Azərbaycan türkləRİNİN
Yüklə 1,68 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
“cək”
ko mponenti türk dillə rində s - ç əvə zlən məsinə görə məhz sak etnonimin i əks etdirir. Qədim mənbələrdə Azə rbaycanda həm iki Gəncənin Qanzak adlan ması da bununla əlaqədardır. Orta Asiyada orta əsrlərdə bir neçə Gəncə k adlı şəhər mə lu mdur (ba x: 28). Cənubi A zərbaycan əra zisində ha zırda əhalisi a zərbaycanlılardan ibarət o lan dörd Gəncəbad, Gəncə, Gəncərud kəndlə rin in (ba x: 85) adla rı da bu tayfanın ad ını ə ks etdirir. Azə rbaycanın cənubunda və şimalında Gəncə şəhər adlarını farsca gənc – ―xəzinə‖ sözü hesab edən tarixçimiz (50, 60) (o, bu fikri Avropa tarixçilərin in əsərlərinə əsasən irəli sürür) b ilmir ki, mənşəcə Orta Asiya sakları ilə bağlı o lan qazaxlarda, q ırğızlarda, ö zbəklərdə və türkmən lərdə indi də gəncə , və qəncə adlı tayfalar və onların ad ları ilə bağlı ço xlu Gəncə ad lı yaşayış məntəqələri vardır. Orta Asiyada Gəncə k şəhəri X əsrdən mə lu mdur və bu barədə mənbələrdə kifayət qədər mə lu matla r vard ır. Keçən əsrdə Şimali Qafqa zda Gəncə - Aul, Gəncəçay, Gəncə və b. kəndlə rin adları da (ba x: 153) olmaya ― xə zinə‖ de mə kdir? Pəhləvi dilində olan bir mənbədə deyilir ki, Aturpatakanda Gəncə şəhərini turanlı Əfrasiab tikmişdir (114, 19). Bu ―Avesta‖da adı çəkilən və iran lıların (farsların) qatı 120 düşməni sayılan Turan padşahı Franqrasian adlı şəxsdir. Franqrasian ―Şahnamə‖də Əfrasiab adlandırılmışdır. Ço x gü man ki, Franqrasian Əfrasiab ad ının yazılış formasıdır. Əfrasiab türkcə abra – ― xilas edən‖, ―qoruyan‖, ―saxlayan‖, ― xey ir verən‖,‖böyük xid mət göstərən‖, ―ehtiyacdan qurtaran‖ (166, I, 59-60) sözündən, - si (çi) şəkilçisindən və ən, əb ―bacarıqlı‖, ― mahir‖, ―fə rasətli‖, ― işcil‖ (166, I, 287) sözündən ibarət addır. ―Əfrasiab‖ türkcə ―Abrasiəb‖ adın ın farslaşdırılmış formasıdır və tədqiqatçıların bu adı fars mənşəli saymaları qondarmadan başqa bir şey deyil.Ehtimal ki, Əfrasiab tarixi ş əxsiyyətdir və Midiyada yaşayan sakların – turların başçısı olmuşdur. Doğrudur, mənbələrdə onun haqqında məlu mat yo xdur. ―Avesta‖da deyilir ki, tur (sak) tayfasından olan Franqrasian iranlıların (arilərin) Arvyuşayana ―ölkə‖ sini tutmuş, lakin İran şahı Key xosrov onu Çiçəst (indiki Urmiya) gölü yanında öldürmüşdür (bax: 114). Maraqlıdır ki, Nizami Gəncəvi ―Xosrov və Şirin‖ poemasında Şirin in Əfrasiab nəslindən olduğunu yazmışdır. Şirin ―Qara gö zlü türkəm bu dam üstə mən‖ deyir. Mehinbanunun Şirinə dediyi ―Əgər Xosrov Keyxosrovdursa, biz Əfrasiab‖ sözləri də d iqqəti cəlb ed ir. Burada bu qarışıq məsələdən geniş danışmaq imkanı yo xdur. Onu demək istəyirik ki, saklar hə m də turanlar adlan mışdır. Maraq lısı budur ki, Cənubi Azərbaycanda həm sak (Sa kan, Sa kani, Sakene, Şaqali, Şakabad v ə b.), hə m də turan etnonimini (Turan, Turanqala, Turani, Turanpoşt v ə s. (200) əks etdirən, əhalisi azərbaycanlılardan ibarət kəndlər vard ır. İndi isə Şimali Azərbaucan və indi Ermənistan adlanan ərazilərdə məskunlaş mış sakla r haqqında. Saklar miladdan qabaq VII əsrdə Cənubi Qafqa zda məskunlaşdıqdan sonra çarlıq yaratdılar. Tarixşünaslıqda bu ―Skif çarlığı‖ adlan ır (102, 242), lakin yuxarıda dediyimiz kimi, bu Sak çarlığı id i. İ.M.Dyakonovun belə bir fikri var ki, çarlığın mərkəzi indiki Gəncə bölgəsini əhatə edən Sakasena idi (102, 250). Çarlığın məh z Sak çarlığ ı olması onun Bib liyada ―Aşkenaz‖adı ilə göstərilməsi ilə təsdiq olunur, çünki ―Aşkenaz‖ sakla ra verilmiş ad sayılır. Tə xminən er. əv.VII əsrdə, Urartu dövləti süqüt etdikdən sonra yaranmış bu çarlıq indiki Ermən istan ərazisin i, Kürdən aşağı indiki Şimali Azərbaycan ərazisini və İ.M. Dyakonova görə, hətta Mannanı da əhatə edirdi (102, 50). Ermənistan əra zisində ilk dövlət quru mu da məh z Sa k çarlığ ı kimi təşəkkül tapmışdır. IV əsr erməni tarixçisi Koryon yazmışdır ki, ermənilər Aşkenazın (Bibliyada sakların dövləti belə adlanır) nəslidir, yəni ermənlər sakların tabeliyində idilər. Sa k ça rla rın ın qədim ermən i mənbələ rində skaordin lər – ―sak oğlu‖lar adlanması da bununla bağlıdır. Alban tarixçisi Musa Kalankatlı yazır ki, Haykın oğlanları (yəni, ermənilər) Paruyur skaordidən sonra çarlıq etməyə başladılar. Bununla əlaqədar olaraq Vəsr ermən i tarixç isi Moisey Xorenasinin bir mə lu matın ın rusca tərcüməsini olduğu kimi veririk: ―Мы (yəni Moisey Xorenasi – Q.Q.), было забыли свирепого мужа Слака (türkcə Eslak adın ın qədim ermənicə yazılışı, əslən saklardandır, - Q.Q.), который не могу сказать наверное, о т Хайка |