Azərbaycan türkləRİNİN

M u s a s i n
(er. əv. 881-880-ci il).Şu mercə
mu
-―mən im‖, 
sa, za
-―ürə k‖
və Sin (Ay allahın ın adı) sözlə rindən ibarət teofor addır. Bu ş ə xs adı tə xminən ―Sin 
(allahı) mən im ürəyimd ir‖ mənasını verir. ―Sin‖ ko mponenti Şu mer-Akkad 

---

60 
çarlarından Şusin (er. əv. 2037-2029), İbisin (er. əv. 2028-2004,), Rams in (er. əv. 
1822-1763) və b. çarların adla rında vard ır. Bu ko mponent Ela mda Varadsin (e r. əv. 
1834-1823) və Rimsin (er. əv. 1822-1763) çar ad larında da iştira k edir. 
Ümu mi fikir belədir ki, Şu merin Suen adlı Ay allah ı vard ı. Bu Allah adı 
türk şu merlərdən semit mənşəli akkad lara da keçmişdir. Er. əv. III min illikdə 
Akkad çarlarının bəzilərinin adlarında ―Suen‖ sözü vardı (Bur-Suen, İbbi-Suen, 
Harım-Suen və b.). Şu merlərdə A mar Suen çar ad ı ―Suen (allahın ın) beçəsi, balası‖ 
mənasında idi. İ. M. Dyakonova görə, (ba x. И. М. Дьяконов. Лю ди города Ура, 
М. 1990, с. 257) sonralar Suen allahın ın adı akkadlarda «Sin‖ formasını kəsb 
etmişdir. Mannada Musasin, Erisin və Şarein çar adlarında ―sin‖ ko mponentlərin in 
mənşəyi belədir. Gü man ki, mannalarda da bu allaha sitayiş vardı v ə ona görə 
valideyn uşağa ad qoyduqda ―Sin‖ sözündən istifadə edirdi.
Manna və Midiyada şəxs adlarının şu mer d ilindən olması diqqətəlayiq
məsələdir. Bunun s əbəbini aydınlaşdırmaq çətindir: ya qədim mannalar və 
madaylar (yaxud on ların müəyyən hissəsi) mənşəcə sonrakı şu merlərdir, ya da 
Altay-Türk mənşəli şume rcə hesab etdiyimiz sözlər mannaların və madayla rın da 
dillərində vardı.
A r a ş t u a
(er. əv. 881- 880-ci il). Q.A.Me likişvili bu adı Qa fqaz mənşəli 
saymış, lakin mənasını açmamışdır (132). E.A.Qrantovski bu adın əslində 
Arşitavah
formasında olduğunu söyləmiş, sonralar da Rşatavah ş əklinə salmış və 
onun İran dillərində ―Ayı, yaxud ayğır gücünə malik o lan‖ mənasını verdiy ini 
yazmışdır (88, 122).
Əslində isə ad şumer dilində 
eriş
―bağışladı‖ ―bə xşiş verdi‖ və Utu (Günəş 
Allahı) sözlərindən ibarət teofor addır və ―Utu allahının (ata-anaya) bəxşişi‖ 
mənasındadır.
K i r t i a r a
(e r.əv. 881 – 880-c i il). Q.A. Me likişvil, İ. M.Dyakonov və İ.
H. Əliyev bu adı ― yerli adlar‖ sırasına salmışlar. E. A. Qrantovski is ə onu qədim 
hind dilindəki 
k ritua 
– ―yararlı‖, Avesta dilində 
k ərata
- ―qayırma‖ , ―düzəlt mə‖ 
sözləri ilə izah etmiş və adın ―fəliyyət göstərən‖, ―işgüzar‖ mənasını verdiy ini 
yazmışdır. Lulubelərdə Kiur allahın ın adından və şumercə di – ― tikən‖, 
ara –
―qul‖sözlərindən. Ad ―Kiur (allahın ın) tikən qulu‖ mənasındadır.
A t a
(er.əv. 881- 880-c i il). V.İ.Abayev skiflərdə er. əv. IV əsrdə Atey 
şəxs adını izah edərkən bu adı da paralel gətirmiş və hər ikisin i osetin dilində 
ədə -
―ata‖, ―baba‖ sözü hesab etmişdir (39).Lakin osetin dilind əki ―ədə‖ sözünün özü 
türkmənşəlidir. Türkcə 
ata
– ―ulu əcdad‖, ―u lu‖, ― müqəddəs sələf‖ (166, I, 200 - 
201) sözündəndir. Hələ şumerlərdə Aldani – ― onun atası‖ (yazılmış sami mənşəli 
akkad d ilindədir), erkən orta əsrlə rdə uyğurlarda Atay –Sili xaqan (168,140). 776 –
ci ildə Orta Asiyada ərəblərə qarşı başlanmış Xürrə mi üsyanının ―Müğənna‖ 
ləqəbli başçısı Ata, VIII əsrdə Bu xara hakimi Qisrif ibn Ata və s.şəxs adları ilə
müqayisə olunur.Qəd im türklərdə əcdada sitayişlə əlaqədar verilmiş addır. 
Azərbaycanda və Orta Asiyada bəzi övliyala rın ad larının sonundakı ―ata‖ sözü də 

---

61 
bununla əlaqədardır.
S a b i n i
(er. əv. 881- 880-c i il). ― Ye rli ad lar‖ sırasına aid etdildiyinə görə
indiyədək mənası aydın laşdırılma mışdır. Ehtimal ki, a kkadca