Əmirül-üməra: (XV-XVI əsrlərdə Azərbaycanda dövlətin idarə
olunmasında şahdan sonra birinci yerdə əmirül-üməra durur və ölkənin hərbi
qüvvələrinə başçılıq edirdi [36, 198; 30, 77]. ―Əhsənüt-təvarix‖ və dövrün başqa
mənbələrində böyük səlahiyyətə malik olan bu vəzifənin sahibi ―məlikul-üməra,
məlik-i əzəm, əmir-i bozorg, əmir-i əzəm‖ adlandırılmış [66, 126, 235; 61, 288] və
―ölkə işlərinin idarəsi‖nin onun əlində olduğu göstərilmişdir [65, 185]
Həsən bəy Rumluya görə əmirül-üməraya məxsus olan möhür ―ali divanın
başqa möhürlərindən yuxarıda vurulurdu‖ [65, 107].
XV-XVI əsrlər boyu əmirül-üməra ölkədəki ən yüksək vəzifələrdən biri
sayılırdı. Qaraqoyunlu dövlətinin ilk vaxtlarında bu dövlətin əmirül-üməraları
Bəstam Cagirlu [66, 37, 46] və Əmir Qaraman [66, 115] olmuş və onlar ayrı-ayrı
vaxtlarda bu vəzifəni icra etmişlər.
Baysunqur Ağqoyunlunun əmirül-ümərası Fərrux bəy adlı bir əmir
olmuşdur [66, 630]
Həsən bəy Rumlu əmirül-üməranın dövlətdə əsas sima olduğunu göstərir.
Belə ki, Qara Yusif əsir aldığı Sultan Əhməd Cəlayirini öldürmək istəmədiyinə
baxmayaraq, əmirül-üməra Bəstam Cagirlunun istəyinə qarşı durmaqdan çəkinmiş
və ölüm hökmü verməyə məcbur olmuşdu [66, 68].
Bizim müəllifə görə, əmirül-üməra ―dövlətin ixtiyar sahibi‖ idi [66, 126,
184]. 930 (1523/24)-cu ildə vəzir Cəlaləddin Xandəmir Təbrizinin yandırılıb həlak
edilməsinə səbəb əmirül-üməra Div sultan Rumlunun hökmü olmuşdu [66, 184].
XV əsrdə əmirül-üməra mənsəbinin iki şəxs tərəfindən icra edilməsi
faktına təsadüf olunmursa, XVI əsrin müəyyən illərində əmirül-üməralığın şərikli
aparılması halına rast gəlinir. Mənbələrin məlumatına görə, 906 (1500/01)-cı ildə
İsmayıl Səfəvi Şirvanı alarkən, onun döyüşçülərindən Hüseyn bəy Şamlu və Abdal
bəy Dədə əmirül-üməra idilər [98, 137a; 61, 288]. 936 (1529/30)-cı ildə isə I Şah
Təhmasib öz bacısı oğlanları Hüseyn xan və Abdulla xanı əmirül-üməra etmişdi
[65, 238; 81, 256b; 58, 49].
Bu vaxta qədər tədqiqat əsərlərində əmirül-üməra vəzifəsinin şərikli
aparılmasına dair mülahizə yürüdülməmişdir. Ancaq yuxarıda yazılan məlumatdan
görünür ki, müəyyən müddətdə bu vəzifə müştərək icra edilmişdir. Fikrimizin
31
sübutu üçün bir daha mənbəyə müraciət edək: Əbdi bəy Şirazi yazır: ―Mustafa
sultan Ustaclı əmirül-üməralıqda Div sultana şərik oldu, lakin bu vəzifədə Div
sultan daha üstün idi‖ [81, 252b].
Mənbələrdə əmirül-üməra mənsəbi bəzən vəkalət və divan əmiri
vəzifələrinin sinonimi kimi də göstərilir. Məsələn, Həsən bəy Rumlu yazır ki, Div
sultan gəncliyində I Şah Təhmasibin əmirül-ümərası idi [65, 184]. Müəllif azacıq
sonrakı izahında Divin vəkil olduğunu bildirir [65, 187—188]. ―Lübbət-təvarix‖
əsərində Hüseyn bəy Şamlunun I Şah İsmayılın əmirül-ümərası olduğu göstərilmiş
[98, 137]. Sonradan isə o, divan əmiri kimi qələmə verilmişdir [98, 144]. Bu
misaldan başqa Mir Yəhya Qəzvini yazır: ―Divan əmiri olan Çayan sultan Ustaclu
930 (1523/24)-cu ildə vəfat etdi, onun yerini oğlu Bayazid sultana verdilər. O da
bir neçə gündən sonra öldü və əmirül-üməralıq mənsəbinə Div sultan Rumlu təyin
olundu‖ [98, 150]. Əbdi bəy Şirazi də Divin əmirül-üməra və vəkil olduğunu yazır
[81, 253b].
Fikrimizcə, əmirül-üməranın vəkil adlandırılması ilə razılaşmaq olar,
çünki hakimiyyətinin başlanğıcında I Şah Təhmasibin əmirül-üməraları bir növ
onun vəkilləri olmuşlar ki, bütün işləri gənc və təcrübəsiz şahın adından
aparırdılar. Ancaq orta əsr tarixçiləri tərəfindən əmirül-üməralığın divan əmiri
mənsəbi ilə eyniləşdirilməsi düzgün deyildir ki, bu barədə ―Divan əmiri‖ bəhsində
danışılacaqdır.
Sədr: Dövlətdə tutduğu mövqeyinə görə XVI əsr Səfəvi dövlətində
əmirül-üməradan sonrakı yer sədrə məxsus olmuşdur. Lakin XV əsr Qaraqoyunlu
və Ağqoyunlu dövlətlərində sədarət mənsəbini aparan şəxsin rolu bir əsr sonrakı
sədrin rolundan fərqlənir və elə böyük üstünlüyə malik deyildi. Mənbələrdə hətta
XV əsr Azərbaycan feodal dövlətlərində vəkil və vəzirin tutduğu mövqeyin sədrə
nisbətən daha üstün olduğu aşkar nəzərə çarpır və sədrin fəaliyyəti, əsasən,
göstərilmir.
Tarixçilərin əksəriyyəti bu vəzifəni ―yüksək vəzifə‖ adlandırmışdır [65,
110; 84, 549; 97, 126]. Ümumiyyətlə, Həsən bəy Rumlu və başqalarının
əsərlərində Qaraqoyunlu dövlətində sədrin oynadığı rol az işıqlandırılmışdır, lakin
Ağqoyunlu dövlət aparatında sədrin icra etdiyi vəzifənin ön plana çəkildiyinə işarə
edilmişdir. Həsən bəy Rumlu ağqoyunlu sədri Qazi İsanı ―sədarət mənsəbi və dini
işlər vəzifəsinin sahibi‖ adlandırır, lakin bir müddət sədrlik edən bu şəxsin
səltənətdə ―ixtiyar sahibi‖ sayılan vəkil Sufi Xəlilin fərmanı ilə öldürülməsi [66,
633; 84, 436; 88, 254] sədarət vəzifəsinin XV əsrdə hələ o qədər də möhkəm
mövqe tutmadığını göstərir.
Qaraqoyunlu dövlətinin tərkibində olan Bağdad əyaləti, ―Əhsənüt-
təvarix‖də göstərildiyinə görə, 847 (1443/44)-ci ildə Cahanşah tərəfindən oğlu
Məhəmmədi Mirzəyə verilmiş və şahzadə azyaşlı olduğundan şəhər işlərinin
idarəsi Abdulla adlı bir şəxsə tapşırılmışdı [66, 250]. Həsən bəy Rumlu Abdullanın
vəzifəsinin adını göstərmirsə də, onun Məhəmmədi Mirzənin lələsi və sarayında
32
sədarət mənsəbinin sahibi olduğu bilinir, lakin səfəvi sədrlərinin XVI əsrdə
gördüyü işlərin ancaq ikisinin (―həll və əqd‖—yəni bir sıra işlərin ―açılması və
bağlanması‖) qaraqoyunlu sədri Abdulla tərəfindən icra edilməsi o zaman sədrin
fəaliyyətinin məhdud olduğuna dəlalət edir. Buna baxmayaraq, qeyd etmək
lazımdır ki, sonrakı əsrlərdə olduğu kimi, XV əsr sədrlərinin də ən əsas
vəzifələrindən biri vəqf idarələrinə rəhbərlik etmək olmuşdur [69, 166].
Göstərmək lazımdır ki, səfəvilər dindən ―böyük bir dövlət yaratmaq üçün
ideoloji bir silah kimi istifadə edirdilər‖ [52, 96]. Buna görə də, XVI əsr Səfəvi
dövlət aparatında şiə təriqəti adından çıxış edib hökümətə böyük köməklik
göstərən sədarət mənsəbi görkəmli yer tuturdu. I Şah İsmayıl taxta cülus edən kimi
sədarət vəzifəsini müəllimi olmuş Şəmsəddin Gilaniyə vermişdi [65, 54; 61, 266;
97, 74]. Bu səfəvi şahı yeni dövlətin möhkəmlənməsində görkəmli rol oynayan şiə
təriqətinin daha sürətlə yayılmasından ötrü sədr mənsəbini başqa adama deyil, ilk
növbədə məhz öz etibarlı nümayəndəsinə tapşırmışdı. Lakin sədrlər həmişə şahın
etimadını doğrultmurdular. Həsən bəy Rumlu bildirir ki, 915 (1509/10)-ci ildə
vəzifəsindən istifadə edib ―nahaq qanlar tökən‖ sədr Qazi Məhəmməd Kaşi I Şah
İsmayılın əmri ilə öldürülmüş [65, 110; 98, 140; 88, 272; 77, 145] və o vaxtdan
başlayaraq, həmin vəzifə ―yüksək dərəcəli seyidlərdən başqa heç kəsə
verilməmişdi‖ [65, 152 84, 549 - 550]
Hələ səfəvi hakimiyyətinin ilk illərində sədarət mənsəbi şərikli aparılmağa
başlandı. Bu, şah və dövlət torpaqlarına (xassə və məmalik) sədarət funksiyasının
genişləndirilməsi ilə izah olunur [55, 48]. Məlumdur ki, sədrlərin hər ikisi din
adından hərəkət edirdi [88, 272; 97, 126]. Mənbələrdə yazıldığına görə, səfəvi
dövləti qüvvətləndikdən sonra müxtəlif vilayətlər şəri baxımdan iki sədr arasında
bölüşdürülmüşdü. Belə ki, İraq, Fars və Xuzistan sədarətini Mir Şəmsəddin
Məhəmməd Yusif, Xorasan, Azərbaycan və Şirvan sədrliyini isə Mir Zeynəddin
Seyid Əli 970 (1562/63)-ci ildə icra edirdilər [65, 419; 88, 308; 77, 220]
16
.
Beləliklə, aydın olur ki, dövlətdə tutduqları yer və daşıdıqları vəzifənin
səlahiyyətinə görə qaraqoyunlu və ağqoyunlu sədrləri səfəvi sədrlərindən fərqli
olmuşlar. ―Name-yi nami‖ əsərində də müxtəlif dövlətlərin sədrləri bir-birindən
fərqləndirilir. ―Sədrlərin vəzifəsi hər dövrdə və hər bir hökmdarın xidmətində
müxtəlif olmuşdur‖ [69, 42].
Böyuk müharibələr zamanı sədrlər də döyüşə gedir, fəaliyyət göstərirdilər
[52, 105]. 920 (1514)-ci ildə baş verən Çaldıran döyüşündə I Şah İsmayılın hər iki
sədri osmanlılar tərəfindən öldürülmüşdü [65, 152; 77, 158].
Vəkil: XV-XVI əsrlər Azərbaycan feodal dövlətlərinin idarə olunmasında
vəkilin də özünəməxsus yeri olmuşdur
17
. O, şah adından hərəkət edir, bəzi hallarda
16
―Cavahirəl-əxbar‖ əsərində bu bölgü belə verilmişdir: ―İraq, Fars, Xuzistan, Şirvan – Mir Məhəmməd
Yusifə, Azərbaycan və Xorasan – Mir Seyid Əliyə tapşırıldı‖ [61, 329 b]. Mənbələrin əksərində Şirvan
və Azərbaycan birgə göstərildiyinə görə, fikrimizcə, Budaq Qəzvini səhvə yol vermişdir.
17
O.Ə. Əfəndiyev vəkil vəzifəsinin artıq Işah Abbas dövründə olmadığını bildirir [52, 104]
33
şahın əvəzçisi kimi hərbi yürüşlərə də çıxırdı [66, 62]. Həsən bəy Rumlu yazır ki,
Qara Yusif 813 (1410/11)-cü ildə Ərzincana hücum edən vaxt hərbi yürüşün çox
uzandığını görərək, oranı ələ keçirməyi öz vəkillərinin öhdəsinə qoymuşdu. 40
gündən sonra Ərzincan hakimi təslim olub, qapı və xəzinə açarlarını onun
vəkillərinə verməyə məcbur olmuşdu [66, 62]. Hərbi yürüşlərdə orduya başçılıq bir
neçə şəxs tərəfindən icra olunduğundan Həsən bəy Rumlu, hökmdarın adından
hərəkət edib, müəyyən tapşırığı yerinə yetirən həmin şəxsləri ―vükəla‖ (―vəkillər‖)
adlandırmışdır [66, 435, 448]. İndi görək, qaraqoyunlu dövrünə aid olan ―vükəla‖
ifadəsi sonralar Ağqoyunlu və səfəvi dövlətlərində mühüm əhəmiyyət kəsb edən
vəkalət vəzifəsinin icraçılarına aiddirmi? Əsla yox! Çünki qaraqoyunlular
dövründə vəkalət bir vəzifə kimi hələ formalaşmamışdı. Bu fikri Qaraqoyunlu
dövlətinin təsviri zamanı müxtəlif mənbələrdə vəkalət vəzifəsinə əhəmiyyət
verilməməsi ilə izah etmək olar. Doğrudur, yuxarıdakı misaldan da vəkillərin bir
əvəzçi kimi fəaliyyəti məlum oldu, lakin şübhəsiz ki, bu vəkillər sonradan böyük
əhəmiyyətə malik olan vəkillərdən fərqli idilər.
Vəkalət vəzifəsinin formalaşması, fikrimizcə ağqoyunluların hakimiyyəti
zamanı həyata keçmişdir. Məlumdur ki, 12 il bu dövlətə başçılıq edən Yaqub şahın
vəkili Şeyx Nəcməddin Məsud idi [66, 595].
―Əhsənüt-təvarix‖də verilən aşağıdakı məlumata əsasən Ağqoyunlu
dövlətində vəkalət mənsəbinin hətta bəzən əmirül-üməradan da üstün olduğunu
söyləmək mümkündür. Tarixi bir faktdır ki, Yaqub şahın öldürülməsindən sonra
hakimiyyəti Sufi Xəlilin köməyi ilə azyaşlı şahzadə Baysunqur ələ almış və
dövlətin əmirül-ümərası Fərrux bəy
18
təyin edilmişdi [66, 630]. Gənc şahın adından
dövləti idarə etməyi əmirül-üməra olmaqdan daha üstün tutan Sufi Xəlil məhz
vəkaləti öz əlinə almışdı [66, 632]. ―Əhsənüt-təvarix‖-də vəkalət mənsəbinin
üstünlüyünü təsdiq edən başqa bir fakt da vardır. 903 (1497/98)-cü ildə Uzun
Həsənin nəvəsi Gödək Əhməd ağqoyunlu Rüstəm şahı məğlub edib, taxt-tacı ələ
keçirən vaxt Kirman valisi Eybə sultan və Şiraz valisi Qasım bəy Pornak ona qarşı
sui-qəsd hazırlayaraq qərara gəlmişdilər ki, Uzun Həsənin digər nəvəsi Sultan
Muradı Şirvandan gətirib, taxta çıxarsınlar və özləri yeni şahın vəkili olsunlar [65,
16]. Bu faktla o zaman vəkalət mənsəbinin böyük üstünlüyü nəzərə çatdırılır və
eyni zamanda vəkalətin də bəzən müştərək icra edildiyi aydınlaşır. Başqa
mənbələrdə də vəkalətin şərikli aparılmasına cəhd olunma faktı vardır [65, 189; 60,
253b; 77, 169].
Orta əsr tarixçiləri vəkilə ―ixtiyar sahibi‖, ―iqtidar sahibi‖, vəkalət
mənsəbinə isə ―ali vəzifə‖, ―şərəfli mənsəb‖ demişlər [66, 632; 88, 271; 58, 46,
159]. Vəkil səltənətin ―ixtiyarlı adamı‖ da adlandırılmışdır [81, 240; 58, 49].
Bacarıqlı vəkilin işə cəlb edilməsi zəruri və təxirəsalınmaz bir vəzifə kimi
qarşıda dururdu. Belə ki, 904 (1498/99)-cü ildə qardaşı Məhəmmədi Mirzəyə qalib
18
Bu da ―Əhsənüt-təvarix‖in Leninqrad əlyazma nüsxəsində Qoç bəy kimi getmişdir [64, 122a]
34
gəlib, yenidən Təbrizdə taxta çıxan Əlvənd bəyin ilk işi özunə vəkil təyin etmək
olmuşdu. O, Lətif bəy adlı bir əmiri vəkil etmişdi [65, 21]. I Şah İsmayılın ən
etibarlı köməkçisi vəkil Nəcməddin Məsud idi [65, 110; 82, 309]. Onun
ölümündən sonra vəkil təyin edilən Yar Əhməd Xuzaninin ―Nəcm-i sani‖ (―ikinci
Nəcm‖) adlandırılması əvvəlki vəkilin ehtiramla yad edildiyini göstərir [65, 110,
89, 309]. I Şah Təhmasibin hakimiyyətinin ilk illərində
vəkalət mənsəbini ələ keçirmək uğrunda əmirlərin mübarizəsi qanlı döyüş xarakteri
almışdı. 931 (1524/ 25)-ci ildə bu 10 - 11 yaşlı səfəvi şahının iki qüdrətli əmiri
arasında başlanan ixtilafın səbəbi məhz vəkalət mənsəbinin kim tərəfindən ələ
keçiriləcəyi olmuşdur. Həmin mübarizədə əmirül-üməra Div sultan Rumlu qalib
gələrək, gənc şahın müstəqil vəkili olmuşdu [65, 189]. Lakin bundan sonra da
səfəvi əmirləri arasında vəkalət uğrunda gedən mübarizə sakitləşmədi. Çox
keçmədən Çuhə sultanın ―Gözəldərə‖ yaylağında I Şah Təhmasibi təhrik etməsi
nəticəsində Div sultan öldürüldü və Çuhə sultan vəkil oldu [65, 205; 58, 48]. Lakin
başqa əmirlərin vəkil olmaq arzusu bununla sakitləşmədi və nəticədə ikinci qanlı
bir hadisə baş verdi: Vəkil Çuhə sultan və əmir Hüseyn xan Şamlu arasındakı
mübarizədə vəkil öldürüldü [65, 235]. Vəziyyəti belə görən Çuhə sultanın mənsub
olduğu təkəlu tayfasının əmirləri dərhal onun böyuk oğlu Şahqubadı vərik etdilər
[65, 236]
19
. Ancaq ustaclu, Rumlu, zülqədər və əfşar tayfalarının əmirləri vəkalətin
yenidən təkəlu əmirlərinin əlinə keçməsinə razı olmayıb onlarla döyüşə başladılar.
Hadisənin belə şəkil aldığını görən I Şah Təhmasib dərhal bütün təkəlu tayfasının
qətl edilməsi əmrini vermiş, nəticədə böyük qırğın baş vermişdi [65, 236].
Vəkalət vəzifəsi uğrunda gedən bu çəkişmələr vaxtı Azərbaycan əmirül-
ümərası Üləma Təkəlu də üsyan etdi. Buna səbəb onun da vəkil olmaq arzusu idi,
lakin bu arzu həyata keçmədi [65, 237; 58, 49]. Həsən bəy Rumlu göstərir ki, I Şah
Təhmasib vəkaləti Hüseyn xan Şamluya verdi [65, 236, 253]. Ancaq onun da
vəkilliyi uzun sürmədi. 939 (1532/33)-cu ildə şahı zəhərləmək istəyən Hüseyn
xanın qəsdinin üstü açılmış və o, dərhal qətl edilmişdi. Həsən bəy Rumlu yazır ki,
vəkil Hüseyn xan dövlətdə dəyişiklik etmək və xalqı Sam Mirzənin taxta
çıxarılmasına rəğbətləndirmək istəyirmiş [65, 253].
Şübhəsiz ki, vəkalət vəzifəsi uğrunda gedən bu ehtiraslı mübarizənin
səbəbi səfəvi şahının hələ çox gənc olmasında və əmirlərin hakimiyyəti idarə
edərək öz şəxsi məqsədlərini həyata keçirmək istəmələrində olmuşdur. Məhəmməd
Bəqa Səxaranpuri açıq-aşkar yazır ki, Şah Təhmasibin yaşı az olduğundan vəkalət
uğrunda gedən mübarizənin qarşısını ala bilmirdi [92, 242].
Vəkil də görkəmli dövlət nümayəndəsi kimi şəxsən döyüşlərdə iştirak
edirdi. Həsən bəy Rumlunun məlumatına görə Şirvanşah Şahrux 944 (1537/38)-cü
ildə I Şah Təhmasiblə döyüşə öz vəkili Hüseyn bəyi yollamışdı [65, 287].
19
―Rövzətüs-səfəviyyə‖də göstərilir ki, təkəlu tayfası vəkaləti ―qılınc gücünə‖ ələ keçirmişdi [97, 292]
35
Tarixi mənbələrə əsasən müəyyən etmək olur ki, ilk səfəvilərin
hakimiyyəti zamanı bir vəzifə iki şəxs tərəfindən icra edildiyi kimi (misal üçün
belə hallardan bəziləri yuxarıda göstərildi), bəzən müəyyən iki vəzifə
birləşdirilərək bir şəxs vasitəsilə ifa edilirdi. Faktlara müraciət edək: I Şah
İsmayılın əmirül-ümərası və vəkili bir müddət Nəcməddin Məsud olmuşdur [65,
107, 110; 88, 271; 61, 288a] ki, bununla da əmirül-üməra mənsəbinin vəkillik
səlahiyyətinə malik olduğu (yaxud əksinə) aşkara çıxır. Məlumdur ki, Çaldıran
döyüşündən sonra I Şah İsmayıl ―ali divana nəzarəti‖ Mirzəşah Hüseynə, əmirül-
üməralığı isə Çayan sultan Ustacluya tapşırmışdı [65, 150]. Az sonra vəzir
Mirzəşah Hüseynin vəkil vəzifəsində də işlədiyi bildirilir [65, 177; 97, 234].
Dövrün mənbələri 930 (1523/24)-cu ildə Div sultan Rumlunu gah əmirül-üməra,
gah da vəkil kimi göstərir [65, 177, 185; 58, 46]. Həsən bəy Rumlu yazır ki, vəzir
və vəkil Mirzəşah Hüseynin öldürülməsindən sonra onun vəzarət və vəkalət
vəzifəsi Cəlaləddin Məhəmməd Xandəmir Təbriziyə tapşırılmışdı [65, 184; 81,
280a; 61, 297b]. Çox keçmədən, yuxarıda göstərildiyi kimi, o da aradan götürülür
və ―ölkə işlərinin idarəsi‖ əmirül-üməra Div sultan Rumlunun əlinə keçir [65, 184,
185; 88, 281], yəni əmirül-üməra həm də vəkil olur.
Bütün bunlardan bir daha aydın olur ki, müəyyən dövrlərdə səfəvi
sarayında vəkalət mənsəbini əvvəlcə vəzir, sonra isə əmirül-üməra ələ alıbmış. I
Şah İsmayılın hörmətli vəziri Mirzəşah Hüseynlə rəqabətə girə bilməyən Div
sultan Rumlu vəkil olmaqdan ötrü yeni vəzir Cəlaləddin Təbrizini aradan götürə
bilmiş və yuxarıda göstərildiyi kimi, eyni zamanda vəkalətə də sahiblənmişdi.
Əmirül-üməra və vəkil olan Div sultanın qətlindən sonra vəkalət mənsəbini yenə
də əmirül-üməra aparmağa başlayır [65, 205; 81, 253b;. 97, 264] ki, bununla da
vəzirin vəkalət vəzifəsindən uzaqlaşdırıldığı və vəkilliyin yenidən əmirül-üməraya
tapşırıldığı məlum olur.
Vəzir: Mərkəzi dövlət idarəsində mühüm yerlərdən biri də dövlət gəlirləri
və maliyyə aparatını idarə edən baş vəzirin olmuşdur. O, həmçinin ölkənin xarici
işləri ilə məşğul olur və mülki-inzibati idarələrə başçılıq edirdi [36, 198]. Tarixi
mənbələrin çoxunda baş vəzirə ―etimadüd-dövlə‖ (―dövlətin etimadı‖) deyildiyi
göstərilmişdir [58, 226; 63, 5] ki, bununla da vəzirin böyük etimada layiq olduğu
nəzərə çatdırılır. Baş vəzir ali divana rəhbərlik etdiyinə görə bəzən ―sahibdivan‖ da
adlanırdı [65, 150, 491]
20
Həsən bəy Rumlu dövlətin bütün malı və mülki işlərinə rəhbərliyin baş
vəzir tərəfindən həyata keçirildiyini bildirir [66, 581]. Vəzirin vəzifəsinə həmçinin
―divan gəlirinin artırılması, dövlət tapşırıqlarının yerinə yetirilməsi, inşaat və
əkinçiliyin çoxaldılması, döyüşçü və rəiyyətə diqqət göstərilməsi, vilayətin
abadlaşdırılması‖ da daxil idi; maliyyə divanının bütün sənədləri onun möhürü ilə
möhürlənirdi [69, 175].
20
―Name-yi nami‖ əsərində vəzarətə ―uca rütbəli vəzarət və sahibdivanlıq vəzifəsi‖ deyilir [69, 175]
36
Ayrı-ayrı hakim və şahzadələrin də vəzirləri olurdu. ―Əhsənüt-təvarix‖də
Şirvanşah I İbrahimin Qazi Bayazid adlı bir vəzirinin adı çəkilmişdir [66, 106].
Şahzadə Qara İsgəndərin vəziri Seyid Mahmud [66, 220], Həsənəlinin vəziri Xacə
Şəmsəddin idi [66, 403]. Həsənəli 863 (1458/59)-cü ildə atası Cahanşaha xəyanət
edərək Təbrizi tutmuş, az sonra atasının onun üstünə qoşunla gəldiyini eşidib
şəhəri tərk etməyə məcbur olmuşdu. Təbrizi yenidən ələ alan Cahanşah oğlunun
təqsirinin bağışlanmasından ötrü ilk növbədə onu bu işə sövq edən vəziri Xacə
Şəmsəddini öldürməyi tapşırmış və Həsənəli əmri yerinə yetirmişdi [64, 186a; 56,
360]. Bu misalla vəzirin şahzadə üzərində olan təsir gücü nəzərə çatdırılır.
Vəzir də vəkil kimi məşhur əmirlərdən təyin edilirdi [66, 464; 81, 259a].
Cahanşahın qətlindən sonra Təbrizdə taxta çıxıb, bir neçə gün hökmranlıq edən
Arayeş bəyim (Qara İsgəndərin qızı—Ş. F.) Əlaəddin Sədiq Keçəçini özünə vəzir
təyin etmişdi [66, 462; 56, 435]. Arayeş bəyimi bir neçə gündən sonra məğlub
edib, yenidən taxta çıxan Həsənəli vəzir Əlaəddini vəzifəsində saxlamış, Əmir
Aşur və Əmir Məcidəddin İsmayılı da onunla birlikdə vəzir etmişdi [66,464; 56,
439]. Görünür Həsənəlinin divanında baş vəzir Əlaəddin Sədiq Keçəçi olmuşdur.
Baysunqur Ağqoyunlunun vəziri onun qohumu Şeyx Məhəmməd Keçəçi idi [66,
630].
İllərlə ağqoyunlu vəzarətini aparan vəzirlərdən biri də Şəmsəddin
Zəkəriyyə idi ki, o, 906 (1500/01)-cı ildən etibarən, yuxarıda göstərildiyi kimi, I
Şah İsmayılın ali divanına vəzir təyin olunmuşdu [65, 54]
21
.
Vəzirlər hərbi yürüşlərdə də iştirak edir, onların xidmətləri yalnız mülki
və mali işlərlə məhdudlaşmırdı [65, 305; 72, 277]. Baş vəzirin ixtiyarında bir neçə
min silahlı əsgər olurdu [72, 277].
İlk səfəvilərin hakimiyyəti zamanı fəaliyyət göstərən vəzirin vəzifəsi XV
əsr qaraqoyunlu və ağqoyunlu vəzirlərinin vəzifələrindən bir qədər fərqlənirdi.
Belə ki, XVI əsrdə sədr kimi vəzirin də fəaliyyət dairəsi genişlənmiş və vəzarəti
əvvəllərdə olduğu kimi, bir deyil, iki vəzir icra etməyə başlamışdı [65, 458; 81,
271; 55, 48].
Ali divan vəzarətini şərikli idarə edən vəzirlərin fəaliyyət dairəsi müxtəlif
olmuşdur. Azərbaycan, Şirvan, Şəki və Gürcüstanın vəziri bir müddət Mirzə
Ətaulla Xuzani olmuşdur ki, onu sonradan Xacə Cəmaləddin Əli Təbrizi əvəz
etmiş, Xorasan, Gilan, İraq, Fars və Kirmanın vəzarəti isə 972 (1564/ 65)-ci ildə
Seyid Həsən Fərəhaniyə verilmişdi [61, 334a].
Dini işlərlə, əsasən, sədrin məşğul olmasına baxmayaraq, bəzən baş vəzir
sədarəti də öz hökmü altına alırdı. Həsən bəy Rumlu göstərir ki, 985 (1577/ 78)-ci
ildə ali divan vəzarətini aparmaq II Şah İsmayıl tərəfindən Mirzə Salman Cabiriyə
21
―Lübbət-təvarix‖ əsərində Şəmsəddin Zəkəriyya ―Azərbaycan kilidi‖ adlandırılır [98, 137]. Güman
ki, o, əsasən Azərbaycanın nəzarətini icra etmişdi.
37
tapşırılmış, bütün ―dövlət və din işləri‖ onun öhdəsinə buraxılmışdı [65, 491].
Məlumdur ki, o, sonradan Məhəmməd Xudabəndənin də vəziri olmuşdu [65, 502].
Dövlətin bütün mülki və mali işlərinə nəzarət edən ali divanın ayrı-ayrı
vilayətlərdə də vəzirləri olurdu ki, onların hamısına bilavasitə baş vəzir rəhbərlik
edirdi. 958 (1551/52)-ci ildə Xacə Qiyasəddin Əli ilə vəzarəti şərikli icra edən
Xacə Əmir bəy Keçəçi həbs edilmiş [65, 355], onun yerinə Şirvan vəziri Ağa
Məhəmməd Fərahani keçmişdi [81, 271a]. Həsən bəy Rumlunun məlumatına görə,
Əmir bəy Keçəçi cavanlığında əvvəl Qazi xan Təkəlunun, sonra isə Əmir Sultan
Rumlunun vəziri olmuş, sonradan bütün Xorasan vəzarəti ona tapşırılmışdı [65,
355].
Mənbələrin məlumatına görə, divan vəzirlərindən birisi qorçi dəstələrinin
vəzarət işlərinə rəhbərlik edir və ―qorçilər vəziri‖ adlanırdı [61, 305b; 88, 87; 77,
182]. Qorçilərə çatası məvacib və mükafat yalnız bu vəzirin möhürü ilə icra
edilirdi [63, 37].
Hakim: XV - XVI əsr Azərbaycan feodal dövlətləri tarixində hakimin də
özünəməxsus yeri və fəaliyyəti olmuşdur. Göstərmək lazımdır ki, ―hakim‖ də,
başqa istilahlar kimi, həm geniş, həm də dar mənalarda işlənmişdir. Həsən bəy
Rumlu bəzən şahları da hakim adlandırır [66, 82]. Məlumdur ki, şahın tabeliyində
olan ölkə, vilayət və şəhərlər həmçinin hakimlər tərəfindən idarə edilirdi [74, 45].
Onlar məşhur əmirlərdən təyin edilir [65, 12] və xəzinəyə hər il müəyyən miqdar
vergi verir, şaha vaxtaşırı hədiyyə göndərir və müharibə vaxtı əsgəri qüvvə ilə
kömək edirdilər. Hakimlərin ən mühüm xüsusiyyəti onların hərbi qüvvələrə
başçılıq etmələrində idi [74, 68]. Hakim bəzən əlindən çıxarılan əyaləti ―böyük
xərclə‖ geri alırdı [65, 13] ki, bu da hakimin hakimiyyəti əldən verməmək
ehtirasını göstərir.
XV - XVI əsr tarixi mənbələrində inzibati cəhətcə tutduqları yerə görə
hakimlər bu dərəcələrə bölünmüşlər: vilayət, şəhər və qala hakimləri. Axırıncılara
―kutval‖ da deyilirdi [66, 46, 67; 88, 273].
Təyin olunduğu yerə gedən hakim özü ilə şahın təsdiq edib ona verdiyi
hökm sənədini - ―nişan‖ı aparırdı [66, 67, 325; 69, 163; 77, 93]. Nişanda adı
göstərilən yerin ona çatdığı yazılır, əhalidən hakimi peşkəşlə qarşılaması, qala və
xəzinə açarlarının təqdim edilməsi və ona sözsüz itaət olunması yazılırdı [66, 67].
Hakimə ―daruğə‖ də deyilmişdir ki, işləndiyi məna baxımından hakim və
daruğə sözləri bir-biri ilə qarışdırılmamalıdır. K. M. Röhrborn yazır ki, ―darğa sadə
dillə hakim deməkdir və şah tərəfindən təyin edilirdi‖ [74, 191]. Alman
tədqiqatçısının bu fikri XV əsrə aid edilə bilər. O zaman doğrudan da müəyyən
inzibati sahəni idarə edən şəxsə həm hakim, həm də daruğə deyilmişdir [66, 323,
461; 56, 295, 326]. Məsələn, Uzun Həsənin nəvəsi Əlvənd 886 (1481/82)-cı ildə
vəfat etdikdən sonra əmirlərin bir neçəsi ―Yaqub padşahın dərgahına məktub
yollayıb‖ darğa istəmişdi [64, 489a]. Aydındır ki, əmirlərin xahişi onlara hakim
38
göndərilməsindən ötrü nəzərə çatdırılmış və burada darğa hakim sözünün sinonimi
kimi işlənmişdir.
Başqa bir misal: Həsən bəy Rumlunun məlumatına görə, I Şah Təhmasib
yerlərə darğa yollamadığından Azərbaycan rəiyyəti arasında daim dava-dalaş
olardı [65, 489]. Bu fikrə tənqidi yanaşmaq lazımdır. Mənsub olduğu feodal sinfinə
qarşı baş verən narazılığı ört-basdır etməyə çalışan Həsən bəy Rumlu sinfi
mübarizənin səbəbini şahın Azərbaycana darğa (hakim) göndərməməsi ilə izah edir
ki, bu, düzgün fikir deyildir. Çünki 1571-1573-cü illərlə Təbriz üsyanı baş
verərkən, şəhərdə hakim var idi və üsyana səbəb xalqın yerli hakimiyyətdən
narazılığı olmuşdu.
Darğa istilahı hakim mənasında işləndikdə, hakimin rütbəcə, yəni onun
əmirliyi (əmarət) dərhal nəzəri cəlb edir. Bunun əksinə olaraq, darğa istilahı dar
mənada işlənərkən bu darğalığın ―əmirlik‖ olmadığı aydınlaşır. Məsələn, 905
(1499/1500)-ci ildə Sultan Murad və Məhəmmədi Mirzə döyüşərkən, birinci tərəfin
dövlət bayrağı yerə düşmüşdü. Həsən bəy Rumlu göstərir ki, pəhləvan Şahi adlı bir
döyüşçü cəld həmin bayrağı yerdən qaldıraraq, geri qaçmaqda olan Sultan Murad
döyüşçülərini qaytardı və onlar yenidən gəlib, həmin bayrağın altında toplaşdılar.
Döyüş qələbə ilə bitdikdən sonra Sultan Murad döyüşçüləri ruhlandıran pəhləvan
Şahiyə kəndinin darğalığını verir. Camaat ondan nə üçun Sultan Muraddan əmirlik
istəmədiyini soruşduqda o, cavab vermişdi: ―Atam o kəndin əkinçisi idi, mən isə
darğası olmuşam‖ [65, 24-25].
Hakim və darğa vəzifələrinin eyni bir vəzifə olmadığını göstərən başqa bir
misal: 906 (1500/01)-cı ildə Bakı qalasının hakimi şahzadə Qazi bəyin arvadı,
darğası isə Əbülfəttah bəy idi [65, 46].
Mənbələrdə bazar darğası, dəftərxana darğası adlı vəzifələrdən də bəhs
edilir [61, 338a; 77, 239].
Beləliklə, darğa sözü K. M. Röhrbörnün dediyi kimi, hakim mənasını
verir, lakin hər bir darğanın şah tərəfindən təyin edilməsi fikri düzgün
deyilməmişdir, çünki bazar, yaxud dəftərxana darğasının şah tərəfindən təyin
edildiyini heç bir dəlil təsdiq etmir.
Hakimlərin də idarəedici aparatı - vəkili, sədri, vəziri və qoşunu olmuşdur.
Həsən bəy Rumlu göstərir ki, hakim xəstələndikdə onun işini vəkil aparırdı [65,
11].
Qazi: XV - XVI əsr tarixi mənbələri yeri gəldikcə, qəza, yəni məhkəmə
işləri ilə məşğul olan qazi haqqında da məlumat vermişdir [66, 393; 88, 307; 81,
257a]. ―Əhsənüt-təvarix‖də qoşun qazisi (qazi-yi əsgər) və şəri qazi haqqında az da
olsa danışılır [66, 393, 607]. Qoşun qazisi orduda dini iş, təbliğat aparır, şəri qazi
isə yerlərdə bəzi mübahisələrin həllinə çalışırdı [11, 41].
Öz bacarıq və qabiliyyətinə görə bəzən qazilər sədr və vəzir kimi yüksək
vəzifələrə layiq görülürdülər. Məsələn, 822 (1419/20)-ci ildə şirvanşah I İbrahimin
vəziri qazi Bayazid idi [66, 106]. Yaqub Ağqoyunlunun sarayında sədrliyi isə qazi
39
İsa aparırdı [66, 633]. Hətta hökmdarın özü bəzən qazinin fikri ilə hesablaşmalı
olurdu. Belə ki, 873 (1469)-cü ildə məhz Şirvan qazisinin təhriki ilə, Uzun Həsən
əsir aldığı Sultan Əbu Səidin qətlinə fərman vermişdi [66, 487; 36, 170 - 171].
Dostları ilə paylaş: |