Azərbaycan türkləRİNİN

“şauana”, 
nə də ermən icə 
“şen”
sözü ola bilməz. Əslində Y.B.Yusifovun haqlı olaraq qeyd etdiyi kimi, Sakasen 
(sondakı 
“a”
səsini yunanca Strabon əlavə etmişdir) toponimdə ki 
“sen”
sözü 
türkcə 
“şin”
sözünün fonetik ş əklidir (186, 25, 35). Həqiqətən də bir sıra türk 
tayfa adlarında 
sin, şin,
çin
sözləri vard ır: A lşın, Bulqasın, Kabukşın və s. (ba x: 85). 
Türkmənşəli Quqar tayfasının ad ı ilə başqırdlarda bir tayfa indi də Kuqarsin 
adlanır. Xəzərlərdə iki şəhərin Sarişin və Saksin ad lan ması məlu mdur. Cənubi 
Azərbaycan ərazisində Üskiyə maha lında Macarşin (macar etnonimindən və -
sin, -
şin
şəkilç isindən), Xuvarlı mahalında Avarsin (avar etnonimindən və 
-sin
şəkilçisindən) adlı kəndlər vardır. II əsr müəllifi Arrian da bu Sakesenalıları məhz 
―Sakesin‖,
Bə lazuri Şa kşin kimi ya zmışdır. De mə li, Sakesin toponimi 
oralarda məskunlaş mış sakların ö z dillərində yaran mış addır və əsl forması Sa kasin, 
yaxud Şakaşindir.
Sakların bu hissəsinin – sakaşinlərin azərbaycanlıların etnogenizində 
mühü m ro lu onunla izah olunur ki, yu xarıda deyildiyi kimi, Gəncə toponimi məhz 
bu əyalətdə yaranmışdı. Yu xarıda biz digər Gəncənin Cənubi Azərbaycan 
ərazisində, Sakada yerləşdiyin i demişik.
Ümu miyyətlə, Orta Asiya, Qazaxıstan və Azərbaycan türklərinin
etnogenezində sakla rın ro lu məsələsi xüsusi tədqiqat mövzusudur. Nə zə rdə 
tutulmalıd ır ki, oda sitayiş üçün məbəd tikilməsi İran xalqları (taciklər, əfqanlar, 
osetinlər, farsla r, kürd lər və b.) üçün səciyyəvi deyildi, onlar atəşpərəst olma mışlar. 
Bu ibtidai din formasını A zərbaycana saklar gətirmişdilər. Cənubi Azərbaycan 
ərazisində Gəncə şəhərində baş Od məbədin in mövcud olması da bununla əlaqədar 
idi.
3. Sisakanda (Zəngəzurda) yaşayan saklar tarixi ədəbiyyatda sisaklar 
adlanırlar, çünki indi ço x h iss əsi Ermənistanın, az h issəsi Azərbaycanın 
tərkib ində olan Zəngəzur mahalı ―A lban tarixi‖ndə Sisakan (Sisakan toponimin i ilk 
dəfə Suriya müəllifi Za xa riy Ritor 554-cü ildə çəkmişdir (56) və V əsr erməni 
mənbələ rində Syuni adı ilə məlu mdur. ― VII əsr Erməni coğrafiyası‖nda da bu 
toponim Sisakan kimi yazılır. Sisakan erkən orta əsrlə rdə Albaniya tarixində böyük 
rol oynamışdır, çünki buranın öz müstəqil çar sülaləsi vardı. Ona görə əvvəlcə 
onun tarixinə qısaca nəzə r salaq. 
Sisakan adın ın sak etnonimin i əks etdirdiyin i vaxtilə N. Y. Marr yazmışdır 
(132, V, 270). Lakin saklar İrandillilər sayılsalar da e rməni tarixç iləri binadan 
Sisakanı ermən i əyaləti sayır və deməli, onun çarlarının da etnik mənsubiyyətcə 
erməni olduğunu yazırlar. Azə rbaycanlı tədqiqatçıla rımız bu sa xtakarlığa qarşı 

---

123 
arqumentli cavab verə bilmirlə r. 
Əvvəla, qeyd edək ki, əgər Sisakan əyaləti ermənilərin qədimdən
məskunlaşdığı əra zi o lsaydı, onda sakların etnik adını daşıma zdı. İkincisi, Siuni 
hakimləri Aranşahlar adın ı daşıma zdılar. Üçüncüsü, ―Alban tarixi‖nd ə yazılır ki, 
Alban kilsəsi ilə ermən i kilsəsi arasında 607-c i ildən ixt ila fla r kəskinləşdikdə 
siunilər e rməni kilsəsindən aralanaraq albanlara qoşulmuş və Alban kilsəsinin 
tabeliyinə keç mişdi (―Alban tarixi‖ , s. 217, 220). Ermənilərin Sisakana gəlməsi 
VIII əsrdən sonra ərəb xəlifəsin in alban kils əsinin erməni kilsəsinə tabe etməsindən 
sonra başlanmışdır. 
Sisakan toponimi ―Si‖ və ―Sakan‖ (Balasakan toponimində olduğu kimi) 
hissələrindən ibarətdir. ―Sakan‖ ko mponenti Sak etnonimin ə və - 
an
şəkilç isinə 
ayrılır. Deməli, bu ad ―Si sakları‖ mənasını verir və indiyədək Ermənistanda 
Sisyan rayonunun adında qalır. Adın birinci ko mponenti olan ―Si‖ sözü Sisakanda 
hakimiyyətdə olmuş bir süla lənin ad ıdır (191). Başqa sözlə, Si sülaləsi sakla rın 
içərisində bir tayfanın ad ı idi. Qədim türklərdə Si (Çin mənbələrində Xi) tayfasının 
adı məlu mdur (35, 65, 70, 71, 72, 77-180). Erkən orta əsrlərdə bu tayfa Altayda və 
Tuva ərazisində Da lay-Nor gölü vadisində yaşayırdı. Göstərilir ki, Si tayfası orada 
hunların bir qədim qolunun adıdır (35, 65). Gü man ki, Sak tayfalarından olmuş Si 
tayfasının bir hissəsi Mərkəzi Asiyada qalmış və sonra hunların tərkibinə daxil 
olmuş, sakların tərkibində olan hissəsi isə Sisakan adlanmış əyalətdə hakim 
sülaləyə çevrilmişdir, yaxud sülalə sakların içərisində bu tayfanın əlində 
cəmlən mişdir. Ona görə də burada məskunlaşmış saklar ―Si sakları‖ adlan mış və 
beləliklə Sisakan adı yaran mışdır. Qədim erməni mənbələ rində və ―Alban 
tarixi‖ndə Si-sakan etnonimi qısaldılmış şəkildə Sisak kimi yazılmışdır. Lakin 
erməni mənbələrində ―Sisakan‖ adı çəkilmir, əvə zinə Syuni (əslində Siuni 
olmalıdır, ―s‖ səsindən sonra ―i‖ səsinin düşməni və ―y‖ səsinin əlavə olunması 
qədim ermən i dili əsasında baş vermişdir) ad ı verilir ki, bu da məhz yu xarıda 
çəkdiyimiz Si etnonimindən və qədim erməni dilində mənşəcə Urartu dilinə aid 
olan, yer və tayfa adla rına ə lavə edilən 
–uni 
şəkilçisindən ibarətdir. 
De mə li, Urartu dilində ―uni‖ şəkilç isi e rməni d ilinə keç miş və Si 
tayfasının (sülaləsini) adına əlavə ed ilmiş və nəticədə Siuni (qədim ermənicə 
Syuni) adı yaran mışdır. Ermən i tədqiqatçıları Siuni adın ın mənşəyini tapa 
bilmə mişlə r və ona görə bu adı Urartu mənbələrində Göyçə gölü ətrafının adı kimi 
çəkilən Etiuni (qədim ermən i mənbələrində Uti) adı ilə eyniləşdirmişlər. Halbuki 
Urartu mənbəində Et iuni (sonra qədim erməni mənbələrində -Uti) mü xtə lif mənşəli 
adlardır və onların eyniləşdirilməsi səhvdir. Urartu d ilində Su-in i ―Su‖ mənbəi‖ 
(göl və s.), həm də ―Gö lətrafı (ərazi)‖ mənalarındadır, çünki bu toponim Urartu 
dilindəki