Azərbaycan türkləRİNİN

A r m a i t i,
U r m a y a t e.
Mannada bir şəhər və mahal adı. Tarixi 
ədəbiyyatda çox vaxt Urmiya gölünün adı ilə əlaqələndirilir. Lakin b izcə bu 
ağlabatan deyil. Həm də qeyd edilməlidir ki, ərəb mənbələrində Cənubi 
Azərbaycan ərazisində Urmiya və Urm adında iki yaşayış məntəqəsi qeyd 
olunmuşdur. Ehtimal ki, Urmiya şəhərinin adı Mannadakı Urmeyate toponimin in 
qısaldılmış formasıdır. Bizcə, türk dillərindəki 
arım, irim,
yəni ― fal‖ , ―nişanə‖, 

---

58 
―əlamət‖, ―qabaqcadan xəbər verən‖, ―ovsun‖, ―cadu‖, ―sehr‖ (166, I, 666) və ata 
sözlərindən ibarətdir. Bəlkə də maq lara mənsub müqəddəs əyalət olmuşdur. 
Təsadüfi deyil ki, Urmu ş əhəri Zə rdüşt peyğəmbərin doğulduğu yer sayılır (İbn əl 
Fakih yazır: ―Maqlar gü man edirlər ki, dinlərin in yaradıcısı Zərdüşt bu 
şəhərdəndir‖). Zaqatala rayonunda Armatian adlı dağ vardır ki, bu da maqların 
özləri ilə gətird iyi toponim o la bilər. Gürcü mənbələrində bu bölgədə Movakan, X 
əsrə aid ərəb mənbəyində Muqkan adlı mahalın qeyd olun ması da bunu təsdiqləyir.
Y. B. Yusifov Assur mənbələrində adı çəkilən bir sıra Manna 
toponimlə rin i sadala mışdır (182).
S i n i x i n u
(yaşayış məntəqəsinin adı). Asurca yazılış formasında ―sinix‖
və ―in‖ hissələrinə ayrılır (sondakı ―u‖ asur dilində ad lıq hal şəkilçisid ir). Türkcə
sinq, çinq
(məsələn, qaza xca 
şınq,
tuvaca 
şınq
və s.), ―sıldırım dağ yarğanı‖, 
―alın maz dağ‖ (Gədəbəy rayonunda Şınıx kəndinin adı da bu sözdəndir) və 
in,
―yarğan‖, ―çuxur‖, ―mağara‖ (145,234) sözlərindəndir. 
A r k a n i y a
(dağ adı). Toponimin birinc i ko mponenti türkcə 
ark a
(arxa ), 
yəni ―dağ beli‖, ―suayrıcı‖, ‖dağın kölgəli tərə fi‖, (xa kasca arğa – ―dağ meşəsi‖, 
―uzanmış dağ beli‖ ) (145,55), 
erqə
- ―sıldırım yer‖, ―yüks əklik‖ (160, I, I, 1228), 
―düşərgə‖ (yenə orada, s. 1223), ―qala (yenə orada,1230), 
urq
a – ―yüksəklik‖, 
―sıldırım yer‖ (145,580) sözlərindən biri ilə əlaqədardır. M idiyada Arkadr (Bisütun 
qaya yazısında) oronimi ilə eyni mənada ola bilər: türkcə 
arqu
-―dərə‖, ―yarğan‖, 
və 
tör
- ―yüksək dağ örüşü‖ sözlərindəndir. Toponimin ikinci h iss əsini güman ki, 
türkcə 
an-
―yayla yerdə kars (torpağı asanlıq la həll olunan süxurlardan ibarət o lan 
sahələrdə relyefin spesifik forması) çö kəkliyi (çu xuru, uçuru mu)‖ (145,50) sözü 
təşkil ed ir. Mü xtəlif fonetik forma larda bu söz M idiyanın Elan i (u ), Kabani, 
Uranbarzani və b. toponimlərində də nəzərə ça rpır.
İ z z i b i a
(er. əv. VIII əsr). Assur çarı II Sarqonun (er. əv. 721-705) 
Manna ərazisinə hərbi səfəri haqqında mənbədə qeyd olunur. Gü man ki, şumercə
izi-
―od‖, türkcə 
issi, izzi
(tuvaca 
iziq
, altayca 
üzü,
uyğurca 
izik ,
azərbaycanca isti) 
və Altay dillərində 
bia
-―su‖ sözlərindən ibarət o lub ―İsti su‖ mənasındadır. 
İndiyədək Cənubi A zərbaycanda Ziviyə yaşayış məntəqəsinin adında qalmışdır.
B u n a q i ş
(dağ keçidinin adı). Erkən orta əsrlərdə Cənubi Azərbaycan 
ərazisində Babaqış və Zöhrqaş toponimləri məlu mdur. Türkcə 
bun-
―dağlarda keçid 
başlanan yer‖, ―dağ çökəyi‖ (166, II,S.180) və qaş (dağın qaşı) sözlərindəndir. 
Gü man ki, ―bun‖ sözü Midiyada ―Bunisa‖ toponimində də əksini tap mışdır və 
Bunisa əslində Buniçay ad ının as urca yazılışıdır. 
Q i l z a n.
Urmiya gölünün qərb sahilin in adı (102,88). Türkcə 
qöl-
―göl‖ 
və