Azərbaycan tariXİ (Ən qəDİm zamanlardan – XXI əSRİN İlk oniLLİKLƏRİNƏDƏK) Ali məktəblər üçün dərslik Bakı 2019

Etnoqrafiya (yunanca “etnos” – xalq, “qrafo”- yazmaq) müxtəlif xalqların həyatını və mənşəyini öyrənən elmdir;

Poleoqrafiya (yunanca “paleo” – qədim, “qrafo” yazıram) qədim yazıları

öyrənən elmdir;

• 
  Linqvistika (latınca “lingua”- dil deməkdir) qədim insanların dil proble-
  

mini öyrənən elmdir;

• 
  Fizika və kimya elmləri. Fiziki aşınmalar və kimyəvi reaksiyalar vasitəsilə qədim dövrə aid tapıntıların yaşı təyin edilir;
  
• 
  Xronologiya (yunanca “xronos” – zaman, “loqos”- elm) zaman haqqında elmdir, tarixdə baş vermiş hadisələri zaman ardıcıllığı ilə öyrənir.
  

Azərbaycan tarixinin xronologiyası və dövrlərə bölünməsi. Qeyd edildiyi kimi, xronologiya fənni tarixi hadisələrin vaxtını müəyyənləşdirir və onların ardıcıl izahını təmin edir.
Tarix elminin əsas prinsiplərindən biri xronoloji-ardıcıllıq prinsipidir. Yəni, tarix elmi hadisələrin baş verdiyi vaxtın mümkün qədər dəqiq və ardıcıllıqla verilməsini tələb edir. Əks halda tarix eklektik faktlar yığımına çevrilər, tarixi biliklərin əldə edilməsi çətinləşərdi.
Müxtəlif dövrlərdə, müxtəlif cəmiyyətlərdə tarixin hesablanması adətən müəyyən başlanğıc nöqtəsindən aparılmışdır. Bu cür başlanğıc nöqtəsinə “era” adı verilmişdir. Ən qədim zamanlardan onlarla “eralar” mövcud olmuş, lakin heç biri kütləvi olaraq insan cəmiyyəti tərəfindən qəbul edilməmişdir. Adətən era həqiqi və qeyri-həqiqi tarixi hadisə ilə bağlanılırdı. Məsələn, qədim yunanlar öz tarixlərini e.ə.776-cı ildən, yəni birinci Olimpiya oyunlarının başlanmasından, qədim romalılar isə e.ə.773-cü ildən, yəni Roma şəhərinin salınmasından hesablayırdılar.
Hal-hazırda dünya xalqlarının böyük əksəriyyətinin işlətdiyi təqvim üçün eranın başlanğıcı kimi tarixi şəxsiyyət olmayan və xristian dininin banisi İsa peyğəmbərin doğulduğu il götürülmüşdür.
Era xristian din xadimlərinin təbliği və rəsmiləşdirilməsi nəticəsində vaxtilə Avropada işlədilmiş, sonra isə başqa ölkələrdə yayılmışdır. Eranın başlanğıcı İsusun (İsanın) təvəllüdü, yəni doğum günü kimi qeyd edilir. Həmin gün, həmçinin, “milad” (anadanolma) kimi də adlandırılır. Günəş ili hesabına əsaslanan Miladi təqvimə görə bir il 365 gün 6 saatdan ibarətdir.
Müasir dünyamızda tarixi hesablama eradan (miladdan), yəni başlanğıc nöqtəsindən müasir dövrə doğru hesablanır. Bu başlanğıc nöqtəsindən qabaq baş vermiş hadisələr “bizim eradan əvvəl” və yaxud “miladdan öncə” anlayışları ilə qeyd edilir. Ən qədim və qədim dövrlərin hadisələri xronoloji ardıcıllıqla eramızın başlanğıcına doğru hesablanır və başlanğıca yaxınlaşdıqca say kiçilir. Əksinə, bizim eranın başlanğıcından sonra baş verən hadisələr müasir dövrə yaxınlaşdıqca say böyüyür. Azərbaycan tarixinin hadisələri də bu xronologiya üzrə aparılır.
Müasir dövrdə Azərbaycanda Miladi təqvimdən istifadə edilir. Ancaq orta əsrlərdə uzun müddət bizim ölkəmizin tarixi də bəzi İslam ölkələrində indi də istifadə olunan Hicri təqvimə görə hesablanmışdır.
Hicri təqvimin başlanğıcı kimi Miladi təqvimin 622-ci ilində Məhəmməd Peyğəmbərin Məkkədən Mədinəyə köçməsi, yəni “hicrət etməsi” götürülür. Hicri təqvimdə Ay ili əsas götürülür ki, o da 354 gündən ibarətdir. Miladi təqvimdə baş verən hadisənin Hicri təqvimin neçənci ilində baş verməsini hesablamaq üçün aşağıdakı düsturdan istifadə etmək olar: Hicri = Miladi–622+(Miladi – 622):33. Məsələn, Azərbaycan Respublikasının dövlət müstəqilliyi Miladi təqvimlə 1991-ci ildə bərpa edilmişdir. Hicri təqvimi ilə bu hadisə neçənci ildə baş vermişdir? 1991 – 622 +(1991 – 622) :33=1411. Deməli, Azərbaycan Respublikasının dövlət müstəqilliyi Hicri təqvimi ilə 1411-ci ildə bərpa edilmişdir.
Bəzi hallarda Azərbaycan tarixinin qədim dövrlərə aid hadisələrinin xronoloji vaxtını, yəni hadisələrin illərini dəqiq vermək mümkün olmur. Çox hallarda bu illər təxmini göstərilir. Məsələn, qədim Azərbaycanda mövcud olmuş Kuti və Lullubi dövlətlərinin hakimiyyəti dövründəki yazılı məlumatların müqayisəsi, həmçinin Manna dövlətinin hökmdarı İranzunun, Uallinin hakimiyyəti illəri, Mannanın süqutu ilə təxmini müəyyənləşdirilmişdir. III-V əsrlərdə Albaniyanı idarə etmiş hökmdarların da hakimiyyət illəri bəzən mübahisə doğurur və bu dövrə aid hadisələrin də tarixi müxtəlif qaynaqların məlumatlarına uyğun olaraq dəqiqləşdirilmişdir.
Müasir dövrdə hər hansı ölkənin tarixinin dövrlərə bölünməsində sosial-iqtisadi formasiyalar, sivilizasiya, industrial, post-industrial cəmiyyətlər və s. yanaşmalar tətbiq edilir. Azərbaycan tarixinin dövrləşdirilməsində əsas meyar kimi sosial-iqtisadi münasibətlər və istehsal vasitələri götürülmüşdür. Digər təlimlərdən fərqli olaraq, bəşəriyyət tarixinin ictimai-iqtisadi formasiyalara bölünməsi tarixi prosesin qanunauyğun inkişafına daha uyğun gəlir. İctimai-iqtisadi quruluşa daxil olan hadisələr də müxtəlif dövrlərə bölünür.
Dərslikdə Azərbaycan tarixi xronoloji ardıcıllıq prinsipi ilə əsrlər üzrə dövrləşdirilmiş, bu zaman bütün tarixi Azərbaycan ərazilərində gedən tarixi proseslər sistemli şəkildə, bir-biri ilə sıx əlaqədə baxılmışdır.

FƏ Sİ L 2. AZƏ R BAY CAN Ə R AZİ Sİ NDƏ İ BT İ DAİ İ CMA CƏ Mİ Y Y Ə T İ