Azərbaycan türkləRİNİN

tumak
, 
yaxud
 çabak
adlanırdı (85). Qaza xıstan tarixində yazılır ki, orta əsrlə rdə qa za xlar 
şişuclu, tumak adlanan papaq, yayda is ə şişuclu ağ rəngli nazik keçədən kalpak 
qoyurdular (33,183).
Maraqlıd ır ki, XIV əsrə aid ―Əcaib - 
əd- dünya‖ adlı bir mənbədə Gəncə şəhərində cavanların şişuclu keçə papaq 
qoymaları qeyd olunmuşdur (Bax: И. Д. Михлу хо- Маклай. Географическое 
сочинение XIV в. на персидском языке. Уч. Записки Ин- та Востоковедения, 
том IX, 1954, с. 208). Ümu miyyətlə, keçə düzəltmək adəti türkmənşəlid ir. Altayda 
er.əv. I min illiyə aid kurqanla rda keçə qalıqla rı tapılmışdır. İ. M. Dya konov 
yazmışdır ki, er. əv. III minillikdə Mid iya ərazisində keçə papaq qoyurdular (102, 
364).
Bir sıra antropoloqlar (T.A. Trofimova, 
V.V.Gin zburq və b.) Orta Asiyada arxeo loji qa zınt ıla r nəticəsində tapılmış er. əv. 
VIII – V əsrlərə a id sak kəllə ske letlərində monqoloid irqə mə xsus nişanələr aşkar 
etmişlər (bax: 85). Monqoloid xüsusiyyətlər, əlbəttə, İrandilli əhaliyə aid ola 
bilmə zd i.
De mə li, sakla rın türkmənşəli etnos 
olmasına heç bir şübhə qalmır. Onları İrandilli (farsdilli) sayan tədqiqatçılar və 
onları müdafiə edən azərbaycanlı alimlərimiz, o sıradan onlara qoşulmuş bioloq 
Rəbiyyə Qasımova yanılırlar.
İndi biz q ısaca Cənubi Azərbaycan 
ərazisində saklar haqqında danışacağıq.
Er. əv. 
VII əsrə aid bir asur 
mənbəsində Manna ərazisində Sa ka adlı bir etnos qeyd olunur (88, 84). Bundan 
təxminən 200 il sonra Herodot İran dövlətinin X, XI və XIV əyalət lərində sakların 
yaşadığını yazır. Bu əyalətlərdə yaşayan sakların hamısı şimaldan gələnlər deyildi. 

---

118 
Məsələn, İranın XIV əyalət i Orta Asiyanın müəyyən hissəsini əhatə edirdi 
(Herodot, II, 23). De məli, bu əyalətdəki sakla r e lə binadan Orta Asiyada 
yaşayanlar id ilər. M idiya ərazisinə saklar cənub-şərqdən, yəni Orta Asiyadan da 
gələ bilərd ilə r. Mid iyalıla rın sakları Orta Asiyadan Midiya dövləti əra zisinə 
köçürməsi də məlu mdur. Midiyanın Orta Asiyadakı əyalətlərinə er. əv. 550-ci ildən 
sonra əhəmənilə r yiyə lən mişdilər. Er. əv. V əsrdə yaşamış Ktesiy yazır ki, 
Əhəmənilər sülaləsin in banisi Kir dövründə Orta Asiya sakları İrana tabe idi. İran 
ordusunda saklar da vardı. Kirin Babilistanı tutması ş ərəfinə təşkil edilmiş atçapma 
yarışında bir sak əsgəri qalib çıxmışdı. 519-cu ilə aid Bisütun qaya yazısında İran ın 
tabeliyindən çıxmış Orta Asiya xa lqla rı (Ma rquş, yəni Marq iana, Sataquş, 
Parfiyanlar və b.) ilə yanaşı, saklar qeyd olunmuşdur. La kin biz Orta Asiya sakları 
haqqında danışmayacağıq.
Herodotun qeyd etdiyi XI 
əyalət indi Şimali Azərbaycana aid olan ərazinin müəyyən hissəsini – Kürlə Araz 
birləşdikdən sonra Xəzə rədək olan hiss ədən cənubdakı əra zini də əhatə edirdi. 
La kin bu əra zi tarixən Mannaya, sonra Midiyaya, e r. əv. 550-c i ildən 331-c i ilədək 
İran Əhəmənilər dövlətinə, bu dövlət Makedoniyalı İskəndər tərəfindən tarmar 
edildikdən sonra isə Atropatenaya mənsub olmuşdur. Bu əyalətin coğra fi 
koordinatları dəqiq liy i ilə məlu m o lmasa da ehtimal ki, oraya Xəzər dənizin in 
cənub – qərb sahillə ri də da xil id i. Herodot məhz burada başqa tayfalarla – 
pantimat,pavsik və doreytilərlə yanaşı, sakla rın yaşadığını ya zmışdır.
Qədim mənbələrindən aydın olur ki, 
bu əyalətdə saklar iki maha lda məskun idilə r: Sa kasində və Balasakanda.
Strabon (I əsr) Atropatena ərazisində 
Sakasena adlı əyalətin adın ı qeyd edir (Strabon, XI, 7, 2). Bu ad saka etnonimind ən 
və türkcə mənsubiyyət bildirən sin (ç in, şin) ş əkilç isindən ibarətdir. Hə min 
Sakasena (əslində Sa kaşin) Astara rayonunun ərazisində Sa kaşon və Sakşon 
toponimlə rində indiyədək qa lmışdır. Buradan belə nəticəyə gə lmə k o lar ki, bu 
Sakaşin talışların əcdadları olan kadusların ərazisində yerləşirdi. Çünki er.əv. V əsr 
müəllifi Ksenefont da gurganların və kadusların qonşuluğunda sakların yaşadığını 
yazmışdır (Ksenefont, V, 3, 24). Bu əyalət, yu xarıda deyildiy i kimi, o vaxt 
Midiyaya, indi Şimali A zərbaycana aid olan Muğanı və Lən kəran – Astara 
bölgəsini də əhatə edirdi. Qədim indiki Muğan və Salyan düzlərində kaspilər 
məskun idilər və ona görə bu əra zi antik müə lliflərin əsərlərində Kaspiana 
adlanırdı. Saklar gəldikdən sonra bu əyalət Balasakan (türkcə 
pala
– ―düzənlik‖
sözü (V.V.Radlov, IV, II, 1162) və sak etnonimindən) 
adlan mışdı. 
Ba lasakan toponimi ilk dəfə III əsrdən məlu mdur. A xırınc ı də fə Ba lasacan 
formasında bu adı XIII əsr müəllifi Yaqut Həməv i çəkir (32). Ehtimal ki, eradan 
əvvəlki son əsrlərdə saklar kaspiləri sıxışdırmış və onların ərazisinə 
yiyələn mişdilər. Bir antik mənbədə kaspilərin ətrafında at əti yeyənlərin yaşadığı 
göstərilir. ―At əti yeyən‖ bu köçərilər güman ki, saklar id ilər.
Herodot sakların həm də İran ın X əyalətində yaşadığını yazır (Herodot, III,

---

119 
92). Bu əya lətin də coğrafi hüdudları məlu m deyil. A mma He rodot orada saklarla
yanaşı akbatanları (yəni, qədim M idiyanın paytaxtı Akbatan şəhərinin əhalisini) da 
qeyd edir. (Herodot, III, 92). Ehtimal ki, bu saklar məh z er.əv. VII əsrdə Asur 
mənbəində qeyd edilən Sakad ır. Bu saklar daha ko mpakt qrup idi. Məhz hə min 
saklar erş əvvəl 522-ci ildə farsların hakimiyyətinə qarşı üsyan qaldırmışdılar və 
İran şahı I Dara onları er. əv. 519-cü ilə aid Bisütun qaya yazısında ―şişpapaxlı 
sakalar‖ ad landırır. Sakların bu hiss əsi Cənubi A zərbaycanda azərbaycanlıların 
etnogenezində mühüm ro l oyna mışla r. Orada kı Gəncə də məh z bu sakla rın 
yaşadığı ərazidə yaran mışdı.
Məlu mdur ki, e r. əv. II əsrdə Atropatena dövlətinin paytaxtı fa rs 
mənbələ rində Qan zak ad lanan ş əhər idi. Antik müə lliflə rdən Strabon, Pliniy və 
Ptolemey bu şəhərin adını Qazaka və təhrif olun muş Zazaka kimi yazırlar (bax: 
113). V əsr erməni tarixç isi Favst Bu zand is ə onu Qandzak kimi qeyd edir (Favst 
Buzand, III, 7). Bu adların hamısı Gəncə, yaxud Gəncək toponiminin mü xtəlif 
dillərdə təhrif formala rıd ır. Urmiya gölündən cənub – şərqdə, Mağaranın 6 
fərsəngliyində yerləşən Gəncə şəhərində azərbaycanlıların Od məbədgahı 
yerləşirdi. IX əsr ərəb coğrafiyaçısı İbn Xordadbeh bu toponimi Cənzə (I,16), XIII 
əsr ərəb coğrafiyaçısı Yaqut Həməvi isə Cəznək (Cənzəkin təhrifi) kimi yazırlar 
(32, 23).
Gəncə toponiminin mənası haqqında ya zmış tədqiqatçılar onu fa rs 
dilindəki gənc – ―xə zinə‖ sözü ilə ə laqələndirmişlə r. Bu inandırıcı fikir deyil. Hə m 
Atropatenada, həm də Albaniyada sakların yaşadığı əra zilə rdə yaran mış Gəncə 
(Gəncək) toponimlə rini biz sakların içə risində Gəncək adlı tayfanın olması ilə
bağlayırıq. Mah mud Qaşqari Orta Asiyada – qədimdə sakların yaşadığı ərazidə 
türk tayfalarından birinin Gəncək adlandığın ı yazmışdır. Gəncək etnonimin in 
ikinci hissəsi olan