. 17 - 18
9
Bu mənbənin fotosurətini istifadəmizə verdiyi üçün tarix elmləri doktoru O. Ə. Əfəndiyevə
minnətdarıq.
23
müstəqil elan etməsi və hakimiyyəti əllərinə alması faktıdır. Bu, yalnız ―Tarix-i
Şah İsmayıl Səfəvi‖ və ―Əhsənüt-təvarix‖ əsərlərində verilmiş, həmin hakimlərin
adları, həmçinin onların tabeliyində olan yerlər bir-bir göstərilmişdir [62, 77b—
78b; 65, 62].
Həsən bəy Rumlu bu əsərdən istifadə edərkən anonim müəllifin
məlumatlarını mümkün qədər ixtisarla köçürməyə çalışmışdır. Məsələn,
Qızılbaşlarla osmanlılar arasında 1514-cü ildə baş verən Çaldıran döyüşü anonim
müəllifdə 16 səhifədə [62, 245b—253a] Həsən bəy Rumluda isə 6 səhifədə
yazılmışdır [65, 143—149].
Anonim müəllifdən Həsən bəy Rumlunun istifadə etdiyini əyani olaraq
aşağıdakı misaldan görmək olar:
―Tarix-i Şah İsmayıl Səfəvi‖: [62, 65a] ―Süleyman şöhrətli xaqan Hüseyn
bəy Lələ, Məhəmməd bəy Ustaclı, Əbdi bəy Şamlu, Xadim bəy Xüləfa və Qara
Piri bəy Qacar kimi məğlubedilməz dövlətin sütunlarını çağırıb onlara dedi ki,
Azərbaycan paytaxtını istəyirsiniz, ya Gülüstan qalasını? Onlar dedilər ki,
Azərbaycanı. O həzrət buyurdu ki, dünən gecə dinin imamlarından və yəqinlik
yolunun göstəricilərindən biri mənə dedi ki, əgər Azərbaycanı istəyirsənsə,
Gülüstan qalasının mühasirəsindən əl çək. Bu üsulla Azərbaycan paytaxtına
gedilməlidir‖.
―Əhsənüt-təvarix‖: [65, 47] ―İskəndər şöhrətli xaqan Hüseyn bəy Lələ,
Abdal bəy Dədə, Məhəmməd bəy Ustaclı, Əbdi bəy Şamlu və Xadim bəy kimi
məğlubedilməz dövlətin sütunlarını çağırıb onlara dedi ki, Azərbaycanı istəyirsiniz,
ya Gülüstan qalasını? Onlar dedilər: Azərbaycanı. O həzrət buyurdu ki, dünən gecə
yanıma dinin imamlarından və yəqinlik yolunun göstəricilərindən (biri) gəlib (dedi
ki,) əgər Azərbaycanı istəyirsənsə, Gülüstan qalasının ətəyindən qalx. Bundan
sonra o həzrət Azərbaycana yollandı‖.
8. ―Tarix-i aləmara‖. Uzun Həsən tərəfindən böyük oğlu Sultan Xəlilin
vəliəhd təyin edilməsi məsələsinin izahında Həsən bəy Rumlu bu əsərə istinad
etmiş [64, 140b], bir daha ―Tarix-i aləmara‖ haqqında danışmamışdır. Lakin 927
(1520/21)-ci il hadisələrinin ―Ölümlər‖ bölməsində həmin əsərin müəllifinin Xacə
Mövlana-yi İsfahani olmağı barədə Həsən bəy Rumlunun məlumatı vardır [65,
174]
Göstərmək lazımdır ki, ―Tarix-i aləmara‖—―Tarix-i aləmara-yi Əmini‖
əsəri, Xacə Mövlana-yi İsfahani isə Fəzlullah ibn Ruzbehan Xunəcidir [43, 848].
Məlum olduğu kimi, bu əsərin farsca nüsxəsi SSRİ-də yoxdur, lakin V. F. Minorski
onu ingilis dilinə çevirmiş və nəşr etmişdir. Təəssüf ki, Paris və İstambulda
saxlanılan bu əsərin fars mətni əlimizdə olmadığından ondan istifadə edə bilmədik.
Buna görə də, Həsən bəy Rumlunun bu əsərdən nə dərəcədə faydalandığı
müəyyənləşdirilmədi.
Beləliklə də, ―Əhsənüt-təvarix‖ qələmə alınarkən, Həsən bəy Rumlunun
müraciət etdiyi tarixi mənbələr onun öz qeydlərinə əsasən müəyyənləşdirildi, lakin
24
göstərməliyik ki, ―Əhsənüt-təvarix‖in yazılmasında başqa mənbələrin də rolu
olmuşdur. Həsən bəy Rumlunun istifadə etdiyi ehtimal olunan əsərlərdən biri də
Qazi Əhməd Qəffarinin ―Tarix-i cahanara‖ kitabıdır [120, 311]
10
.
―Tarix-i cahanara‖ və ―Əhsənüt-təvarix‖in müqayisəsi göstərir ki, Qazi
Əhməd Qəffarinin kitabı Həsən bəy Rumlu üçün tarixi mənbə rolu oynamışdır,
lakin hadisələrin təsviri ―Əhsənüt-təvarix‖də daha genişdir. Məsələn, I Şah
Təhmasibin 1540-cı ildə Gürcüstana hücumu ―Əhsənüt-təvarix‖də 3 səhifədə
[65, 296—298] ―Tarix-i cahanara‖da isə cəmi bir sətirdə [88, 294] təsvir
olunmuşdur. Yenə həmin Səfəvi şahının 1546-cı ildə Gürcüstana olan ikinci yüruşü
―Əhsənüt-təvarix‖də iki səhifə [65, 316—317], ―Tarix-i cahanara‖da iki sətir [88,
23—24], 1551-si ildə baş verən 3-cü yürüş ―Əhsənüt-təvarix‖də 5 səhifə: [65,
351—355], ―Tarix-i cahanara‖da 1 sətir [88, 300], 1554-cu ildə olan 4-cu yürüş isə
birinci əsərdə 11 səhifə [65, 379—389], ikinci kitabda iki sətir [88, 302] yer
tutmuşdur.
Bundan əlavə, Azərbaycanla əlaqədar olan bəzi hadisələr ―Əhsənüt-
təvarix‖ də əhatə edildiyinə baxmayaraq, ―Tarix-i cahanara‖da yoxdur. Məsələn,
944 (1537/38)-cü ildə Şirvanda qızılbaşlara qarşı baş verən qələndər dərvişin
üsyanı [65, 282], 954 (1547/48)-cü il-də yenə də Şirvanda olan Bürhan Mirzənin
üsyanı [65, 326—327], 961 (1553/54)-ci ildə Şirvanı ələ keçirmək üçün
Türkiyədən gələn Qasım Şirvaninin Şirvan hakimi Abdulla xan Ustaclu ilə olan
müvəffəqiyyətsiz döyüşü [65, 382—383] ―Tarix-i cahanara‖ əsərində
verilməmişdir. Lakin bunlara baxmayaraq, Həsən bəy Rumlu, fikrimizcə, Qazi
Əhməd Qəffarinin kitabından istifadə etmişdir. Belə ki, aşağıdakı cümlələr
―Əhsənüt-təvarix‖in daha bir mənbəyini aşkar edir:
―Əhsənüt-təvarix‖: [65, 412] ―Dinin pənahı olan şah Sultan Bayazidlə
bağda gəzirdi. Özünü dinin pənahı olan şaha çatdırıb dedi: ―İki kəlmə vacib sözüm
var‖.
―Tarix-i cahanara‖: [88, 305] ―Alihəzrət və Sultan Bayazid Səadətabad
bağında seyrə çıxmışdılar. Özünü onun xidmətinə çatdırıb, yavaşdan dedi: ―İki
kəlmə vacib sözüm var‖.
Göstərmək lazımdır ki, ―Əhsənüt-təvarix‖ özü də başqa tarixi əsərlərin
yazılmasından ötrü dəyərli bir mənbə olmuşdur. ―Əhsənüt-təvarix‖ə böyük qiymət
verən İskəndər bəy Münşi təvazökarlıqla yazmışdır: ―Rumlu tarixçisi mərhum
Həsən bəy o həzrətin (I Şah Təhmasibin—Ş. F.) zamanında ―Əhsənüt-təvarix‖ adlı
elə bir kitab yazmışdır ki... bizdə elə yazmaq bacarığı yoxdur‖ [58, 46]:
Ümumiyyətlə, İskəndər bəy Münşi ―Əhsənüt-təvarix‖ə tez-tez müraciət
etmişdir: ―Əhsənüt-təvarix‖ də yazılmışdır ki...‖ [58, 31]. ―Tarixçi Həsən bəy
10
Ç.N. Seddon bu haqda yazır: ―Ola bilsin ki, Həsən bəy Rumlu Qazi Əhməd əl-Qəffarinin ―Cahanara‖
əsərindən də faydalanmışdır, lakin bu qəti deyildir‖ [120, 311].
25
Rumlu ―Əhsənüt-təvarix‖də yazıb ki...‖ [58, 32], ―Əhsənüt-təvarix müəllifinin
sözünə əsasən...‖ [58, 38] və s.
Azərbaycan tarixi ilə əlaqədar olan bir sıra hadisələr, məsələn, 945
(1538/39)-ci ildə I Şah Təhmasibin Şirvanşah Şahrux üzərinə qoşun göndərməyi və
Şirvanın müstəqilliyinin sonu [65. 285—290; 58, 80—82], 947 (1540/41), 953
(1546/47), 958 (1551/52) və 961 (1553/54)-ci illərdə bu Səfəvi şahının gürcülər
üzərinə etdiyi hərbi səfərlər [65. 296—298. 316—317. 351—355, 379—382;
58,84—85. 85. 85—87, 87—88], yenə onun 958 (1551/52)-ci ildə Şəkiyə
hücumu və Dərviş Məhəmməd xanın öldürülməsi [65, 348—351; 58, 82—83],
981 (1573)-ci ildə bitən Təbriz xalq kütlələrinin üsyanı [65, 455—457; 58, 117—
118] və s. məsələlər məhz ―Əhsənüt-təvarix‖in sayəsində ―Tarix-i aləmara-yi
Abbasi‖ əsərində işıqlandırılmışdır, lakin I Şah Təhmasibin Gürcüstana yürüşünun
təsviri Həsən bəy Rumluda daha müfəssəldir. Şəxsən bizim müəllifin də iştirak
etdiyi bu yürüş qələbə ilə bitdikdən sonra səfəvi şahının Gəncə və Yevlaxa səfəri
[65, 317] İskəndər bəy Münşi tərəfindən göstərilməmişdir. Habelə 972 (1564—
65)-ci ildə I Şah Təhmasib tərəfindən ləğv olunan tamğa vergisinin ümumi
məbləğini [65, 428] ―Tarix-i aləmara-yi Abbasi‖ müəllifi qeyd etməmişdir, lakin
―Əhsənüt-təvarix‖ əsərində bu münasibətlə yazılan iki misra şeri İskəndər bəy
Münşi əsərinə köçürmüşdür [65, 428; 58, 123]. Hər iki əsərdəki bəzi cümlələrin
yaxınlığını aşağıdakı misalla nəzərə çatdırmaq olar:
―Tarix-i aləmara-yi Abbasi‖ [58, 80] ―Bir qələndər oğlan iddia etdi ki,
mən Şeyxşahın oğlu Sultan Məhəmmədəm. Onun başına çoxlu qoşun toplandı.
Salyanı tutub, oradan Şamaxıya gəldi‖.
―Əhsənüt-təvarix‖:[ 65, 282] ―Şirvanda bir qələndər iddia etdi ki, mən
Şeyxşahın oğlu Sultan Məhəmmədəm. Çoxlu qoşun toplayıb Salyanı tutdu və
oradan Şamaxıya gəldi‖.
―Əhsənüt-təvarix‖ salnaməsi Qazi Əhməd Quminin ―Xülasətüt-təvarix‖
əsərinin yazılışı üçün də tarixi mənbə rolu oynamışdır, lakin ―Əhsənüt-təvarix‖də
orijinal məlumatlara daha tez-tez rast gəlirik. Belə ki, Heydər Səfəvi və Sultan
Yaqub Ağqoyunlunun ölüm hadisələrini Həsən bəy Rumlu başqa müəlliflərdən
fərqli vermişdir. Məsələn, Sultan Heydərin 893 (1488)-cü ildə Şirvanşah Fərrux
Yasarla döyüş zamanı yaralanıb öldüyünü bütün mənbələr təsdiq edir, lakin Həsən
bəy Rumlu onun öz döyüşçüsü tərəfindən öldürüldüyünü bildirib yazır: ―Gizli
qalmasın ki, ona dəyən ox düşmənləri tərəfindən yox, Sultan Heydərin öz
qoşunundan atılmışdı. Həmin döyüşdə olan adamların bir dəstəsi söylədi ki, o
həzrətin əmirlərindən Şahsuvar Lənkəraninin atası bu işi edibdir‖ [66, 618].
Yaxud, Sultan Yaqubun təsadüfən anası Səlcuqşah bəyimin əli ilə öldürülməsinin
təsviri [64, 126b] ―Xülasətüt-təvarix‖ əsərində heç yoxdur.
Belə misalların sayını artırmaq olar, lakin şübhə yoxdur ki, Qazi Əhməd
Qumi ―Əhsənüt-təvarix‖ dən istifadə etmişdir. Onun özü də‖Xülasətüt-təvarix‖in
E. Qlassen nəşrinin başlanğıcında bunu etiraf edir.
26
İndi, hər iki müəllifin bir cümləsinə nəzər yetirək:
―Xülasətüt-təvarix‖: [108, 63] ―Döyüş hazırlığından sonra cəlal
meydanının o atlısı cəng şeypurunun səsi altında... atını cövlana gətirdi‖.
―Əhsənüt-təvarix‖: [66, 617] ―Döyüş hazırlığından sonra cəlal meydanının
o atlısı... atını cövlana gətirdi‖.
―Əhsənüt-təvarix‖ salnaməsindən bəhrələnən əsərlərdən biri də müəllifi
məlum olmayan və XVII əsrin əvvəllərində yazılan ―Aləmara-yi Şah İsmayıl‖
kitabıdır [83]. Bu əsəri nəşr edən Əsgər Müntəzirsahibin özü bu haqda yazır: ―Bu
kitabın məxəzlərindən biri Həsən bəy Rumlunun ―Əhsənüt-təvarix‖ əsəridir‖ [83,
16]. Hər iki kitabı oxuduqca, doğrudan da, ―Aləmara-yi Şah İsmayıl‖ əsərinin
mənbələrindən birinin ―Əhsənüt-təvarix‖ olduğu nəzərə çarpır. Məsələn:
―Aləmara-yi Şah İsmayıl‖: [83, 624 - 625] ―Rəiyyət və əlinin altındakı
adamlarla ədalətlə ömür sürürdü. O həzrətin qorxusundan heç bir döyüşçü xalqa
zülm etmirdi‖.
―Əhsənüt-təvarix‖: [65, 182] ―Rəiyyət və əlinin altındakı adamlarla
ədalətlə ömür sürürdü. Onun qorxusundan xalq zülm edilmirdi‖.
XVII əsrdə yaşayan tarixçi Şeyx Məhəmməd Bəqa Səxaranpuri də
―Miratül-aləm‖ əsərini yazarkən, ―Əhsənüt-təvarix‖dən tarixi bir mənbə kimi
istifadə etmişdir
11
. ―Miratül-aləm‖ hadisələri olduqca yığcam əks etdirən
ümumtarix əsəridir. I Şah Təhmasibin hərbi səfərləri, xüsusilə onun osmanlı sultanı
Süleymanla etdiyi müharibədə [92, 243 - 244], II Şah İsmayılın hakimiyyətə
çıxarılması zamanı şahzadə və əmirlərin mübarizəsi [92, 244 - 245] və b.
hadisələrin təsvirində ―Əhsənüt-təvarix‖in təsiri duyulur. Həsən bəy Rumlunun
səhifələr sərf etdiyi hadisələri Səxaranpuri bir neçə sətirdə izah etməklə
kifayətlənmişdir. Aşağıdakı müqayisə hər iki müəllifin cümlələri arasındakı
yaxınlığı göstərir:
―Miraşül-aləm‖: [92, 245] ―Qövs bürcündə qorxunc bir quyruqlu ulduz
göründü‖.
―Əhsənüt-təvarix‖: [65, 495] ―Qövs bürcündə uzunluğu fələk qövsünün
yarısı boyda olan qorxunc bir quyruqlu ulduz göründü‖.
Cünabadinin ―Rövzətüs-səfəviyyə‖ əsərində də ―Əhsənüt-təvarix‖in təsiri
hiss olunur. Oradakı tayfa və müxtəlif əmirlər arasında olan mübarizə [97, 244,
257, 259, 263, 264], özbək xanı Übeydin Xorasana etdiyi hərbi yürüşlər [97, 287 -
295], Şirvan hadisələri [97, 360 – 362, 393 – 405, 434 - 438] ―Əhsənüt-
təvarix‖dəki müvafiq hadisələrə oxşar tərzdə qələmə alınmışdır. 953 (1546/47)-cü
11
Bu əsərin müəllifinin Mir Bəxtəvər xan adlı bir şəxs olması barədə yanlış fikir vardır. (Bu barədə
ətraflı məlumat almaq üçün bax: Ч. А. Стори. Персидская литература, переработал и дополнил Ю.
Э. Брегель, ч. I, M., 1972, səh 440 – 441). C. İbrahimov da Mir Bəxtəvər xanın müəllifliyini təsdiq
etmiş və onun XV – XVI əsrlərdə yaşadığını göstərmişdir [30, 4]. Halbuki Mir Bəxtəvər xan 1685-ci il
fevralın 19-da vəfat etmişdir. (Bax: Ç. A. Stori. Göstərilən əsəri, səh. 441.
27
ildə I Şah Təhmasibə qarşı Əlqas Mirzənin üsyanına aid gətirilən aşağıdakı misalın
oxşarlığı bu əsərdə olan onlarca yaxın cümlədən yalnız biridir.
―Rövzətüs-səfəviyyə‖: [97, 394 - 395] ―Ona and içirsinlər ki, bu gündən
sonra addımını ədəb... yolundan kənara çıxarmasın‖.
―Əhsənüt-təvarix‖: [65, 315] ―Ona and içirdilər ki, daha addımını
tabeçilik yolundan kənara çıxarmasın‖.
Beləliklə, məlum olur ki, ―Əhsənüt-təvarix‖in qələmə alınmasında ondan
əvvəl yaranan onlarca kitabdan tarixi mənbə kimi istifadə olunmuş və ―Əhsənüt-
təvarix‖in özü də başqa əsərlərin yazılmasından ötrü dəyərli mənbə olmuşdur
12
.
Həsən bəy Rumlunun salnaməsində olan müəyyən hissələrin yuxarıda
adları çəkilən tarixi mənbələrdəki müvafiq parçalarla müqayisəsi nəticəsində belə
bir fikrə gəlmək olar: bizim müəllif də başqa tarixçilər kimi əsasən siyasi
hadisələrə üstünlük vermişdir. Həsən bəy Rumlu da başqa salnaməçilərin yazı
ənənəsinə uyğun olaraq öz əsərini təsviri səpgidə qələmə almışdır. Lakin onu başqa
müəlliflərdən fərqləndirən əsas cəhət, yeri gəldikcə, hadisələrə öz şəxsi, orijinal
münasibətini bildirməsidir. Salmanənin IX cildinin kompilyativ xarakter
daşımasına baxmayaraq, orada da müəllifin hadisələrə və onların iştirakçılarına
münasibətini görmək olur. Ən əsaslısı isə budur ki, ―Əhsənüt-təvarix‖ əsərindəki
hadisələr başqa farsdilli orta əsr məxəzlərinə nisbətən daha dolğun şəkildə əks
etdirilmişdir.
Dostları ilə paylaş: |