Azərbaycan təqribən doqquz milyon əhalisi və prezident üsuli-idarəsi olan respublikadır. Qanunvericilik səlahiyyəti Milli Məclisə həvalə edilmişdir

AZƏRBAYCAN 40

2009-cu ilin dekabr ayında Naxçıvan Dövlət Universitetinin rəhbərliyi və tələbələrindən ibarət bir qrupun həmin universitetdə korrupsiya halını təhqiq edən Naxçıvan Demokratiya və QHT-lərin İnkişafı Resurs Mərkəzinin iki nümayəndəsini döydüyü bildirilmişdi. Universitetdən olan qrup habelə hücum yerinə gəlib çıxmış RATİ jurnalistinə hədə-qorxu gəlmişdi. QHT nümayəndələri hücumun gözlənildiyindən qorxduqları və qorunmaq istədikləri üçün hadisədən əvvəl polisə xəbər vermişdi. Lakin hücum edənlər həmin yerdən uzaqlaşmayanadək polis gəlib çıxmamışdı. Yerli orqanlar hadisələrin baş verdiyini təkzib etmiş və 2010-cu ilin yanvarında Resurs Mərkəzində vergi yoxlaması təyin etmişdi. Audit hesabatın gecikmə ilə təqdim edilməsinə görə mərkəzi AZN 332 ($393) məbləğində cərimələmişdi. QHT iddia etmişdir ki, Vergi Orqanı cərimə tətbiq etməzdən qabaq ilk olaraq bəyanatın təqdim edilməsi ilə bağlı olan ehtiyacla bağlı məlumat verməli idi. İl ərzində QHT-nin habelə ofis tapmaqla bağlı problemi olmuş və iki dəfə ofisdən çıxmağa məcbur edilmişdi. İlin sonunda mərkəzin ofisi yox idi.

2009-cu ildə Helsinki Vətəndaş Assambleyasının fəalı Akifə Əliyeva Gəncə şəhərində ukraynalı məhbusun hüquqlarını müdafiə etməsi ilə bağlı işinə görə yerli orqanlar tərəfindən dəfələrlə təqib edildiyini bildirdikdən sonra ölkədən qaçmışdır. O vaxtdan bəri o, xaricdədir.

QHT-lərin qeydiyyat prosesi çətin olaraq qalmış və buraya xarici təşkilatlardan alınan qrantları qeydiyyatdan keçirmək tələbi daxil edilmişdi. Xarici təşkilatlardan alınan QHT qrantlarından işçi əmək haqqının 22 faizi nisbətində sosial sığorta haqqı tutulur, halbuki hökumətlə ikitərəfli müqaviləsi olan çox az sayda ölkədən alınan qrantlardan yalnız 2 faizlik vergi tutulmuşdu. QHT fəalları bu müddəaların onların təşkilatlarının fəaliyyətini məhdudlaşdırdığını bildirmişlər.

İl ərzində QHT-lərə Dövlət Dəstəyi Şurası 352 QHT-yə 2.10 milyon ($2.56 milyon) məbləğində vəsait təmin etmişdir, 2009-cu ildə QHT-lərin sayı 250 olmaqla vəsait AZN 1.8 milyon (təqribən $2.2 milyon) olmuşdu. Bu QHT-lərin çoxunun hökumət yönümlü olması hesab edilsə də, hökumət barədə tənqidi fikirdə olan bəzi QHT-lər də qrantlar almışlar. Bir QHT onun üçün ayrılan qrantın geri alınmasına görə şuranı məhkəməyə vermişdi. Şuranın qrantların verilməsi prosesinin korrupsiyaya uğradığını iddia edən rəsmi şikayətdən sonra QHT ona verilən qrantın geri alındığını bildirmişdir. Ali Məhkəmə iyun ayının 30-da işi rədd etmişdir.
Ümumən hökumət BMT nümayəndələri və BQXK-nin timsalında digər beynəlxalq təşkilatların nümayəndələrinin səfərlərinə icazə vermişdir. Sərhədsiz Reportyorlar kimi beynəlxalq QHT-lər ümumən hökumətin maneəsi olmadan fəaliyyət göstərmişlər.

AZƏRBAYCAN 41

Vətəndaşlar dövlət yaxud ayrı-ayrı şəxslərin törətdiyi pozuntulardan insan hüquqları üzrə ombudsmana – Elmira Süleymanovaya müraciət edə bilərlər. Ombudsman bir ildən çox olan zorakılıq halları, anonim şikayətlər və məhkəmə icraatında olan işləri qəbul etməkdən imtina edə bilər. Ombudsman 2009-cu ildə 8000 müraciət qəbul etmiş, bunun 83.7 faizi il ərzində edilmiş şikayətlər olmuşdur; şikayətlərin 51 faizi təhqiqat üçün qəbul edilmiş və təhqiq edilənlərdən 44.7 faizi müvəffəqiyyətlə həll edilmişdir. Milli Məclis mart ayının 5-də Elmira Süleymanovanı ikinci müddətə seçmişdir.

2009-cu ildə ombudsman bildirmişdir ki, beş alt komitədən ibarət insan haqlarına dair milli fəaliyyət planının (MFP) işçi qrupu fəaliyyət planında prioritet kimi müəyyən olunmuş sahələr üzrə işi davam etdirmişdir. İl ərzində ombudsman insan haqları ilə bağlı şikayətləri dinləmək üçün ölkə boyu səfərlər etmiş, xarici diplomatlar və insan haqları ilə məşğul olan yerli QHT-lərlə əməkdaşlıq etmiş və Millli Məclisə illik hesabat təqdim etmişdir.

Milli Məclis və Ədliyyə Nazirliyi şikayətləri dinləyən, təhqiqatlar aparan və müvafiq hökumət orqanlarına tövsiyələr verən insan hüquqları üzrə şöbələrə malikdir. Xarici İşlər Nazirliyinin İnsan Hüquqları idarəsinin rəsmiləri narahatlıq doğuran məsələləri müzakirə etmək üçün diplomatik missiyalarla müntəzəm görüşlər keçirmişlər.

Bölmə 6 Ayrı-seçkilik, cəmiyyətdə zorakılıq və insan alveri

Qanun irq, cins, fiziki qüsur, dil və ya sosial statusa əsasən ayrı-seçkiliyi qadağan etsə də, təcrübədə hökumət bu qadağalara heç də həmişə hörmətlə yanaşmamış və ya onları səmərəli şəkildə tətbiq etməmişdir.

Qadınlar

Zorlama qanunsuzdur və maksimum 15 illik həbs cəzası daşıyır. 2009-cu il ərzində hökumət 35 zorlama halının baş verdiyini bildirmişdir. Hökumət 15 şəxsə qarşı zorlama yaxud zorlamaya cəhd ilə bağlı 16 faktın və 40 nəfərə qarşı seksual xarakterli zorakılıq hərəkətləri ilə bağlı 48 faktın olduğunu bildirmişdir.

Əksər zorlama qurbanları təcavüz edənləri tanısalar da, qorxduqları və utandıqlarına görə baş verən hadisələr barədə məlumat verməmişlər.

AZƏRBAYCAN 42

Həyat yoldaşı tərəfindən təhqir və zorlama ilə bağlı qanunlar yoxdur, lakin həyat yoldaşlarından biri şikayət edərsə, belə cinayətlər üzrə cinayət məcəlləsinin digər maddələrinə müvafiq olaraq məhkəmə işi açıla bilər. Məişət zorakılığı daxil olmaqla qadınlara qarşı zorakılıq problem olaraq qalmışdır. Kənd yerlərində qadınların həyat yoldaşları və digərləri tərəfindən zorakılığa məruz qalmalarına qarşı effektli mexanizm yoxdur.

Zorlama yaxud məişət zorakılığının qurbanları üçün hökumət tərəfindən maliyyələşdirilən heç bir proqram olmamışdır. Bakıdakı Sülh və Demokratiya İnstitutu tərəfindən idarə edilən qadın böhran mərkəzi qadınlar üçün pulsuz tibbi, psixoloji və hüquqi yardım təmin etmişdir. Mərkəz habelə Qafqaz regionunda gender zorakılığı və insan alveri ilə mübarizə aparmaq üçün beynəlxalq donorların maliyyələşdirdiyi bir sıra layihələr üzrə fəaliyyət göstərmişdir. İnstitutun nümayəndələri qadın məsələlərini müzakirə etmək üçün vaxtaşırı olaraq populyar ictimai televiziya debatlarında iştirak etmişlər.

Qanun cinsi zorakılığı qadağan edir; lakin hökumət bu qadağanı nadir hallarda tətbiq etmişdir. Belə şikayətləri qəbul edəcək heç bir xüsusi təşkilat olmamışdır.

Cütlüklər və şəxslər uşaqlarının sayını, uşaqlara sahib olmaq vaxtını və bununla bağlı fasiləni sərbəst şəkildə müəyyən etmək hüququna malikdirlər. Ailə və fərdlərin ayrı-seçkilik, zorakılıq və məcburiyyət olmadan reproduktiv qərarlar verə bilməsi üçün məlumat əldə etməsi mümkün olmuşdur. Kontraseptivlər geniş miqyasda mövcud olsa da, demoqrafik tədqiqatlar onlardan istifadə səviyyəsinin aşağı olduğunu göstərmişdir. Doğuş zamanı peşəkar xidmət, habelə hamiləlik zamanı qayğı, əsas mamalıq və doğuş sonrası yardım mümkün olmuşdur.

Beynəlxalq təşkilatların hesablamalarına görə, anaların ölüm faizi 2008-ci ildə hər 100,000 doğuşa təqribən 38 ölüm halı olmuşdur. Qadın və kişilərin HİV daxil olmaqla cinsi yolla yoluxmuş infeksiyalarla bağlı diaqnoz və müalicəyə çıxışı bərabər olmuşdur. Bununla belə, mədəni, tarixi və sosio-iqtisadi amillərə əsaslanan patriarxal normalar bəzi hallarda qadınların reproduktiv hüquqlarını məhdudlaşdırmışdır.

Qadınlar nominal olaraq kişilərlə eyni hüquqlara malikdir, amma cəmiyyətdə ayrı-seçkilik problem olaraq qalmışdır. Ənənəvi sosial normalar və ölkənin regionlarının geridə qalmış inkişaf səviyyəsi qadınların iqtisadiyyatda rolunu məhdudlaşdırmaqda davam etmişdir və qadınların cinsi ayrı-seçkilik səbəbindən öz qanuni hüquqlarından istifadə etməkdə çətinlik çəkdiklərinə dair məlumat verilmişdir. Yüksək biznes vəzifələri daxil olmaqla qadınlar yüksək vəzifələrdə az təmsil olunmuşlar. Bir yerli QHT-nin bildirdiyinə görə, qadınların maaşları kişilərin maaşlarının 70 faizi həddindədir.
AZƏRBAYCAN 43

Uşaqlar

Ölkədə vətəndaşlıq doğuş və ya valideynlərin vətəndaşlığı ilə müəyyənləşdirilir.

Qanun hökumətdən uşaqların təhsil və tibbi xidmət hüquqlarını qorumağı tələb edir. Təcrübədə hökumət proqramları uşaqlar üçün aşağı standartlı təhsil və tibbi xidmət təmin etmişdir. Təhsil 17 yaşa kimi icbari, pulsuz və ümumi olsa da, yoxsul kənd yerlərində yaşayan böyük ailələr bəzən qız uşaqlarını evdə işləmək üçün saxladıqları halda, oğlan uşaqlarının təhsilinə yüksək üstünlük vermişlər. Bəzi yoxsul ailələr isə uşaqlarını məktəbə getmək əvəzinə işləməyə və ya dilənməyə məcbur etmişlər. Bakı şəhərində küçə uşaqları ilə işləyən QHT bildirmişdir ki, dilənən və/yaxud fahişəliklə məşğul olan oğlan və qızlar ayda müəllimdən üç dəfə çox pul qazanır.

Dekabr ayının 29-da xəbər verilmişdir ki, Bakının Xocasən rayonunda valideynlər həmin ayın əvvəlində Təhsil Naziri tərəfindən elan edilmiş hicab qadağasına etiraz olaraq qızlarını evdə saxlayır və məktəbə göndərmir (bax bölmə 2.b.).

Daxili İşlər Nazirliyi il ərzində uşaqlara qarşı zorlama yaxud cinsi zorakılıq hallarına dair hər hansı informasiya təmin etməmişdir. Verilən xəbərlərə görə, uşaqlar cinsi istismar və dilənçilik məqsədilə insan alverinin qurbanı olmuşlar. İl ərzində insan alveri cinayətinin qurbanı olmuş şəxslərin üç nəfəri 18 yaşadək olmuşdur.

Bir beynəlxalq və iki yerli QHT uşaq nikahının artmaqda olan problem olduğunu bildirmişdir. Qadınlar arasında Həmrəylik İctimai Birliyi (QHİB) qeyd etmişdir ki, dövlət qurumlarından statistik məlumat əldə etmək mümkün olmamışdır. QHİB bildirmişdir ki, problem cənub və şimal regionlarından ölkənin bütün ərazisinə yayılmışdır. Qanunvericilik o qədər də aydın deyildir; erkən nikahlar konstitusiyanın 34-cü və Cinayət Məcəlləsinin 152 və 153-cü maddəsi ilə cinayət məsuliyyətini tələb etsə də, heç bir cinayət təqibi həyata keçirilməmişdir. QHİB aydınlaşdırmışdır ki, kənd yerlərindəki qızlar səkkiz və doqquzuncu siniflərdə ikən ailə qurur. Dini nikah müqavilələri (kəbin yaxud kəbinnamə) ilə ailə quran qızlar dövlət qurumlarından yan keçir və boşanma olduğu təqdirdə yuxarıda qeyd edilən qanunlar statusun tanınması hüququnu vermir. Amerika Vəkillər Assosiasiyası (AVA) bildirmişdir ki, 12 yaşlı qız sözarası sinif yaldaşlarına deyib ki, “ərim məni qucağına alır”. AVA habelə həyat yoldaşından boşandıqdan sonra əmlak yaxud əmlaksız qalmış 15 yaşlı qadına kömək etməyə çalışdıqlarını bildirmişdir. QHİB kişilərin iş üçün Rusiyaya getmələri ilə bağlı çox saylı hallar barədə məlumat vermişdir, bu zaman onlar yetkinlik yaşına çatmayan həyat yoldaşlarını Azərbaycanda qoyub gedirlər.

Yetkinlik yaşına çatmayanlarla cinsi əlaqə qanunla qadağan edilir və "18 yaşına

AZƏRBAYCAN 44

çatmış şəxsin 16 yaşa çatmamış digər şəxslə cinsi əlaqədə olması və ya cinsi xarakterli digər hərəkətlər etməsi” kimi müəyyən edilir və üç ilə kimi həbs cəzası nəzərdə tutulur. Qanun qeyd edir ki, qız uşağı 17 yaşında və yerli səlahiyyətli orqanın icazəsi ilə 16 yaşında ailə qura bilər. Qanunda daha sonra deyilir ki, oğlanlar 18 yaşında evlənə bilər. 2002-ci ildə Qafqaz Ruhani İdarəsi 18 yaşı nikah yaşı kimi elan edən fətva vermişdir, lakin dini kəbinlərdə bu, böyük təsirə malik ola bilməmişdir.

Uşaq pornoqrafiyası qanunla qadağan edilir və onun istehsalı, yayılması və ya reklam edilməsi üç ildən beş ilədək həbs cəzasını nəzərdə tutur. Əgər pornoqrafiyanı uşağın valideynləri, müəllimləri yaxud digər təlimçilər yaradarsa, cəza dörd ildən yeddi ilədək artır.

Çox sayda qaçqın və məcburi köçkün uşaqlarının yaşayışı standartlardan aşağıdır. Bəzi hallarda bu uşaqlar məktəbə gedə bilməmişlər.

Ölkə Beynəlxalq Uşaq Oğurluğunun Mülki Aspektləri üzrə 1980-ci il Haaqa Konvensiyasına qoşulmamışdır.

Anti-Semitizm

Ölkənin yəhudi icmasına qarşı anti-semit hərəkətlərlə bağlı etibarlı məlumat olmamışdır.

İnsan alveri

İnsan alveri ilə bağlı informasiya üçün bax Dövlət Departamentinin www, state, gov/g/tip internet səhifəsi, illik İnsan Alveri Hesabatı.

Fiziki qüsurlu şəxslər

Qanun fiziki, hissi, zehni və əqli qüsuru olan şəxslərin məşğulluq, təhsil, tibbi qayğı və digər dövlət xidmətlərinin təminatı sahəsində ayrı-seçkiliyə yol verməni qadağan etsə də, hökumət bu müddəaları effektiv şəkildə tətbiq etməmişdir. Məşğulluqda ayrı-seçkilik problem olaraq qalmışdır. Geniş yayılmış fikrə əsasən, fiziki qüsuru olan uşaqlar xəstədir və başqa uşaqlardan ayrılmalı və digər müəssisələrdə təhsil almalıdır. Bir sıra beynəlxalq və yerli QHT fiziki qüsuru olan uşaqlar barədə düşüncə tərzini dəyişmək və qüsurlu uşaqları cəmiyyətə yenidən inteqrasiya etmək üçün təhsil kampaniyaları həyata keçirmişlər.

AZƏRBAYCAN 45

Fiziki qüsuru olan şəxslərin dövlət və digər binalara girişinə şəraitin yaradılmasını nəzərdə tutan qanun yoxdur və əksər binalara giriş onlara müyəssər olmamışdır.

Ruhi xəstə və fiziki qüsurlu şəxslər üçün müəssisələrdə tibbi xidmət səviyyəsi fərqli olmuşdur; bəziləri lazımi xidmət təmin etdiyi halda, digərlərində xidmət göstərən şəxslərin, avadanlığın və sanitariya şəraitinin, habelə lazımi pəhrizi təmin etmək üçün təchizatın qıtlığı mövcud olmuşdur.

Səhiyyə, Əmək və Əhalinin Sosial Müdafiəsi Nazirlikləri fiziki qüsurlu şəxslərin hüquqlarının müdafiəsinə görə məsuliyyət daşımışlar.

Milli/irqi/etnik azlıqlar

Ölkə ərazisində yaşayan təxminən 20 000 erməni mənşəli şəxslər tarixən məşğulluq, təhsil, mənzil təminatı, sosial xidmətlər və digər sahələrdə onlara qarşı ayrı-seçkiliyin olduğundan şikayətlənmişlər. Etnik erməni olan Azərbaycan vətəndaşları çox vaxt pasportlarında etnik mənsubiyyəti qanuni yolla dəyişərək öz etnik mənsubiyyətlərini gizlətmişlər. İl ərzində ermənilərə qarşı hər hansı zorakılığa dair məlumat olmamışdır.

Bəzi qruplar bəzən ayrı-seçkilik halları, onların öz dillərində dərs demək imkanlarının məhdudlaşdırılması və yerli orqanlar tərəfindən incidildiklərini bildirmişlər. Bu qruplara cənubda talışlar, şimalda Qafqaz ləzgiləri, köçkün Məhsəti türkləri və Ermənistanın dəstəklədiyi Dağlıq Qarabağ separatçılarının nəzarət etdiyi Laçın rayonundan olan qaçqın kürdlər daxildir.
Cəmiyyətdə seksual oriyentasiya və cinsi mənsubiyyətə görə pis rəftar, ayrı-seçkilik və zorakılıq hərəkətləri
Yerli QHT-yə əsasən, seksual oriyentasiyasına görə şəxslərə qarşı polis qəddarlığına dair çoxsaylı hallar olmuşdur. Səlahiyyətli orqanlar buna görə məsuliyyət daşıyan şəxslərin hərəkətlərini araşdırmamış yaxud cəzalandırmamışdır; bunun əsas səbəbi zorakılıq qurbanının ictimai qınaq qorxusundan şikayət etmək istəməməyi olmuşdur.

İl ərzində lesbiyan, gey (homoseksual), biseksual və transgender (LGBT) icmasının üzvləri qisas yaxud repressiv təqibdən qorxaraq hüquq-mühafizə orqanlarına qarşı rəsmi şikayət verməkdən imtina etməyə davam etmişlər. Habelə il ərzində LGBT icması demək olar ki, hər ay yığıncaqlar keçirmiş və bunlar mütəmadi olaraq polis reydlərinə məruz qalmışlar.

AZƏRBAYCAN 46

2009-cu ildə polis dörd dəfə gey barlarında reyd keçirmiş və demək olar ki, 50-yə yaxın şəxsi həbs etmişlər. Əldə edilən məlumata görə polis onları saxlamış və rüşvət ödəməyəcəkləri təqdirdə onların seksual oriyentasiyasını açıq bəyan edəcəkləri ilə hədələmişlər. İnsan hüquqları üzrə ombudsman aparatı bu məsələləri həll etmək üçün müdaxilə etmişdir.

Ölkədə LGBT (seksual azlıqlar) məsələləri ilə məşğul olan bir QHT vardır. Bu QHT HİV/QİÇS-in yayılmasının qarşısının alınması istiqamətində fəaliyyət göstərmiş və hüquqi məsləhət, psixoloji yardım və məlumatlandırma fəaliyyəti göstərmişdir. QHT fəaliyyətində hər hansı rəsmi təqiblə üzləşmədiyini bildirmişdir. İl ərzində gey paradlarının təşkilinə cəhdlər edilməmişdir, lakin Beynəlxalq Anti-Homofobiya Gününü qeyd etmək üçün 17 may tarixində kiçik toplantı olmuşdur.

Avqust ayının 11-də polis iki transgender şəxsin – Zamiq Qasımov və Yadigar Kuzminin Bakı şəhərində meyidini tapmışdır. Polis seksual azlıqlara qarşı nifrət zəminində iki nəfəri öldürdüklərini boynuna alan üç cinayətkarı həbs etmişdir. Yerli QHT bildirmişdir ki, cinayət işinin istintaqı qapalı aparıldığından onunla bağlı yeni məlumatı ala bilməmişdir.

Dekabr ayında Baş Prokurorluq İdarəsi ölüm təhqiqatı ilə bağlı bəyanat vermişdir, Həmin bəyanata əsasən “qeyri-ənənəvi” seksual oriyentasiya cinayət davranışı ilə əlaqələndirilmiş və ona müvafiq təfsir edilmişdir.
LGBT şəxslərə qarşı ictimai qərəz olmuşdur. Seksual oriyentasiyaya görə işdən çıxarılma qeyri-qanuni hesab edilsə də, LGBT şəxslər işə götürənlər tərəfindən onları işdən çıxarmaq üçün başqa səbəblərin tapıldığını qeyd etmişlər. Tibbi xidmətin təmin edilməsi sahəsində ayrı-seçkilik problem olaraq qalmışdır.

Cəmiyyətdə digər zorakılıq və ayrı seçkilik halları

HİV/QİÇS daşıyıcıları olan şəxslərə qarşı sosial zorakılıq yaxud ayrı-seçkilik halı olmayıb.

Bölmə 7 İşçi hüquqları

a. Birləşmə hüququ

Qanunda həmkarlar ittifaqlarını yaratmaq hüququ daxil olmaqla birləşmə azadlığının təmin olunması nəzərdə tutulur. Lakin təcrübədə bu hüquqa müəyyən məhdudiyyətlər qoyulmuşdur. Hərbçilər və polisin həmkarlar ittifaqına qoşulması qadağan olunur.

AZƏRBAYCAN 47

Qanun həmçinin rəhbər heyətin həmkarlar ittifaqına qoşulmasını qadağan etsə də, dövlət sənaye sahələrində idarəetmə səviyyəsində çalışan şəxslərin həmkarlar ittifaqına üzvlük haqları avtomatik olaraq onların maaşlarından tutulmuşdur.

Qanun həmkarlar ittifaqlarına öz fəaliyyətlərini dövlət müdaxiləsi olmadan həyata keçirməyə icazə verir, lakin təcrübədə əksər həmkarlar ittifaqları müstəqil olmamışdır. Bəzi jurnalist birlikləri istisna olmaqla həmkarlar ittifaqlarının böyük əksəriyyəti hökumətlə sıx təmasda fəaliyyət göstərmişdir.

Ölkədə yeganə həmkarlar ittifaqı konfederasiyası olan Azərbaycan Həmkarlar İttifaqı Konfederasiyası (AHİK) rəsmi iqtisadiyyatdakı işçi qüvvəsinin təqribən 37 faizini təmsil etmişdir. AHİK müstəqil qurum kimi qeydiyyata alınsa da, bəzi işçilər onun hökumətlə sıx əlaqələrinin olduğunu hesab etmişdir.

Qanun əksər işçilərin tətil etmək hüququnu tanıyır. Tətil etmələrinə qadağa qoyulmuş işçi kateqoriyalarına aşağıdakılar aiddir: yüksək vəzifəli icra və qanunverici orqan rəsmiləri; hüquq-mühafizə orqanlarının işçiləri; məhkəmə işçiləri; yanğınsöndürənlər; səhiyyə, elektrik enerjisi, su təchizatı, telefon, dəmir yolu və hava nəqliyyatına nəzarət işçiləri. İctimai nəqliyyatın işini pozmuş tətilə çıxmış şəxslər üç ilə qədər həbs cəzasına məhkum edilə bilərlər. Qanun işdən çıxarma və ya başqa işlə əvəzolunma kimi cəzalarla tətilə çıxanların cəzalandırılmasını qadağan edir. Həm yerli, həm də beynəlxalq QHT-lər iddia etmişdir ki, əksər sənaye sahələrində çalışan işçilərin böyük qismi öz hüquqlarını bilmir və şikayət edəcəkləri təqdirdə cəzalandırılacaqlarındann qorxurlar. Bu, xüsusilə, dövlər sektorunda çalışan şəxslərə aiddir.

Əmək qanunvericiliyi ölkə ərazisindəki bütün işçilərə və müəssisələrə şamil edilsə də, hökumət çoxmillətli təşkilatlarla ikitərəfli razılaşmaları müzakirə edə bilmiş və nəticədə bu cür müəssisələr milli əmək qanununa riayət etməkdən azad olunmuşlar. Məsələn, hökumətlə çoxmillətli enerji müəssisələri arasında imzalanmış İstehsalın Bölüşdürülməsi üzrə Sazişlər (İBS) əməkdaşların həmkarlar ittifaqlarında iştirakını nəzərdə tutmur.

Əmək təşkilatları və yerli QHT-lər bildirmişdir ki, bu şirkətlərdən bəziləri öz işçilərini həmkarlar ittifaqı yaratmaqdan çəkindirmiş və istisnalar olmasına baxmayaraq, İBS üzrə fəaliyyət göstərən çoxmillətli təşkilatların əksər işçiləri həmkarlar ittifaqının üzvü olmamışdır. British Petroleum şirkətində çalışan işçilər həmkarlar ittifaqında birləşmişlər, lakin digər çoxmillətli korporasiyalarda, xüsusilə Çinli subpodratçıların idarə etdiyi şirkətlərdə vəziyyət daha acınacaqlı olmuşdur. AHİK bildirmişdir ki, 2009-cu ildə yeni həmkarlar ittifaqlarının yaradılmasında bəzi irəliləyişlər olmuş və ölkədəki çoxmillətli korporasiyalar bu təşəbbüsləri təqdir etməyə başlamışlar.

AZƏRBAYCAN 48

Qanun həmkarlar ittifaqlarına siyasi fəaliyyətlə məşğul olmağı, siyasi partiyalarla birləşməyi və ya siyasi partiyalardan maliyyə dəstəyi almağı qadağan edirdi, amma bu müddəa daimi olaraq təmin edilməmişdir.

Rəsmi iqtisadiyyatda üstünlük təşkil edən dövlət müəssisələrinin əksəriyyəti işçilərin əmək haqqlarından həmkarlar ittifaqı üçün üzvlük haqqını tutmuş, lakin həmin haqları həmkarlar ittifaqlarına çatdırmamışlar. Neft işçiləri ittifaqı üçün toplanmış haqların dörddə biri həmkarlar ittifaqının idarə edilməsi ilə bağlı “inzibati xərclər” üçün nəzərdə tutulmuşdur. Bununla belə, şəffaflığın olmaması səbəbindən həmin haqlardan əslində necə istifadə olunduğunu bilmək qeyri-mümkündür. Həmkarlar ittifaqları və onların üzvlərinin tutulmuş vəsaitləri araşdırmaq üçün qanuni vasitəsi olmamışdır.
Neft-qaz Sənayesi İşçilərinin Həmkarlar İttifaqında üzvlüyü Dövlət Neft Şirkətinin 65 000 işçisi üçün məcburi olaraq qalmışdır. Onların həmkarlar ittifaqına üzvlük haqqı (hər işçinin əmək haqqının 2 faizi) avtomatik olaraq onların əmək haqqından çıxılmışdır.

b. Təşkilatlanmaq və kollektiv sövdələşmək hüququ

Qanun işçiləri kollektiv sövdələşmə üzrə razılaşmalar əldə etmək hüququ ilə təmin edir; hökumət tərəfindən təyin edilən şuralar əsas dövlət şirkətlərini idarə etdiklərinə və bütün hökumət işçiləri üçün maaş səviyyələrini müəyyən etdiklərinə görə həmkarlar ittifaqları faktiki olaraq maaş səviyyələrini və iş şəraitini effektiv şəkildə razılaşdıra bilməmişdir. Kollektiv sövdələşməyə dair razılaşmalar, çox vaxt, formallıq kimi nəzərdən keçirilmiş və tətbiq edilməmişdir. AHİK bildirir ki, il ərzində cəmi 11 890 kollektiv müqavilə üçün 130 yeni saziş imzalanmışdır. Bundan əlavə, AHİK bildirmişdir ki, qeyri-dövlət sektoru ilə həmkarlar ittifaqları arasında 1,971 kollektiv müqavilə imzalanmışdır ki, bu da, illik artımın 7.5 faizi deməkdir. AHİK habelə bildirmişdir ki, birgə müəssisələrdə yaxud xarici investisiyaları olan müəssisələrdə 2 157 üzvü olan 11 təşkilat daxil olmaqla il ərzində 88 yeni həmkarlar ittifaqı yaradılmışdır.

Bakıda fəaliyyət göstərən xarici şirkətlər tərəfindən həmkarlar ittifaqına qarşı ayrı-seçkiliyə dair məlumatlar olmuşdur. Əmək QHT-ləri bildirmişdir ki, çoxmillətli enerji şirkətləri və onların subpodratçıları çox vaxt əməkdaşlarını həmkarlar ittifaqlarına üzvlükdən çəkindirmişdir. Bir sıra çoxmillətli şirkətlər üçün İBS-lərdə həmkarlar ittifaqlarında üzvlük hüquqlarının olmaması bu davranışa rəvac vermişdir.

İxrac emal zonaları mövcud olmamışdır.

c. Məcburi yaxud icbari əməyin qadağan edilməsi

AZƏRBAYCAN 49

Müharibə vəziyyəti və ya hər hansı hökumət orqanının nəzarəti altında məhkəmə qərarının icrası ilə bağlı hallar istisna olmaqla konstitusiya və qanun məcburi əməyi qadağan edir. Bəzi müşahidəçilər bildirmişdir ki, məcburi yaxud icbari əmək halları olmuşdur. Bundan əlavə, kişi və oğlanlar məcburi əmək üçün Rusiyaya aparılmışlar. Həmçinin bax Dövlət Departamentinin illik İnsan Alveri üzrə Hesabatı www, state. gov/g/tip.

İnşaat və Ağac Emalı Sənayesi İşçilərinin Beynəlxalq Birliyi (İAB) bildirmişdir ki, Azərbaycanın İnşaat Kompleksi İşçilərinin Müstəqil Həmkarlar Təşkilatı; Bosniya və Herseqovinanın İnşaat və İnşaat Materialları Həmkarlar İttifaqı; Serb Respublikasının İnşaat, Mənzil Tikintisi və Kommunal Xidmətlər sahəsinin Həmkarlar İttifqı və İAB aprel ayının 1-də miqrant işçilərinin hüquqlarının müdafiəsi üzrə əməkdaşlıq sazişi imzalamışlar. İAB-a görə, sazişin imzalanmasına Azərbaycanda Bosniya və Herseqovina və Serbiyadan olan işçilərlə fəaliyyət göstərən SerbAz şirkəti ilə bağlı vəziyyət təkan vermişdir. SerbAz-la bağlı fakt 2009-cu ilin oktyabrında aşkar edilmiş və təqribən 496 qurbanı ehtiva etmişdi.

d. Uşaq əməyinin qadağan edilməsi və minimal məşğulluq yaşı

Qanun uşaqları iş yerində istismar edilməkdən və onların sağlamlığı üçün təhlükəli olan işlərdən qoruyur vəuşaq əməyinə dair qanunların pozulması barədə şikayətlərin sayı az olmuşdur. İki yerli QHT bildirmişdir ki, pambıq istehsalında əhəmiyyətli azalma bu sektorda işləyən uşaqların sayını azaltmışdır. Bundan əlavə hökumət QHT vasitəsilə məsələni daha da ünvanlamaq üçün yardım həyata keçirmişdir. Verilən məlumatlara görə, uşaqlar həmçinin kommersiya məqsədi ilə cinsi istismar və dilənçilik üçün insan alverinə məruz qalmışlar.

Həmçinin bax Dövlət Departamentinin illik İnsan Alveri üzrə Hesabatı www. state. gov/g/tip.

Minimal məşğulluq yaşı işin növündən asılı olmuşdur. Bir çox hallarda qanun uşaqlara 15 yaşdan sonra işləməyə icazə verir; 14 yaşlı uşaqlar ailə bizneslərində yaxud valideynlərinin icazəsi ilə sağlamlıqlarına təhlükə törətməyən, məktəbdən sonra işlərdə gün ərzində işləyə bilərlər. 16 yaşına çatmamış uşaqlar həftədə 24 saatdan artıq, 16 – 18 yaş arası uşaqlar həftədə 36 saatdan artıq işləyə bilməzlər. Qanun 18 yaşına çatmamış uşaqların çətin və təhlükəli iş şəraitində işləməsini qadağan edir. Əmək və Əhalinin Sosial Müdafiəsi Nazirliyi uşaq əməyinə dair qanunların icrasına görə məsuliyyət daşısa da, bu qurumun məsuliyyəti səmərəsiz hesab edilmişdir.

e. Məqbul iş şəraiti

AZƏRBAYCAN 50

Avqust ayının 31-də hökumət aylıq minimal əmək haqqını 85 manata (təqribən $104) qaldırmışdır. Minimal əmək haqqı inzibati baxımdan müəyyən edilmişdir. Yerli QHT-lər bildirmişdir ki,bu, işçi və ailəsinin orta yaşayış standartının təmin edilməsi üçün yetərli deyildir. Vergilər Nazirliyi, Əmək və Əhalinin Sosial Müdafiəsi Nazirliyi və Dövlət Sosial Müdafiə Fondu minimal əmək haqqının tətbiqinə görə birgə məsuliyyət daşıyırlar. Lakin təcrübədə minimal əmək haqqı effektiv şəkildə tətbiq edilməmişdir.

Qanun xarici və yerli işçilərə bərabər hüquqları nəzərdə tutur. Buna baxmayaraq, yerli insan hüquqları qrupları, o cümlədən Neft İşçilərinin Hüquqlarını Müdafiə Komitəsi (NHMK) bildirmişdir ki, işə götürənlər, xüsusilə xarici neft şirkətləri heç də həmişə yerli və xarici işçilərə bərabər münasibət bəsləməmişdir. Xarici neft şirkətlərinin yerli işçilərinin əmək haqqları çox vaxt daha aşağı olmuş və onlar əmək müqaviləsi və tibbi sığortaları olmadan işləmişlər. NHMK habelə çoxmillətli şirkətlərdə əmək mübahisələrinin həll olunmasını yerli şirkətlərə nisbətən daha asan olduğunu bildirmişlər Bunun səbəbi çoxmillətli şirkətlərin əmək münasibətləri sahəsində daha təcrübəli və şəffaf olduqları ilə izah olunmuşdur. Beynəlxalq Əmək Təşkilatının (BƏT) nümayəndəsi qeyd etmişdir ki, dövlət tənzimləyici orqanlarında çalışan bir çox şəxslərin biznes maraqlarının olması bu sahədə maraqların toqquşmasına səbəb olmuşdur.

Qanun 40 saatlıq iş həftəsini nəzərdə tutur; maksimal gündəlik iş növbəsi 12 saatdır. Təhlükəli sahələrdə çalışan işçilərə həftədə 36 saatdan artıq işləməyə icazə verilmir. Qanun əmək müqavilələri və kollektiv razılaşmalara əsasən müəyyən edilən nahar və istirahət vaxtlarının olmasını tələb edir. Yerli şirkətlərin əlavə iş vaxtı üçün qanunla tələb olunan ödənişləri təmin edib-etmədiyi məlum olmasa da, beynəlxalq şirkətlər adətən bunu təmin etmişlər. İş vaxtından artıq davam edən məcburi işə qadağa qoyulmur. Lakin əksər insanlar hökumətin müqavilə və ya əmək qanunlarını tətbiq etmədiyi qeyri-rəsmi iqtisadiyyat sahələrində işləmişlər.

Qanunla tibbi və təhlükəsizlik standartları müəyyən edilmişdir. Bununla belə, hökumətin iş şəraitinə nəzarəti zəif və səmərəsiz olmuş və standartlara məhəl qoyulmamışdır. AHİK əmək və peşə qaydalarına necə riayət olunmasına nəzarət etmiş və buraya sağlamlıq və təhlükəsizlik şəraiti daxil olmuşdur. 2008-ci ildə AHİK-ə 236 220 şikayət daxil olmuşdur. Əmək və Əhalinin Sosial Müdafiəsi Nazirliyinə isə cəmi bir şikayət daxil olmuşdur.

Qanun sağlamlıq və təhlükəsizlik standartlarını müəyyən edir, halbuki,, hökumətin iş şəraitini yoxlaması zəif və səmərəsiz olmuş və standartlara geniş anlamda məhəl qoyulmamışdır. 2009-cu ildəki 236 220 şikayət ərizəsi ilə müqayisədə AHİK 158 627 şikayət ərizəsi almışdır.

Beynəlxalq Həmkarlar İttifaqları Konfederasiyası bildirmişdir ki, hökumətin çoxmillətli şirkətlərlə məzmunu məxfi saxlanılan ikitərəfli müqavilələri əmək

AZƏRBAYCAN 51

haqlarının pozulmasına şərait yaratmışdır. 2007-ci ildə Azərbaycan Respublikasının Neft-Qaz Sənayesi İşçilərinin İttifaqı Dövlət Neft Şirkəti ilə daha çox sosial müdafiə, sağlamlıq və təhlükəsizlik öhdəliklərini nəzərdə tutan yeni saziş imzalamışdır. 2009-cu ilin sonuna müqavilə müddəalarının 20 faizinə riayət edilmişdi və ilin sonuna yeni məlumat olmamışdır.

İşçilər məşğulluqlarına zərər yetirmədən sağlamlıqlarını təhlükə altında qoyan vəziyyətdən özlərini uzaqlaşdırmaq hüququna malik olmamışlar. BƏT-in Azərbaycan ofisinin təmin etdiyi məlumata əsasən, 2009-cu ildə ilin ilk iki ayı ərzində 33 ölümlə nəticələnən qəza və 122 xəsarət hadisəsi baş vermişdir, 18 ölüm və 38 xəsarət hadisəsi yalnız tikinti sektorunda baş vermişdir. Neft sektorunda çalışan işçilərin hüquqlarını müdafiə edən bir QHT – Neftçilərin Hüquqlarını Müdafiə Komitəsi (NMHK) bildirmişdir ki, 2010-cu ildə doqquz ölüm hadisəsi olmuşdur: Dövlət Neft Şirkətində yeddi, Salyan Oil-də bir və Asfen Tekfendə bir. Neft sektorunda habelə yeddi xəsarət halı qeydə alınmışdır. NHMK 37 məhkəmə işinin başlanması xəbərini vermişdir ki, bunlardan 17-si uğurla nəticələnmişdir.