Azərbaycan ssr elmlər akademiyasi tariX İnstitutu şAHİn fəRZƏLİyev


“Əhsənüt-təvarix”in ilk məxəzləri və ondan



Yüklə 0,96 Mb.
Pdf görüntüsü
səhifə4/35
tarix28.02.2022
ölçüsü0,96 Mb.
#53246
1   2   3   4   5   6   7   8   9   ...   35
kitab20100816020715748

“Əhsənüt-təvarix”in ilk məxəzləri və ondan 
            istifadə edən orta əsr tarixçiləri 
 
Tariximizin  iki  əsr  hadisələrini  əhatə  edən  ―Əhsənüt-təvarix‖  əsərinin 
yazılışı  zamanı  Həsən  bəy  Rumlu  onlarca  tarixi  mənbədən  faydalanmışdır. 
Tədqiqatçılardan  Ç.N.  Seddon,  F.  Sümer  və  Ə.  Nəvayi  vaxtilə  Həsən  bəy 
Rumlunun müraciət etdiyi bəzi tarixi mənbələrin adını qeyd etmişlər [120, 309 – 
311; 56, XIII; 66, 24]. Ç.N. Seddon fikrinin sübutu üçün salnamədən götürdüyü bir 
parçanı  ―Həbibüs-siyər‖  və  ―Həşt  behişt‖  əsərlərindəki  müvafiq  cümlələrlə 
müqayisə etmişdir [120, 309 - 310]. 
Əsərini  yazarkən  Həsən  bəy  Rumlunun  istifadə  etdiyi  məxəzlər  özünün 
qeyd  etdiyinə  görə  bunlardır:  ―Tarix-i  torki-yi  rumi‖  yaxud  ―Tarix-i  torki‖, 
―Mətləüs-sədeyn  və  məcməül-bəhreyn‖,  ―Rövzətüs-səfa‖,  ―Tarix-i  Dövlətşahi‖, 
―Tarix-i Həsən padşah‖, ―Həbibüs-siyər‖, ―Tarix-i aləmara‖. 
Salnamədə  yeri  gəldikcə  adı  çəkilən  bu  mənbələrdən  Həsən  bəy 
Rumlunun necə faydalandığına diqqət yetirək: 
1. 
―Tarix-i  torkiyi  rumi‖  yaxud  ―Tarix-i  torki‖.  Həsən  bəy  Rumlu 
tərəfindən  belə  adlandırılan  mənbəyə  ―Əhsənüt-təvarix‖  əsərində  yalnız  türk 
sultanları ilə əlaqədar hadisələrin izahı zamanı müraciət edilir. Müəllif cəlayirilər 
dövlətinin  4-cü  hökmdarı  olan  Sultan  Əhmədin  (hakimiyyət  illəri:  1382  –  1410) 
öldürülməsi ilə əlaqədar onun tərcümeyi-halını şərh edir və Teymurun (hakimiyyət 
illəri:  1370-  1405)  təqibindən  qaçıb  sultan  Bəyazidə  (hakimiyyət  illəri:  1389  – 
1402)  sığınan  cəlayiri  şahının  bəzi  xüsusiyyətlərinin  təsvirində  bu  əsərə 
əsaslanmışdır  [66,  74].  II  sultan  Məhəmmədin  (hakimiyyət  illəri:  1444  –  1481) 
fəthlərindən  danışarkən  də  ―Tarix-i  torki-yi  rumi‖  ―Əhsənüt-təvarix‖in  əsas 
mənbəyi olmuşdur [66, 320]. 
Türk  sultanları  ilə  bilavasitə  əlaqəsi  olan  məsələlərin  birində  Həsən  bəy 
Rumlu  yenidən, əsaslandığı mənbənin  ―Tarix-i  torki‖  olduğunu  bildirir  [66,  542]. 
877 (1472/73)-ci il ağqoyunlu-osmanlı müharibəsi zamanı Uzun Həsənin II Sultan 
Məhəmməd tərəfindən məğlub edilməsi səbəblərindən biri məhz ―Tarix-i torki‖-yə 
əsasən izah edilmişdir [66, 542]. 
Ehtimal  ki,  yuxarıda  adları  çəkilən  ―Tarix-i  torki-yi  rumi‖  və  ―Tarix-i 
torki‖ eyni əsərlər olmuş və ―Əhsənüt-təvarix‖də iki ad altında getmişdir. Bunu da 
qeyd  etmək  lazımdır  ki,  Ç.N.  Seddon  və  Ə.  Nəvayi  türklərlə  əlaqədar hadisələrin 
təsviri  zamanı  Həsən  bəy  Rumlunun  müraciət  etdiyi  mənbənin  ―Həşt  behişt‖ 
olduğunu  göstərmişlər  [120.  310;  65,  31].  Fikrimizcə,  ―Tarix-i  torki‖  və  ―Tarix-i 
torki-yi rumi‖ Həkiməddin İdris ibn Hüsaməddin Məhəmməd Əli Bidlisinin ―Həşt 
behişt‖  əsəridir.  SSRİ,  Türkiyə,  İran  və  başqa  ölkələrdə  həmin  əsərin  onlarca 
əlyazma  nüsxəsi  mövcuddur.  Osmanlı  sultanlarının  həyat  və  fəaliyyətindən  bəhs 
edən  ―Həşt  behişt‖  kitabı  908  (1502/03)  –  ci  ildə  tamamlanmışdır  [43,  1257  - 
1260]. 


20 
 
Göstərməliyik  ki,  Həsən  bəy  Rumlu  ―Həşt  behişt‖-dən  istifadə  edərkən, 
oradan  əxz  etdiyi  hadisələrin  təsvirini  yığcam  verməyə  çalışmışdır.  Sübut  üçün 
aşağıdakı iki parçanın müqayisəsi kifayətdir: 
―Əhsənüt-təvarix‖ : ―Nədimi ona dedi: Biz ki, rum padşahının ölüsündən 
(qorxub) belə qaçırıq, əgər onun özü gəlsəydi, vəziyyətimiz necə olacaqdı?‖ 
―Həşt  behişt‖  :  ―Belə  nəql  edilir  ki,  zarafat  etmək  və  lətifə  danışmaqda 
cəsarətli  olan  onun  bir  nədimi  Bursadan  sürətlə  geri  qayıdan  vaxt  yolüstü 
Məhəmməd  bəyə  demişdir:  ―Ey  şücaətli  şəhriyar,  sən  ki  al-e  osmanın  bir 
ölüsündən belə qaçırsan, əgər həmin xanədanın diri bir üzvü gəlsəydi neylərdin?‖
7
 
2. 
―Mətləüs-sədeyn 
və 
məcməül-bəhreyn‖. 
Qaraqoyunlu, 
Ağqoyunlu  və  Xorasan dövlətlərinin  siyasi  tarixinin  əks  etdirilməsində  bu  əsərin 
Həsən  bəy  Rumluya  müəyyən  köməyi  olmuşdur.  Şirvanşah  I  İbrahimin  Təbrizə 
girməyi  (808/1406-may  ayı),  onun  şəhəri  tərk  etməyi  (həmin  ilin  iyun  ayı),  Qara 
Yusifin Təbrizi ələ keçirməyi (yenə də həmin ilin iyunu), onun teymuri Əbubəkrlə 
döyüşü  (809/1406/07),  Sultan  Əhməd  Cəlayirinin  öldürlməsi  (813/1410), 
qaraqoyunlu Cahanşahın siyasi fəaliyyəti, onun öz oğlanları Pirbudaq və Həsənəli 
ilə düşmənçiliyi, Sultan Əbu Səid (hakimiyyət illəri: 1451 – 1468) və Uzun Həsən 
arasındakı  döyüş  (872/1468)  hadisələri  hər  iki  əsərdə  təxminən  eyni  cür  təsvir 
edilmişdir;  lakin  ―Əhsənüt-təvarix‖də  faktlar  daha  boldur.  Deməli,  Həsən  bəy 
Rumlu  bu  hadisələrin  təsviri  vaxtı  başqa  mənbələrdən  də  faydalanmış  və  yalnız 
Əbdürrəzzaq  Səmərqəndinin  qeydləri  ilə  kifayətlənməmişdir.  Fikrimizin  sübutu 
üçün göstərməliyik ki, ―Mətləüs-sədeyn...‖ əsərində Qara Yusif və Sultan Əhməd 
Cəlayiri arasında 813, (1410)-cü ildə baş verən müharibə çox qısa təsvir edilmişdir. 
Cahanşahı  Qara  Yusifin  böyük  oğlu  kimi  göstərən  Əbdürrəzzaq  Səmərqəndinin 
məlumatı  [80,  269a]  Həsən  bəy  Rumlu  və  başqa  müəlliflər  tərəfindən  təkzib 
olunmuşdur  [64,  245b;  98,  119a;  30,  32].  Əksər  mənbədə  Qara  Yusifin  böyük 
oğlunun  Pirbudaq  olduğu  göstərilməsi  Əbdürrəzzaq  Səmərqəndinin  bu  səhvini 
aşkara  çıxarır.  873  (1468/69)cü  ildə  Uzun  Həsənin əsir aldığı  Sultan  Əbu  Səidin 
məhz  Şirvan  qazisinin  təhriki  ilə  öldürülməsi  barədə  olan  məlum  fakt  ―Mətləüs-
sədeyn...‖də  yoxdur  [80,  322a],  lakin  Həsən  bəy  Rumlu  bu  məsələnin  qabarıq 
şəkildə nəzərə çatdırır [64, 163a]. 
Bunlara  baxmayaraq,  ―Mətləüs-sədeyn...‖in  bizim  müəllifə  böyük  təsiri 
olduğundan o, bəzən həmin əsərdən götürdüyü məlumatları ya eyni ilə, yaxud da 
cüzi dəyişikliklə öz salnaməsində vermişdir. Məsələn: 
―Əhsənüt-təvarix‖  :  [64,  164a]  ―O  vaxt  Şirvan  padşahı  Fərruz  Yasar, 
rəcəbin 4-də düşmənçiliyə başlayıb, gəmiləri öz tərəfinə çəkdi və cığatay qoşunun 
böyük bir dəstəsini qarət etdi‖ 
―Mətləüs-sədeyn...‖  :  ―Bu  vaxt,  rəcəbin  4-də  şirvanşah  düşmən  oldu  və 
gəmiləri o biri tərəfə çəkib, həmin qalib qoşunun çoxlu adamını qarət etdi‖. 
                                                             
7
 Misal Ç.N. Seddonun məqaləsindən götürülmüşdür [Bax: 120]. 


21 
 
Faruq Sümer ―Kitab-i Diyarbəkriyyə‖yə yazdığı müqəddimədə ―Əhsənüt-
təvarix‖in  IX  cildinin  ən  mühüm  mənbəyinin  ―Mətləüs-sədeyn...‖  olduğunu 
göstərmişdir [56, VIII]. 
3. 
―Rövzətüs-səfa‖.  Bu  kitab  Həsən  bəy  Rumlunun  istifadə  etdiyi 
mənbələrdən  biridir.  Bizim  müəllif  əsasən,  Xorasan  şahları  və  onların  varisləri 
haqqında ümumi məlumat verərkən həmin kitaba müraciət edir [64, 226a]. Lakin 
göstərmək  lazımdır  ki,  Qaraqoyunlu  və  Ağqoyunlu  dövlətləri  haqqında  ötəri 
məlumat  verilən  ―Rövzətüs-səfa‖dan  fərqli  olaraq,  ―Əhsənüt-təvarix‖  əsərinin 
bütün  bir  cildi  bu  dövlətlərin  tarixinə  və  onların  qonşu  ölkələrlə  münasibətlərinə 
həsr  edilmişdir.  XV  əsr  Azərbaycan  feodal  dövlətlərinin  tarixini  yazarkən,  Həsən 
bəy  Rumlunun  ən  çox  istifadə  etdiyi  mənbələr,  əsasən,  ―Mətləüs-sədeyn...‖  və 
―Kitab-i  Diyarbəkriyyə‖  olmuşdur.  Bu  əsərlərə  nisbətən  ―Rövzətüs-səfa‖  dövr 
tarixi baxımından ikinci dərəcəli mənbə olduğundan (bu kitabda teymuri Xorasan 
dövlətini  tarixi  müfəssəl  şərh  edilmişdir)  ―Əhsənüt-təvarix‖lə  onun  təsvirləri 
arasında  yaxınlıq  azdır.  Buna  görə  də,  Mirxond  və  Həsən  bəy  Rumlunun 
əsərlərinin müqayisəsi barəsində az danışmağı lazım bildik. 
4. 
―Tarix-i Dövlətşahi‖. Həsən bəy Rumlunun belə adlandırdığı əsər 
Dövlətşah Səmərqəndinin ―Təzkirətüş-şüəra‖ kitabıdır. ―Əhsənüt-təvarix‖də çoxlu 
şer  parçaları  verilmiş,  habelə  onlarca  şairin  tərcümeyi-halı  işıqlandırılmışdır.  Bu 
işdə  Dövlətşah  Səmərqəndinin  məlum  əsərinin  Həsən  bəy  Rumluya  köməyi 
dəymişdir. Azərbaycanlı şair Şah Qasim Ənvar [64, 224b, 225b; 73, 346 - 352] və 
Cahanşah  Həqiqinin  tərcümeyi-halından  bəzi  məlumatlar  [64,  168a,  169a,  175a; 
73,  457  -  461],  onların  şerlərindən  parçalar  məhz  ―Təzkirətüş-şüəra‖  kitabından 
götürülüb ―Əhsənüt-təvarix‖ə daxil edilmişdir. 
5. 
―Tarix-i Həsən padşah‖. ―Əhsənüt-təvarix‖in yazılmasında tarixi 
bir  mənbə  kimi  böyük  əhəmiyyəti  olan  əsərlərdən  biri  də  Əbubəkr  Tehraninin 
Həsən  bəy  Rumlu  tərəfindən  ―Tarix-i  Həsən  padşah‖  adlandırılan  [64,  213b] 
―Kitab-i Diyarbəkriyyə‖ əsəridir. 1962 – 1964-cü illərdə Türkiyədə nəşr edilən iki 
hissədən  ibarət  bu  kitabın  tərtibçilərindən  biri  olan  F.Sümer  yazır:  ―Həsən  bəy 
Rumlu  ―Kitab-i  Diyarbəkriyyə‖-dəki  məlumatı  bəzən  eyni  ilə,  bəzən  qısaltmaq, 
cümlə və ibarələri dəyişdirmək, ədəbi mahiyyətdə olan mənsur və mənzum yerləri 
tam  atmaqla  əsərinə  artırmışdır‖  [56,  XXII].  Doğrudan  da, bu  fikrin  sübutu  üçün 
aşağıdakı müqayisə kifayətdir:  
―Əhsənüt-təvarix‖  :  [64,  188b]  ―Cəllad  onun  qanını  tökməyə  hazırlaşdı. 
(O,)  göstərilən  qılıncı  qəbul  etmədi  və  Arıq  Məhəmməd  Tuşmalın  qılıncını  tələb 
edib dedi: ―Məni bu qılıncla öldürün‖. 
―Kitabi  Diyarbəkriyyə‖  :  [56,  279  -  280]  ―Cəllad  onun  qanını  tökməyə 
hazırlaşdı.  (O,)  göstərilən  qılıncı  qəbul  etmədi  və  Arıq  Məhəmməd  Tuşmalın 
qılıncını tələb edib dedi: ―Məni bu qılıncla öldürün‖. 
Göründüyü  kimi,  bu  misalların  hər  ikisi  eynidir,  lakin  hər  iki  müəllifin 
cümlələrindəki maraqlı cəhət ―arıq‖ sözünün yazılışıdır. Bu söz Əbubəkr Tehrani 


22 
 
tərəfindən (―əruq‖), Həsən bəy Rumlu tərəfindən isə (―arıq‖) şəklində yazılmışdır 
ki,  bu  da  azərbaycanlı  müəllifin  başqa  əsərlərindən  götürdüyü  sözləri  təshih 
etməsinə bir misaldır. 
Cahanşahın 862 (1457/58)-ci ildə Xorasana hərbi yürüşü [64, 192a, 193a; 
56, 347 - 353], onun oğlu Həsənəlinin yenə həmin ildə həbsxanadan çıxaraq Təbriz 
taxtını ələ keçirməyi [64, 188a – 189a; 56, 358 - 359], Cahanşahın qətlindən sonra 
hakimiyyətə  çıxmaq  uğrunda  şahzadə  və  əmirlərin  mübarizəsi  [64,  169a  –  165b; 
56,  434 -  439]  və  əsasən,  Uzun  Həsənlə əlaqədar məlumatların izahında  ―Kitab-i 
Diyarbəkriyyə‖nin Həsən bəy Rumluya müstəsna köməyi dəymişdir. 
6. 
―Həbibüs-siyər‖. ―Əhsənüt-təvarix‖in X cildindəki hadisələrin bir 
hissəsinin (xüsusilə I Şah İsmayılın siyasi fəaliyyətinin) təsvirində ―Həbibüs-siyər‖ 
kitabının da dövrün tarixi mənbəyi kimi əhəmiyyəti olmuşdur. Hakimiyyət uğrunda 
son Ağqoyunlu şahlarının mübarizəsi [65, 13- 14, 16 – 17, 19 – 22; 84, 440 - 446], 
Səfəvi  dövlətini  təşkilində  I  Şah  İsmayılın  rolu,  onun  Şirvan,  Şəki  və  qonşu 
dövlətlərlə  münasibətləri  və  s.  başqa  məsələlər  ―Həbibüs-siyər‖ə  əsasən  qələmə 
alınmışdır. Lakin bizi müəllif Xandəmirə nisbətən əhəmiyyəti o qədər çox olmayan 
hadisələrin  təsvirini  yığcam  göstərməyə  çalışmışdır.  Bu  fikrin  sübutu  üçün 
aşağıdakı misal münasibdir: 
―Əhsənüt-təvarix‖:  [65,  109]  ―O  həzrətin  şərafətli  babasını  torpaqdan 
çıxarıb,  tabuta  qoydular  və  əcdadının  məqbərəsində  dəfn  etdilər.  Çox  vaxt 
keçməsinə baxmayaraq, onun cəsədi çürüməmişdi‖.  
―Həbibüs-siyər‖: [84, 502 - 503] ―O həzrətin pak bədənini 22 il keçdikdən 
sonra qəbirdən çıxardılar və tabuta qoyaraq, əcdadının işıqlı məqbərəsinə apardılar. 
İndi,  çoxlu  vaxt  keçməsinə  baxmayaraq,  onun  cəsədi  çürüməmiş  və  rəngi 
solmamışdı‖. 
Bu  və  ya  digər  hadisəni  ―Həbibüs-siyər‖dən  götürən  Həsən  bəy  Rumlu 
həmin  əsərə  tənqidi  münasibət  də  bəsləmişdir  ki,  bu  haqda  bir  qədər  əvvəl 
danışıldı
8

7.  ―Tarix-i  Şah  İsmayıl  Səfəvi‖.  Şah  İsmayılın  həyatını  qələmə  alarkən, 
Həsən bəy Rumlu anonim müəllifin ―Tarix-i Şah İsmayıl Səfəvi‖ əsərindən də əsas 
məxəz  kimi  istifadə  etmişdir  [62]
9
.  Bizim  müəllif    906  (1501)-cı  ildə  Bakı 
qalasının qızılbaşlar tərəfindən alınmasını bu əsərdən əxz etmiş, hadisəni bir qədər 
ixtisarla öz salnaməsinə daxil etmişdir. Bundan başqa, qızılbaşların Şirvana 1506 
və 1509-cu illərdəki yürüşləri də bu kitabdan götürülmüşdür. 
Dövrün digər mənbələrində təsadüf olunmayan maraqlı bir fakt da nəzəri 
cəlb  edir  ki,  bu,  XV  əsrin  sonu—XVI  əsrin  əvvəllərində  Ağqoyunlu  dövlətinin 
dağılmağa başlaması nəticəsində Azərbaycan və İranda 12 feodal hakimin özlərini 
                                                             
8
 Bax: Əsərin I fəsli, səh. 17 - 18 
9
  Bu  mənbənin  fotosurətini  istifadəmizə  verdiyi  üçün  tarix  elmləri  doktoru  O.  Ə.  Əfəndiyevə 
minnətdarıq. 


23 
 
müstəqil  elan  etməsi  və  hakimiyyəti  əllərinə  alması  faktıdır.  Bu,  yalnız  ―Tarix-i 
Şah İsmayıl Səfəvi‖ və ―Əhsənüt-təvarix‖  əsərlərində verilmiş, həmin hakimlərin 
adları,  həmçinin  onların  tabeliyində  olan  yerlər  bir-bir  göstərilmişdir  [62,  77b—
78b; 65, 62]. 
Həsən  bəy  Rumlu  bu  əsərdən  istifadə  edərkən  anonim  müəllifin 
məlumatlarını  mümkün  qədər  ixtisarla  köçürməyə  çalışmışdır.  Məsələn, 
Qızılbaşlarla osmanlılar arasında 1514-cü ildə baş verən Çaldıran döyüşü anonim 
müəllifdə  16  səhifədə  [62,  245b—253a]  Həsən  bəy  Rumluda  isə  6  səhifədə 
yazılmışdır [65, 143—149]. 
Anonim  müəllifdən  Həsən  bəy  Rumlunun  istifadə  etdiyini  əyani  olaraq 
aşağıdakı misaldan görmək olar: 
―Tarix-i Şah İsmayıl Səfəvi‖: [62, 65a] ―Süleyman şöhrətli xaqan Hüseyn 
bəy  Lələ,  Məhəmməd  bəy  Ustaclı,  Əbdi  bəy  Şamlu,  Xadim  bəy  Xüləfa  və  Qara 
Piri  bəy  Qacar  kimi  məğlubedilməz  dövlətin  sütunlarını  çağırıb  onlara  dedi  ki, 
Azərbaycan  paytaxtını  istəyirsiniz,  ya  Gülüstan  qalasını?  Onlar  dedilər  ki, 
Azərbaycanı.  O  həzrət  buyurdu  ki,  dünən  gecə  dinin  imamlarından  və  yəqinlik 
yolunun  göstəricilərindən  biri  mənə  dedi  ki,  əgər  Azərbaycanı  istəyirsənsə, 
Gülüstan  qalasının  mühasirəsindən  əl  çək.  Bu  üsulla  Azərbaycan  paytaxtına 
gedilməlidir‖. 
―Əhsənüt-təvarix‖:  [65,  47]  ―İskəndər  şöhrətli  xaqan  Hüseyn  bəy  Lələ, 
Abdal  bəy  Dədə,  Məhəmməd  bəy  Ustaclı,  Əbdi  bəy  Şamlu  və  Xadim  bəy  kimi 
məğlubedilməz dövlətin sütunlarını çağırıb onlara dedi ki, Azərbaycanı istəyirsiniz, 
ya Gülüstan qalasını? Onlar dedilər: Azərbaycanı. O həzrət buyurdu ki, dünən gecə 
yanıma dinin imamlarından və yəqinlik yolunun göstəricilərindən (biri) gəlib (dedi 
ki,)  əgər  Azərbaycanı  istəyirsənsə,  Gülüstan  qalasının  ətəyindən  qalx.  Bundan 
sonra o həzrət Azərbaycana yollandı‖. 
8.  ―Tarix-i  aləmara‖.  Uzun  Həsən  tərəfindən  böyük  oğlu  Sultan  Xəlilin 
vəliəhd  təyin  edilməsi  məsələsinin  izahında  Həsən  bəy  Rumlu  bu  əsərə  istinad 
etmiş [64, 140b], bir daha ―Tarix-i aləmara‖ haqqında danışmamışdır. Lakin 927 
(1520/21)-ci il hadisələrinin ―Ölümlər‖ bölməsində həmin əsərin müəllifinin Xacə 
Mövlana-yi  İsfahani  olmağı  barədə  Həsən  bəy  Rumlunun  məlumatı  vardır  [65, 
174] 
Göstərmək  lazımdır  ki,  ―Tarix-i  aləmara‖—―Tarix-i  aləmara-yi  Əmini‖ 
əsəri, Xacə Mövlana-yi İsfahani isə Fəzlullah ibn Ruzbehan Xunəcidir [43, 848]. 
Məlum olduğu kimi, bu əsərin farsca nüsxəsi SSRİ-də yoxdur, lakin V. F. Minorski 
onu  ingilis  dilinə  çevirmiş  və  nəşr  etmişdir.  Təəssüf  ki,  Paris  və  İstambulda 
saxlanılan bu əsərin fars mətni əlimizdə olmadığından ondan istifadə edə bilmədik. 
Buna  görə  də,  Həsən  bəy  Rumlunun  bu  əsərdən  nə  dərəcədə  faydalandığı 
müəyyənləşdirilmədi. 
Beləliklə  də,  ―Əhsənüt-təvarix‖  qələmə  alınarkən,  Həsən  bəy  Rumlunun 
müraciət etdiyi tarixi mənbələr onun öz qeydlərinə əsasən müəyyənləşdirildi, lakin 


24 
 
göstərməliyik  ki,  ―Əhsənüt-təvarix‖in  yazılmasında  başqa  mənbələrin  də  rolu 
olmuşdur.  Həsən  bəy  Rumlunun istifadə  etdiyi  ehtimal  olunan  əsərlərdən  biri  də 
Qazi Əhməd Qəffarinin ―Tarix-i cahanara‖ kitabıdır [120, 311]
10

―Tarix-i  cahanara‖  və  ―Əhsənüt-təvarix‖in  müqayisəsi  göstərir  ki,  Qazi 
Əhməd  Qəffarinin  kitabı  Həsən  bəy  Rumlu  üçün  tarixi  mənbə  rolu  oynamışdır, 
lakin  hadisələrin  təsviri  ―Əhsənüt-təvarix‖də  daha  genişdir.  Məsələn,  I  Şah 
Təhmasibin  1540-cı  ildə  Gürcüstana        hücumu  ―Əhsənüt-təvarix‖də  3  səhifədə 
[65,  296—298]  ―Tarix-i  cahanara‖da  isə  cəmi  bir  sətirdə  [88,  294]  təsvir 
olunmuşdur. Yenə həmin Səfəvi şahının 1546-cı ildə Gürcüstana olan ikinci yüruşü 
―Əhsənüt-təvarix‖də iki səhifə [65, 316—317], ―Tarix-i cahanara‖da iki sətir [88, 
23—24],  1551-si  ildə  baş  verən  3-cü  yürüş  ―Əhsənüt-təvarix‖də  5  səhifə:  [65, 
351—355], ―Tarix-i cahanara‖da 1 sətir [88, 300], 1554-cu ildə olan 4-cu yürüş isə 
birinci  əsərdə  11  səhifə  [65,  379—389],  ikinci  kitabda  iki  sətir  [88,  302]  yer 
tutmuşdur. 
Bundan  əlavə,  Azərbaycanla  əlaqədar  olan  bəzi  hadisələr  ―Əhsənüt-
təvarix‖  də  əhatə  edildiyinə  baxmayaraq,  ―Tarix-i  cahanara‖da  yoxdur.  Məsələn, 
944  (1537/38)-cü  ildə  Şirvanda  qızılbaşlara  qarşı  baş  verən  qələndər  dərvişin 
üsyanı [65, 282], 954 (1547/48)-cü il-də yenə də Şirvanda olan Bürhan Mirzənin 
üsyanı  [65,  326—327],  961  (1553/54)-ci  ildə  Şirvanı  ələ  keçirmək  üçün 
Türkiyədən  gələn  Qasım  Şirvaninin  Şirvan  hakimi  Abdulla  xan  Ustaclu  ilə  olan 
müvəffəqiyyətsiz  döyüşü  [65,  382—383]  ―Tarix-i  cahanara‖  əsərində 
verilməmişdir.  Lakin  bunlara  baxmayaraq,  Həsən  bəy  Rumlu,  fikrimizcə,  Qazi 
Əhməd  Qəffarinin  kitabından  istifadə  etmişdir.  Belə  ki,  aşağıdakı  cümlələr 
―Əhsənüt-təvarix‖in daha bir mənbəyini aşkar edir: 
―Əhsənüt-təvarix‖:  [65,  412]  ―Dinin  pənahı  olan  şah  Sultan  Bayazidlə 
bağda gəzirdi. Özünü dinin pənahı olan şaha çatdırıb dedi: ―İki kəlmə vacib sözüm 
var‖. 
―Tarix-i  cahanara‖:  [88,  305]  ―Alihəzrət  və  Sultan  Bayazid  Səadətabad 
bağında  seyrə  çıxmışdılar.  Özünü  onun  xidmətinə  çatdırıb,  yavaşdan  dedi:  ―İki 
kəlmə vacib sözüm var‖. 
Göstərmək  lazımdır  ki,  ―Əhsənüt-təvarix‖  özü  də  başqa  tarixi  əsərlərin 
yazılmasından ötrü dəyərli bir mənbə olmuşdur. ―Əhsənüt-təvarix‖ə böyük qiymət 
verən  İskəndər  bəy  Münşi  təvazökarlıqla  yazmışdır:  ―Rumlu  tarixçisi  mərhum 
Həsən bəy o həzrətin (I Şah Təhmasibin—Ş. F.) zamanında ―Əhsənüt-təvarix‖ adlı 
elə bir kitab yazmışdır ki... bizdə elə yazmaq bacarığı yoxdur‖ [58, 46]: 
Ümumiyyətlə,  İskəndər  bəy  Münşi  ―Əhsənüt-təvarix‖ə  tez-tez  müraciət 
etmişdir:  ―Əhsənüt-təvarix‖  də  yazılmışdır  ki...‖  [58,  31].  ―Tarixçi  Həsən  bəy 
                                                             
10
 Ç.N. Seddon bu haqda yazır: ―Ola bilsin ki, Həsən bəy Rumlu Qazi Əhməd əl-Qəffarinin ―Cahanara‖ 
əsərindən də faydalanmışdır, lakin bu qəti deyildir‖ [120, 311]. 


25 
 
Rumlu  ―Əhsənüt-təvarix‖də  yazıb  ki...‖  [58,  32],  ―Əhsənüt-təvarix  müəllifinin 
sözünə əsasən...‖ [58, 38] və s. 
Azərbaycan  tarixi  ilə  əlaqədar  olan  bir  sıra  hadisələr,  məsələn,  945 
(1538/39)-ci ildə I Şah Təhmasibin Şirvanşah Şahrux üzərinə qoşun göndərməyi və 
Şirvanın  müstəqilliyinin  sonu  [65.  285—290;  58,  80—82],  947  (1540/41),  953 
(1546/47),  958  (1551/52)  və  961  (1553/54)-ci  illərdə  bu  Səfəvi  şahının  gürcülər 
üzərinə  etdiyi  hərbi  səfərlər  [65.  296—298.  316—317.  351—355,  379—382; 
58,84—85.  85.  85—87,  87—88],  yenə    onun    958  (1551/52)-ci    ildə  Şəkiyə 
hücumu  və  Dərviş  Məhəmməd  xanın  öldürülməsi    [65,  348—351;  58,  82—83], 
981 (1573)-ci ildə bitən Təbriz xalq kütlələrinin üsyanı [65, 455—457; 58, 117—
118]  və  s.  məsələlər  məhz    ―Əhsənüt-təvarix‖in  sayəsində  ―Tarix-i  aləmara-yi 
Abbasi‖ əsərində işıqlandırılmışdır, lakin I Şah Təhmasibin Gürcüstana yürüşünun 
təsviri  Həsən  bəy  Rumluda  daha  müfəssəldir.  Şəxsən  bizim  müəllifin  də  iştirak 
etdiyi bu yürüş qələbə ilə bitdikdən sonra səfəvi şahının Gəncə və Yevlaxa səfəri 
[65,  317]  İskəndər  bəy  Münşi  tərəfindən  göstərilməmişdir.  Habelə  972  (1564—
65)-ci  ildə  I  Şah  Təhmasib  tərəfindən  ləğv  olunan  tamğa  vergisinin  ümumi 
məbləğini  [65,  428]  ―Tarix-i  aləmara-yi  Abbasi‖  müəllifi  qeyd  etməmişdir,  lakin 
―Əhsənüt-təvarix‖  əsərində  bu  münasibətlə  yazılan  iki  misra  şeri  İskəndər  bəy 
Münşi  əsərinə  köçürmüşdür  [65,  428;  58,  123].  Hər iki  əsərdəki  bəzi  cümlələrin 
yaxınlığını aşağıdakı misalla nəzərə çatdırmaq olar: 
―Tarix-i  aləmara-yi  Abbasi‖  [58,  80]  ―Bir  qələndər  oğlan  iddia  etdi  ki, 
mən  Şeyxşahın  oğlu  Sultan  Məhəmmədəm.  Onun  başına  çoxlu  qoşun  toplandı. 
Salyanı tutub, oradan Şamaxıya gəldi‖. 
―Əhsənüt-təvarix‖:[  65,  282]  ―Şirvanda  bir  qələndər  iddia  etdi  ki,  mən 
Şeyxşahın  oğlu  Sultan  Məhəmmədəm.  Çoxlu  qoşun  toplayıb  Salyanı  tutdu  və 
oradan Şamaxıya gəldi‖.  
―Əhsənüt-təvarix‖  salnaməsi  Qazi  Əhməd  Quminin  ―Xülasətüt-təvarix‖ 
əsərinin yazılışı üçün də tarixi mənbə rolu oynamışdır, lakin ―Əhsənüt-təvarix‖də 
orijinal  məlumatlara  daha  tez-tez  rast  gəlirik.  Belə  ki,  Heydər  Səfəvi  və  Sultan 
Yaqub  Ağqoyunlunun  ölüm  hadisələrini  Həsən  bəy  Rumlu  başqa  müəlliflərdən 
fərqli  vermişdir.  Məsələn,  Sultan  Heydərin  893  (1488)-cü  ildə  Şirvanşah  Fərrux 
Yasarla döyüş zamanı yaralanıb öldüyünü bütün mənbələr təsdiq edir, lakin Həsən 
bəy  Rumlu  onun  öz  döyüşçüsü  tərəfindən  öldürüldüyünü  bildirib  yazır:  ―Gizli 
qalmasın  ki,  ona  dəyən  ox  düşmənləri  tərəfindən  yox,  Sultan  Heydərin  öz 
qoşunundan  atılmışdı.  Həmin  döyüşdə  olan  adamların  bir  dəstəsi  söylədi  ki,  o 
həzrətin  əmirlərindən  Şahsuvar  Lənkəraninin  atası  bu  işi  edibdir‖  [66,  618]. 
Yaxud, Sultan Yaqubun təsadüfən anası Səlcuqşah bəyimin əli ilə öldürülməsinin 
təsviri [64, 126b] ―Xülasətüt-təvarix‖ əsərində heç yoxdur. 
Belə misalların sayını artırmaq olar, lakin şübhə yoxdur ki, Qazi Əhməd 
Qumi  ―Əhsənüt-təvarix‖  dən istifadə  etmişdir.  Onun  özü  də‖Xülasətüt-təvarix‖in 
E. Qlassen nəşrinin başlanğıcında bunu etiraf edir. 


26 
 
İndi, hər iki müəllifin bir cümləsinə nəzər yetirək: 
―Xülasətüt-təvarix‖:  [108,  63]  ―Döyüş  hazırlığından  sonra  cəlal 
meydanının o atlısı cəng şeypurunun səsi altında... atını cövlana gətirdi‖. 
―Əhsənüt-təvarix‖: [66, 617] ―Döyüş hazırlığından sonra cəlal meydanının 
o atlısı... atını cövlana gətirdi‖. 
 
 ―Əhsənüt-təvarix‖  salnaməsindən  bəhrələnən  əsərlərdən  biri  də  müəllifi 
məlum  olmayan  və  XVII  əsrin  əvvəllərində  yazılan  ―Aləmara-yi  Şah  İsmayıl‖ 
kitabıdır [83].  Bu əsəri nəşr edən Əsgər Müntəzirsahibin özü bu haqda yazır: ―Bu 
kitabın məxəzlərindən biri  Həsən bəy  Rumlunun ―Əhsənüt-təvarix‖ əsəridir‖ [83, 
16].  Hər  iki  kitabı  oxuduqca,  doğrudan  da,  ―Aləmara-yi  Şah  İsmayıl‖  əsərinin 
mənbələrindən birinin ―Əhsənüt-təvarix‖ olduğu nəzərə çarpır. Məsələn:  
―Aləmara-yi  Şah  İsmayıl‖:  [83,  624  -  625]  ―Rəiyyət  və  əlinin  altındakı 
adamlarla  ədalətlə  ömür  sürürdü.  O  həzrətin  qorxusundan  heç  bir  döyüşçü  xalqa 
zülm etmirdi‖. 
―Əhsənüt-təvarix‖:  [65,  182]  ―Rəiyyət  və  əlinin  altındakı  adamlarla 
ədalətlə ömür sürürdü. Onun qorxusundan xalq zülm edilmirdi‖. 
XVII  əsrdə  yaşayan  tarixçi  Şeyx  Məhəmməd  Bəqa  Səxaranpuri  də 
―Miratül-aləm‖  əsərini  yazarkən,  ―Əhsənüt-təvarix‖dən  tarixi  bir  mənbə  kimi 
istifadə  etmişdir
11
.  ―Miratül-aləm‖  hadisələri  olduqca  yığcam  əks  etdirən 
ümumtarix əsəridir. I Şah Təhmasibin hərbi səfərləri, xüsusilə onun osmanlı sultanı 
Süleymanla  etdiyi  müharibədə  [92,  243  -  244],  II  Şah  İsmayılın  hakimiyyətə 
çıxarılması  zamanı  şahzadə  və  əmirlərin  mübarizəsi  [92,  244  -  245]  və  b. 
hadisələrin  təsvirində  ―Əhsənüt-təvarix‖in  təsiri  duyulur.  Həsən  bəy  Rumlunun 
səhifələr  sərf  etdiyi  hadisələri  Səxaranpuri  bir  neçə  sətirdə  izah  etməklə 
kifayətlənmişdir.  Aşağıdakı  müqayisə  hər  iki  müəllifin  cümlələri  arasındakı 
yaxınlığı göstərir: 
―Miraşül-aləm‖:  [92,  245]  ―Qövs  bürcündə  qorxunc  bir  quyruqlu  ulduz 
göründü‖. 
―Əhsənüt-təvarix‖:  [65,  495]  ―Qövs  bürcündə  uzunluğu  fələk  qövsünün 
yarısı boyda olan qorxunc bir quyruqlu ulduz göründü‖. 
Cünabadinin ―Rövzətüs-səfəviyyə‖ əsərində də ―Əhsənüt-təvarix‖in təsiri 
hiss  olunur.  Oradakı  tayfa  və  müxtəlif  əmirlər  arasında  olan  mübarizə  [97,  244, 
257, 259, 263, 264], özbək xanı Übeydin Xorasana etdiyi hərbi yürüşlər [97, 287 - 
295],  Şirvan  hadisələri  [97,  360  –  362,  393  –  405,  434  -  438]  ―Əhsənüt-
təvarix‖dəki müvafiq hadisələrə oxşar tərzdə qələmə alınmışdır. 953 (1546/47)-cü 
                                                             
11
  Bu  əsərin  müəllifinin  Mir  Bəxtəvər  xan  adlı  bir  şəxs  olması  barədə  yanlış  fikir  vardır.  (Bu  barədə 
ətraflı məlumat almaq üçün bax: Ч. А. Стори. Персидская литература, переработал и дополнил Ю. 
Э.  Брегель,  ч.  I,  M.,  1972,  səh  440  –  441).  C.  İbrahimov  da  Mir  Bəxtəvər  xanın  müəllifliyini  təsdiq 
etmiş və onun XV – XVI əsrlərdə yaşadığını göstərmişdir [30, 4]. Halbuki Mir Bəxtəvər xan 1685-ci il 
fevralın 19-da vəfat etmişdir. (Bax: Ç. A. Stori. Göstərilən əsəri, səh. 441. 


27 
 
ildə I Şah Təhmasibə qarşı Əlqas Mirzənin üsyanına aid gətirilən aşağıdakı misalın 
oxşarlığı bu əsərdə olan onlarca yaxın cümlədən yalnız biridir. 
―Rövzətüs-səfəviyyə‖: [97, 394 - 395] ―Ona and içirsinlər ki, bu gündən 
sonra addımını ədəb... yolundan kənara çıxarmasın‖. 
―Əhsənüt-təvarix‖:  [65,  315]  ―Ona  and  içirdilər  ki,  daha  addımını 
tabeçilik yolundan kənara çıxarmasın‖. 
Beləliklə, məlum olur ki,  ―Əhsənüt-təvarix‖in qələmə alınmasında ondan 
əvvəl  yaranan onlarca kitabdan tarixi mənbə kimi istifadə olunmuş və ―Əhsənüt-
təvarix‖in özü də başqa əsərlərin yazılmasından ötrü dəyərli mənbə olmuşdur
12

Həsən  bəy  Rumlunun  salnaməsində  olan  müəyyən  hissələrin  yuxarıda 
adları çəkilən tarixi mənbələrdəki müvafiq parçalarla müqayisəsi nəticəsində belə 
bir  fikrə  gəlmək  olar:  bizim  müəllif  də  başqa  tarixçilər  kimi  əsasən  siyasi 
hadisələrə  üstünlük  vermişdir.  Həsən  bəy  Rumlu  da  başqa  salnaməçilərin  yazı 
ənənəsinə uyğun olaraq öz əsərini təsviri səpgidə qələmə almışdır. Lakin onu başqa 
müəlliflərdən  fərqləndirən  əsas  cəhət,  yeri  gəldikcə,  hadisələrə  öz  şəxsi,  orijinal 
münasibətini  bildirməsidir.  Salmanənin  IX  cildinin  kompilyativ  xarakter 
daşımasına  baxmayaraq,  orada  da  müəllifin  hadisələrə  və  onların  iştirakçılarına 
münasibətini görmək olur. Ən  əsaslısı isə budur ki, ―Əhsənüt-təvarix‖  əsərindəki 
hadisələr  başqa  farsdilli  orta  əsr  məxəzlərinə  nisbətən  daha  dolğun  şəkildə  əks 
etdirilmişdir. 

Yüklə 0,96 Mb.

Dostları ilə paylaş:
1   2   3   4   5   6   7   8   9   ...   35




Verilənlər bazası müəlliflik hüququ ilə müdafiə olunur ©azkurs.org 2024
rəhbərliyinə müraciət

gir | qeydiyyatdan keç
    Ana səhifə


yükləyin