Azərbaycan tarixinin qaynaqları

“Azərbaycan tarixinin qaynaqları“ mövzusunda

Fərdi işi

Bakı-2013

*Giriş-Azərbaycan tarixinin qaynaqları

*Erkən orta əsr yazılı mənbələri

*Orta əsr yazılı mənbələri

*Kapitalizm və imperializm dövrünün mənbələri

*Ədəbiyyat

Azərbaycan tarixinin qaynaqları

Azərbaycan tarixi müxtəlif qaynaqlar, yəni mənbələr əsasında tədqiq olunur və həmin qaynaqlar iki hissəyə bölünür: arxeoloji və yazılı abidələr.

Ən qədim və qədim arxeoloji abidələr-Arxeoloji qaynaqlar, adətən, qazıntılar zamanı yeraltı mədəni təbəqələrdən, qəbir abidələrindən, qədim məskənlərdən aşkar edilmiş müxtəlif əmək alətlərindən, sadə silah növlərindən, məişət və bəzək-düzək əşyalarından, dini təsəvvürləri ifadə edən heykəlciklərdən, göz muncuqlarından və s. ibarətdir.Arxeoloji qazıntılar ən qədim və qədim dövrün mədəniyyəti, yaşayış binalarınım forması(dördbucaq, yaxud dəyirmi), dəfn ayini(meyiti yandırma, yaxud basdırma, ölünü müxtəlif vəziyyətdə dəfnetmə və s.), qədim insanların antropoloji görkəmi, istehkamtikmə məharəti(Həsənli, Qəbələ və b.) və s. haqqında geniş təsəvvür yaratmaq üçün zəngin abidə qalıqlarını ortaya çıxardır.Azərbaycanın, xüsusilə Şimali Azərbaycanın ən qədim və qədim dövrü əsasən arxeoloji materiallar əsasında öyrənilmiş və öyrənilməkdədir.

Qədim yazılı mənbələr-Məlum olduğu kimi, yazı sinifli cəmiyyətin məhsuludur.Sinifsiz cəmiyyətdə bəlkə də şəkli işarələr yazının ilk növünü təşkil etmişdir.Şərqin sinifli cəmiyyətinin erkən mərhələsində piktoqrafik yazı işlədilirdi.Ən qədim mədəniyyət mərkəzi olan İkiçayarasında (Mesopotamiyada) piktoqrafiya (piktos “şəkil” ,qrafo ”yazı” deməkdir) mixi (bəzən ”mismari” adlandırırlar) yazı növü ilə əvəz olunmuşdu.Qədim Azərbaycanın öz qaynaqları olmadığından (yaxud bizə gəlib çatmadığından) onun tarixi barədə az-çox məlumatlar mixi yazılarda əks olunmuşdur.Nisbətən sonrakı qədim dövr barədə isə antik (yunan və latın qaynaqları) mənbələr məlumat saxlamışdır.Deməli, Azərbaycanın qədim tarixi yadelli yazılı mənbələrdə əks olunmuşdur.

Şumer-Akkad,Assur və Urartu mixi yazıları(e.ə. III-I minilliklər).Şumer, Akkad və Assuriya İkiçayarasında (Mesopotamiyada) ardıcıl mövcud olmuş qədim dövlətlər idi.Erkən Şumer dövlətləri qədim Azərbaycan (Urmiya gölü hövzəsi) ərazisi ilə siyasi və iqtisadi əlaqələr yaratmışdı.Bəzi Şumer dastanları bu barədə məlumatlar saxlamışdır.Akkad hökmdarları qədim Azərbaycan ərazisində yaşayan tayfaların İkiçayarasına hücumlarını dəf etməli olurdular.Bu tayfalar ilə döyüşlər Akkad hökmdarlarının salnamələrində öz əksini tapmışdır.Assur hökmdarları bilavasitə Azərbaycanın qərb torpaqlarına və həmçinin ərazinin daxilinə hərbi yürüşlər təşkil edir, ölkəni çapıb talayırdılar.Qədim Azərbaycan ərazisi barədə daha çox Assur mixi yazıları məlumat verir.Urartu hökmdarları həmçinin Azərbaycan ərazisinə ardıcıl yürüşlər edir və hadisələri öz salnamələrində və başqa abidələrdə canlandırıdılar.Kimmer, skit və sak tayfalarının Azərbaycana gəlməsi barədə ilk məlumatları özündə hifz edən mixi yazılar qədim Azərbaycan (cənubi) ərazisində mövcud olmuş Aratta, Kutium,Lullubum dövlətləri barədə təsəvvür yaratmağa imkan verir.Eyni zamanda mixi yazılar qədim Azərbaycanın hökmdar, yer və məkan adlarını saxlamışdır ki, bu adların elmi təhlili əsasında əhalinin etnik tərkibi barədə təsəvvür yaratmaq mümkün olmuşdur.

Antik mənbələr(e.ə. V-e.III əsrləri)-Hələ qədim yunanlar Şərq aləmi ilə maraqlanmış və bu ölkələr barədə müxtəlif məlumatları yazıya almışdılar.Azərbaycanın ərazisi və qədim tayfaları barədə ilk və nisbətən geniş məlumat qədim yunan tarixçisi Heredotun “Tarix” əsərində verilmişdir.Makedoniyalı İskəndərin Şərqə yürüşündən (e.ə.IV əsr) sonra bu ölkələrə maraq daha da artdı.Qədim yunan, Roma tarixçi və coğrafiyaçıları Strabon, Plini, Arrian, Kursi Ruf, Ammian Marsellin, Tassit, Yuli Solin və başqaları şərq aləminə həsr etdikləri əsərlərdə qədim Azərbaycanın əhalisi, coğrafiyası, bəzi siyasi hadisələri, əhalinin məşğuliyyəti, ölkənin adları və s. barədə məlumatlar verir.

Erkən orta əsr yazılı mənbələri(IV-X əsrlər)

Bizans qaynaqları-Azərbaycan hadisələri, xüsusilə hun və türk tayfalarının Ön Qafaza axını barədə, onların qədim etnik adları barədə Bizans qaynaqları (Menandr,Prokopi,Aqafi,Simokatta,İordan və b.) müxtəlif məlumatlar saxlamışlar.

Qədim Alban və erməni mənbələri-Qədim erməni dilində yazılmış Moisey Kalankatlının “Alban tarixi” erkən orta əsrdə Azərbaycanda iqtisadi, siyasi, dini hadisələri şərh etmişdir.O, mənşə etibarilə alban olmuş, lakin xristian dinini qəbul etmişdi.Erkən orta əsr Albaniya tarixi onun əsərində nisbətən geniş əksini tapmışdır.Azərbaycanın ərazisi ilə əlaqədar qədim erməni müəlliflərinin əsərlərində, xüsusilə Moisey Xeronasi və Favstos Buzandın tarix kitablarında müxtəlif etnik adlar,siyasi hadisələr yad edilmişdir.Xüsusilə xristianlığın Azərbaycanda yayılması barədə məlumat verilmişdir.

“VII əsr erməni coğrafiyası”Azərbaycan torpaqları barədə az da olsa məlumat saxlamışdır.Lakin bu qaynaqda tarixi həqiqət təhrif olunmuş, Azərbaycan (Albaniya) ərazisinə iddia ilə yanaşılmış, Albaniyanın qərb torpaqları Ermənistana şamil edilmişdir.

Ərəb mənbələri-Ərəb müəllifləri VII əsrdən etibarən Azərbaycan hadisələrinə diqqət yetirmiş və nisbətən müfəssəl məlumatlar saxlamışlar.Onlar (Bəlazuri, İbn Xordadbeh, İbn Havkəl, Təbəri, Müqəddəsi, Yaqut Həməvi, Məsudi və başqaları) Azərbaycanda mövcud olan dillər (azəri və arran dilləri), ölkənin adı, siyasi hadisələri və s. barədə də məlumatlar var.Bu mənbələr, Azərbaycan adının mənşəyi barədə mövcud olan mülahizələri saxlamış, burada türklərin ta qədimdən yaşadığını qeyd etmişlər.

Epiqrafik abidələr-Pəhləvi dilində daş, qala divarı üzərində həkk olunan bir sıra epiqrafik yazılarda Azərbaycanın ölkə adları əksini tapmışdır.Bəzən belə yazılar iki dildə (pəhləvi və yunan) daşa həkk olunurdu.Daş və saxsı üzərində yazılmış, alban dilinə aid edilən epiqrafik yazılar da mövcuddur.Cəmi yeddi-səkkiz qısa cümlədən ibarət alban epiqrafik yazılarının oxunuşu və anlayışı çətindir.Böyük Yazı mətninin olmaması onun oxunub açılmasına və başa düşülməsinə əngəl törədir.Buna baxmayaraq, alban yazılarını udin dili əsasında oxumaq cəhdləri göstərilmiş, lakin tam müvəffəqiyyət əldə olunmamışdır.Alban yazılarını türk dilləri baxımından oxumaq cəhdləri də göstərilir.Azərbaycanda (Qobustan) 12-ci Roma legionu Domisianın dövrünə aid (I əsr) latın, həmçinin bir sıra yunan yazısı aşkar edilmişdir.

Orta əsr yazılı mənbələri(XI-XVIII əsrlər)

Bu dövrün qaynaqları müxtəlif dillərdə, o cümlədən ərəb, fars, türk dillərində yazılmışdır.

Ərəb müəllifi İbn əl-Əsir sələflərinin əsərlərindən istifadə edərək Azərbaycan ərazisi və tarixi barədə müxtəlif məlumatları qeydə almışdır.Həmdullah Qəzvini Azərbaycanın coğrafiyası – şəhər, dağ, çay və təbii sərvətləri barədə məlumat verir.Rəşid əd-Din əsərlərində Azərbaycanda monqol Hakimiyyəti dövrünü və həmin dövrün etnik, siyasi və iqtisadi məsələlərini işıqlandırmışdı.Səlcuq sülaləsinin Azərbaycanda hakimiyyəti və dövrün siyasi tarixi Sədr əd-Din Hüseyninin əsərində öz əksini tapmışdı.Əbdürrəşid Bakuvi isə Azərbaycanın coğrafi şəraiti və əhalisindən bəhs etmişdir.Orta əsrlərdə yazıb-yaratmış müəlliflərin əsərləri Azərbaycan tarixinin müxtəlif məsələləri barədə məlumatlar saxlamışdır.Bunlardan Cüveyni, ən-Nəsəvi, Məhəmməd Naxçıvani, Həsənbəy Rumlu, Xondəmir, Mir Yəhya Qəzvini, Şərəfxan Bitlisi, İsgəndər Münşi, Övliya Çələbi və başqalarını göstərmək olar.Bu orta əsr tarixçiləri Azərbaycanda və Azərbaycanla bağlı hadisələrə, siyasi tarixə, Ağqoyunlu və Qaraqoyunlu dövlətlərinin, Səfəvilər sülaləsinin hakimiyyətinə, iqtisadi həyatına, müharibələrə, feodallara qarşı çıxışlara, dövlət idarəsinə diqqət yetirmişlər.Azərbaycana gələn Avropa səyyahları Adam Oleari, Peter de Valli, Jan Şarden, Kempfer, Tomas Herbert, Rafael dü Man və başqaları Azərbaycanın siyasi, iqtisadi və mədəni həyatı haqqında müxtəlif məlumatlar toplamışlar.

Kapitalizm və imperializm dövrünün mənbələri

XIX əsrdə yaşamış tarixçilər orta əsr tarixçilərinin ənənələrini davam etdirərək əsərlərində Azərbaycanın bu və ya digər ərazilərindən bəhs etmişlər.Mirzə Adıgözəl bəy Qarabaği, Mirzə Yusif Qarabaği, Mir Mehdi Xəzani, Əhməd bəy Cavanşir, Həsənəli xan Qaradaği və Mirzə Camal Qarabaği Qarabağ tarixindən əsərlər yazmışlar.Kərimağa Fateh və Hacı Seyid Əbdül Həmid Şəki xanlığının, A.Bakıxanov isə Dağıstanın (“Gülüstani-İrəm” əsərində) qədim zamanlardan ta öz dövrünə kimi baş vermiş tarixi hadisələrini şərh etmişlər.

Azərbaycan tarixinin işıqlandırılması üçün o dövrün qəzet və jurnal materiallarının böyük əhəmiyyəti vardır.Dövri mətbuat Azərbaycan tarixinə və mədəniyyətinə, kənd təsərrüfatı və sənayesinə, gündəlik hadisələrə dair məqalələrdə tarixi biliyi təbliğ edirdi.

Azərbaycanın iki hissəyə parçalanması ilə əlaqədar Gülüstan və Türkmənçay müqavilələri mühüm mənbələrdir.Cənubi Azərbaycanın parçalanmadan sonrakı tarixi İran dövri mətbuatında, icmal və jurnallarda, dövlət sənədlərində öz əksini tapmışdır.

İstifadə olunmuş ədəbiyyat

*Z.M.Bünyadov, Azərbaycan tarixi I cild

*Azərbaycan tarixi, I-II cildlər.Bakı 1958-1960

*Azərbaycan tarixi üzrə qaynaqlar.Bakı,1989

*Yusifov Y.B. “Azərbaycan” adı haqqında yeni mülahizələr-Azərbaycan onomastikası problemləri, III Bakı,1990