Azərbaycan tariXİ (Ən qəDİm zamanlardan – XXI əSRİN İlk oniLLİKLƏRİNƏDƏK) Ali məktəblər üçün dərslik Bakı 2019

Maarif. XIII – XV əsrlərdə təhsil sisteminin əsasını məktəb və mədrəsələr təşkil edirdi. Məktəblər əsasən ibtidai təhsil verir, burada şəriətin əsasına, dini ehkamlara, Quran oxunmasına xüsusi diqqət yetirilirdi. Yetim uşaqlar üçün “Dar ülitam” (Yetimlər evi) və “Beyt ülitam” (Təlim evi) yaradılmışdı. Bu məktəblərdə 10 uşağa 1 tərbiyəçi – atabəy düşürdü. Məzhər təhsil forması da var idi (şagirdlər müstəqil hazırlaşır və arada müəllimlərdən məsləhət alırdılar). Mədrəsələr isə orta təhsil verirdi. Mədrəsədə dini təlimdən savayı tarix, dil, ədəbiyyat, riyaziyyat, coğrafiya, astronomiya və sair dünyəvi elmlər tədris olunurdu. Mədrəsədə iki müdərris çalışırdı. Biri dini, o biri dünyəvi fənlərdən dərs keçirdi. Mədrəsədə təhsil şəxsi hesabdan və yaxud vəqf gəlirlərindən ödənilirdi.
Azərbaycan maarifinin və elminin inkişafında Təbrizin “Rəb-i Rəşidi” məhəlləsində yerləşən mədrəsə Bağdadın “Nizamiyyə” mədrəsəsindən sonra Şərqdə ali təhsil verən ikinci, Azərbaycanda isə birinci ali təhsil ocağı idi. Bu mədrəsəni Fəzlullah Rəşidəddin təsis etmişdi. Burada 500 müəllim 7000 tələbənin təlim və tərbiyəsi ilə məşğul olurdu. Tələbələrin 6 min nəfəri müxtəlif ölkələrdən idi. Dövlət hesabına fəaliyyət göstərən bu mədrəsədə ilahiyyat, astronomiya, təbiətşünaslıq, təbabət, tarix, məntiq və sair fənlər öyrədilirdi. Bu darülfünunun (universitetin) kitabxanasında 60 min kitab var idi.
Elm. XIII-XV əsrlərdə Azərbaycanda elm sahəsində böyük irəliləyiş olmuşdu. Görkəmli astronom-alim Nəsrəddin Tusi 1259-cu ildə Marağa rəsədxanasının əsasını qoydu. Burada dünyanın müxtəlif ölkələrindən gəlmiş alimlər çalışırdılar. Başqa bir rəsədxana Təbrizin Şam-Qazan məhəlləsində fəaliyyət göstərirdi. Nəsrəddin Tusi (1201-1274) müxtəlif elm sahələrinə aid bir çox əsərin müəllifidir.
Bunlardan “Zic elxani”, “Əxlaqi-Nasir” və başqaları xüsusi əhəmiyyət kəsb edir. Şəmsəddin Übeyd Təbrizi hesab kitabının müəllifi idi. Filosof Mahmud Şəbüstəri “Sirlər gülşəni”, “Şəhadətnamə” əsərlərini yazmışdı.
Tibb elmi sahəsində xeyli uğurlar qazanılmışdı. F.Rəşidəddin dövrünün tanınmış həkimlərindən idi. Görkəmli alim Əhməd Naxçıvanı ibn Sinanın əsərlərinə bir sıra şərhlər yazmışdır. Vəqf gəliri hesabına fəaliyyət göstərən dar ül-şəfalar (şəfa evləri) – müalicəxanalar yaradılmışdı. Rəb-i Rəşidi məhəlləsində yerləşən dar ül-şəfa daha məşhur olmuş, burada dünyanın müxtəlif ölkələrindən gəlmiş həkimlər çalşırdılar. Dərmanların hazırlanması və satışı üçün daruxanalar (apteklər) təşkil olunmuşdu.
Bu dövrdə elxanilərin tarixini əks etdirən bir sıra qiymətli əsərlər yazılmışdır. Tarix elmi üzrə Fəzlullah Rəşidəddin 14 əsər yaradaraq tarixlər toplusu yaratmışdı. Bu əsərlər içərisində “Cami ət-təvarix” (“Salnamələr məcmuəsi”) xüsusi yer tutur. XIV əsrdə yaşamış Məhəmməd ibn Hinduşah Naxçıvaninin “Dəstur əlkatib” (“Qanun-qaydalar kitabı”) əsəri Azərbaycanın ictimai-siyasi quruluşunu öyrənməkdə mühüm rol oynayır. Nizaməddin Şami Teymurun yürüşləri haqqında, gəncəli Kirakos isə XIII əsr hadisələri və albanlar haqqında qiymətli məlumtlar vermişlər.
Dövrün tanınmış coğrafiyaşünaslarından Həmdullah Qəzvinini, Əbdürəşid Bakuvini, dilçi – alimlərdən İbn Müqənnəni, Hinduşah Naxçıvanini, onun oğlu Məhəmməd Naxçıvanini göstərmək olar. Bu dövrdə Azərbaycan dilçiliyi sahəsində müəyyən işlər görüldü və dilçilik elmində “Azərbaycan dili” ifadəsi meydana gəldi. Alim İbn Müqənnə Azərbaycan sözlərinin lüğətini tərtib etmiş, Məhəmməd Naxçıvani “Silah əl-əcəm” adlı türkcə-farsca lüğət hazırlamışdı. Əsirəddin Əndəlüsinin “Türk dilini dərk etmə kitabı”nın və Azərbaycanca - ərəbcə lüğətin nəşr olunması Azərbaycan türkcəsinin inkişafına təkan verdi.
Bu dövrdə tarix elminə də aid qiymətli əsərlər yaradılmışdır. Elxanilərin tarixini əks etdirən bir sıra tarixi əsərlər yazılmışdı. Bunların içərisində Fəzlullah Rəşidəddinin “Cami ət-təvarix” (“Salnamələr məcmuəsi”) əsəri xüsusi yer tutur. XIV əsrdə yaşamış Məhəmməd Naxçıvaninin “Dəstur əl-katib” (“Qanun-qaydalar kitabı”) əsəri Azərbaycanın ictimai-siyasi quruluşunu öyrənməkdə mühüm rol oynayır. Məhəmməd Naxçıvani Azərbaycanda dövlət quruluşu və idarə sistemi haqqında məlumat verir.
XV əsrdə Azərbaycanda riyaziyyat, tarix, məntiq və sair elmlərlə yanaşı, fəlsəfə də inkişaf edirdi. O dövrün ən görkəmli filosofu İmadəddin Nəsimi idi. O, sufizmi təbliğ edir, dini ehkamlara qarşı çıxır, panteist bir filosof kimi Allahın məkan və zaman xaricində olması iddiasına qarşı çıxır, Allahın hər bir insanın daxilində olduğunu iddia edirdi. Nəsiminin davamçısı Əbülhəsən Əli ül-Əla “Bəşarətnamə” əsərində hürufiliyin nəzəri əsaslarını işləyib hazırladı. Seyid Yəhya Bakuvi görkəmli filosof olmaqla yanaşı dövrünün tanınmış tarixçisi və münəccimi idi.