Azərbaycan tariXİ (Ən qəDİm zamanlardan – XXI əSRİN İlk oniLLİKLƏRİNƏDƏK) Ali məktəblər üçün dərslik Bakı 2019

§ 3. Azərbaycan Ağqoyunlu dövləti

Ağqoyunlu tayfalarının mənşəyi barədə. Oğuz tayfa birliyinə aid olan ağqoyunluların erkən orta əsrlərdə ilk məskunlaşdığı ərazi Qafqaz dağları ilə Araz çayı arasındakı ərazilər o cümlədən Qarabağ, Göycə gölü ətrafı torpaqlar, Alagöz yaylaqları olmuşdur. Tədricən ağqoyunlular Azərbaycanın cənub bölgələrinə, Şərqi Anadoluya, Qərbi İrana, Dəclə və Fərat (İraq) vadiləri də daxil olmaqla çox geniş əraziyə yayılmışlar.
Ağqoyunluların əcdadları moğolların yürüşündən sonra Cənub-Şərqi Anadoluya köçmüş və Diyarbəkir vilayəti onların irsi hakimiyyətinə çevrilmişdi. XIV əsrin ortalarında ağqoyunlulara Tur Əli bəy (1363-cü ildə vəfat etmişdir) başçılıq etmişdir. Qaynaqların məlumatlarına görə o, Uzun Həsənin babasının babası idi. Tur Əli bəydən əvvəl yaşayan tayfa başçıları tarixi şəxsiyyət olmadığından onların adları bəlli deyil. Qaraqoyunlu kimi Ağqoyunlu adı XIV əsrdə meydana gəlmişdir və guya ki, bu bayraqlarında ağ qoyunun rəsminin olması ilə bağlıdır. Ancaq bu yanlış fikirdir. Ağqoyunlunun bayrağında ağ qoyun əks olunmamışdır.
Ağqoyunlu sülaləsinin (tayfa ittifaqının) əsasını Bayandur tayfasından olan Pəhləvan bəy (1370-1388) qoymuşdu. Ondan sonra Ağqoyunlu tayfa ittifaqı zəifləmişdi. Lakin Qara Yuluq Osman (1394-1434) Ağqoyunlu qüvvələrini birləşdirdi, Sivası Qaraqoyunlulardan alıb Diyarbəkirdə möhkəmləndi. Ərzincan və Mardini isə özündən asılı vəziyyətə saldı. Beləliklə, Ağqoyunlu bəyliyinin əsasını qoydu. Diyarbəkiri mərkəz seçdi və adına pul kəsdirdi. Bəylərbəyliyinin ərazisi
Sivasdan Diyarbəkirə, Ərzincandan Mardinə qədər əraziləri əhatə edirdi.
Qara Yuluq Osman bəy 1434-cü ildə Qaraqoyunlularla döyüşdə öldürüldü. Ağqoyunlu bəylərbəyliyində ara müharibələri dövrü başladı (1434-1444-cü illər). Ara müharibələrində 1444-cü ildə Cahangir Mirzə qalib gəldi və Ağqoyunluları yenidən birləşdirdi.1453-cü ildə Qara Yuluq Osmannın qardaşı oğlu Uzun Həsən (1453-1478) Cahangir Mirzəni hakimiyyətdən salıb Ağqoyunlu bəylərbəyliyinə başçılığı ələ keçirdi. 1450-ci illərdə Gürcüstanın şərqini ələ keçirən Uzun Həsənin nüfuzu daha da artdı.
1467-ci ildə Uzun Həsən Muş döyüşündə Qaraqoyunluları məğlub edib onun süqutunu tezləşdirdi. 1468-ci il Mərənd döyüşündə Həsənəlini məğlub edib Təbrizi ələ keçirdi və Ağqoyunlu dövlətini yaratdı.
1468-ci ildə Uzun Həsən tərəfindən əsası qoyulan və paytaxtı Təbriz olan Azərbaycan feodal dövlətində yeni sülalənin hakimiyyətə gəlməsi ölkənin siyasi qüvvələri içərisində narazılıqdan daha çox rəğbətlə qarşılandı. Ancaq xaricdə durum başqa idi. Xorasanda hökmranlıq edən Teymuri Əbu Səid Cahanşahın oğlanlarını müdafiə etmək bəhanəsi ilə Azərbaycana 27 minlik qoşunla yürüşə çıxdı. Güclü rəqiblə yeni savaşa girmək istəməyən Uzun Həsən, anası Sara Xatunun başçılığı ilə elçilərini Əbu Səidin yanına göndərərək ona qiymətli bəxşişlər və sülh təklif etdi. Ancaq Sara Xatun Əbu Səidi niyyətindən döndərə bilmədi. O, elçiləri hörmətlə qarşılayıb Uzun Həsənə tac və qızıl kəmərli qılınc göndərsə də, yürüşü dayandırmaq istəmədi. Nəzərə almaq lazımdır ki, Sara Xatun oğlu Uzun Həsənin siyasi çarpışmalarında ilk illərdən fəal iştirak edirdi. Onun işə qarışması və bacarığı ilə hələ 1435-ci ildə Anadoluda Mardin qalası uğrunda gedən mübarizədə on bir yaşlı Uzun Həsənə üstünlük qazandıra bilmişdi. Sara Xatun Misir Məmlük dövləti ilə də danışıq aparmışdı. Abbasqulu ağa Bakıxanov “Gülüstani-
İrəm”əsərində onu “mahir diplomat qadın” adlandırır.
Güclü diplomat olan Sara Xatun Əbu Səidi öz fikrindən döndərə bilməsə də xeyli gecikdirdi. Əbu Səid Ağqoyunluya qarşı savaşda Teymurilərin ənənəvi müttəfiqi olan Şirvanşahların köməyinə ümid edirdi. Şirvana daha yaxın olmaq üçün Əbu Səid Şimali Azərbaycana-Muğana yürüşə başladı. Ancaq XV əsrin 60-ci illərinin sonunda Azərbaycanda siyasi qüvvələrin mövqeyi və nisbəti dəyişmişdi. Təbrizlə yanaşı, Şamaxı da, Ərdəbil də ölkənin müstəqilliyi uğrunda döyüşmək əzmində idi.
Yaranmış siyasi vəziyyətdən istifadə edərək Uzun Həsən Şivanşah Fərrux Yasarı və Ərdəbil şeyxi Heydəri öz tərəfinə çəkdi. 1468-ci ilin payızında Əbu Səid Araz çayını keçərək Qarabağa gəldi, sonra isə Muğana çəkildi. Müttəfiqlər onu iqtisadi blokadaya aldılar. Qış şəraitində ərzağın və heyvanlar üçün yemin çatışmaması qoşunun dağılmasına gətirib çıxardı. Əbu Səid sülh bağlamağı təklif etdi. Lakin Uzun Həsən razılıq vermədi və onun üzərinə hücüm etdi. 1469-cu ildə Teymuru Əbu Səidin qoşunları darmadağın edildi, özü isə əsir götürüldü. Uzun Həsən diplomatik hərəkət edərək Əbu Səidi özü cəzalandırmadı və onu Xorasan şahzadəsi Məhəmməd Yadigara göndərdi. Bir vaxt Əbu Səid onun anasını öldürtdüyü üçün, o da intiqamını alıb Əbu Səidi edam etdi.